Agamaliyev Quliyeva darslik 2


Чанаглы  амюбляр  (Testacea)



Yüklə 4,71 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə4/52
tarix31.03.2017
ölçüsü4,71 Mb.
#12975
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   52

Чанаглы  амюбляр  (Testacea)  дястяси.  Бу  амюбляры  фяргляндирян  ясас 

хцсусиййят – бядянляринин цзви маддядян (ясасян буйнуз маддясиня охшар) 

тяшкил олунмуш чанаг дахилиндя йерляшмясидир.Чанаг адятян бир дялийя ма-

лик олур вя бурадан йаланчы айаглар – филлоподлар чыхыр. Бязи нювлярдя чанаг 

цзви маддянин васитясиля бирляшдирилмиш йад щиссяъиклярля мясялян, суда щялл 

олмуш СиО

удулдугдан сонра



 

шяффаф пулъуглар шяклиндя ифразатлары иля, гум 

дяняъикляриля инкрустасийа едилмиш олур. Чанаглы амюбляр ширин суларда, ба-

таглыгларда(Arcella  vulgaris,  Difflugia  sp.),  мамырларын  цзяриндя  йашайырлар 

(шякил 3). 

 

Шякил 3. Чанаглы кюкайаглыларын мцхтялиф нювляри. 



I.- Difflugia pyriformis; II – Ar-

cella vulgaris; III – Arcella dentata; IV - Lesquereusia modesta;  V – Centropyxis; VI – Dif-

flugia corona; VII – Euglypha alveolata 

 

Фораминиферляр (Foraminifera) дястяси.  Бу дястянин нцмайяндялярини 

фяргляндирян ъящят йаланчы айагларынын шахялярля тяъщиз олунмасыдыр (ризопо-



диляр). Назик саплаглардан ибарят олан ризоподиляр чанагдан кянара чыха-

раг, ятрафында мцряккяб тор ямяля эятирирляр. Фораминиферлярин чанагалары-

нын тяркиби тестасидлярдя олдуьу кимидир, йяни цзви маддядян(псевдохитин), 

гум дяняъикляриндян, щятта щцъейря тяряфиндян ифраз олуна биляр, лакин ифраз 

едилян чанаглырын кимйяви тяркибиндя СиО

2  


дейил,  ЪаЪО

3

 олур. Надир нюв-



лярдя  чанаг  олмур.  Чанагларын  формасы  да  чох  мцхтялифдир:  биркамералы, 

 

24 


чохкамералы.  Чохкамералы  чанаглар  камера  бошлуьунун  хцсуси  мясамяли 

аракясмяляр васитясиля бюлцнмяси нятиъясиндя формалашыр. 

Фораминиферляри фяргляндирян хцсусиййятлярдян бири дя чох мцряккяб 

щяйат тсиклиня малик олмаларыдыр. Онларда ики ъцр чохалма мцшащидя едилир: 

гейри-ъинси  вя  ъинси  чохалма.  Гейри-ъинси  чохалма  агамонтларын  чохсайлы 

бюлцнмяси нятиъясиндя гыз щцъейряляринин – агаметлярин формалашмасы йолу 

иля  баш  верир.  Бу  амюбоид  щцъейряляр  ана  фярдин  бошалмыш  чанаьыны  тярк 

едирляр, бюйцйцб юз ятрафларында йени чанаг ифраз етмякля, башга нясля, йяни 



гамонтлара башланьыъ верирляр. Гамонтлар ися ъинси йолла чохалырлар. Бцтцн 

фораминиферляря мейоз иля мцшайият олунан ъинси просес хасдыр. Бу кюкай-

аглыларын щяйат тсикли  гамонт адланан  бирнцвяли мярщялядян башлайыр (шякил 

3). 


 

Шякил 4. Myxotheca arenilega фораминиферасынын инкишаф тсикли (Греля эюря): 

– бирнцвяли гамонт, 2 – гаметлярын ямяля эялмяси(гамогонийа), 3 – гаметлярин копулйа-



сийасы, 4 – зигота, 5 – ъаван агамонт, 6 – бюйцйян агамонт, 7 – мейоз(редуксийа вахты), 

8 – агаметин ямяля эялмяси(агамогонийа), 9 – ъаван агамет ( гамонт) 

 

Бир мцддят сярбяст вя фяал щяйат сцрдцкдян сонра гамонтун нцвяси 



дяфялярля бюлцнмяйя башлайыр(гамогонийа) вя кюкайаглы чохнцвяли формайа 

чеврилир.  Бу  заман  щяр  нцвя  кичик  ситоплазма  сащяси  иля  тяъщиз  олунур  вя 

кюкайаглынын бядяни гамчылы кичик щцъейряляря(гаметляря) бюлцнцр. Гамет-

ляр чанагдан хариъя чыхырлар вя  суда ъцт-ъцт копулйасийа едирляр. Форамини-

ферлярин чохунда изогам копулйасийа мцшащидя едилир – бу, ъинси просесин 

ян примитив формасыдыр. Сонрадан, формалашмыш зиготадан ятрафларында ча-

наг ямяля эятирян агамонтлар йараныр. 

Фораминиферлярин  щяйат  тсиклиндя  щаплоид  вя  диплоид  нясиллярин  нюв-

бяляшмяси  баш  верир.  Зиготадан  инкишаф  едян  агамонтлар  диплоиддирляр. 

Агамогонийа просесиндя ися нцвянин илк бюлцнмяси заманы мейоз баш ве-

рир. Демяли, фораминиферлярдя хромосомларын редуксийасы агаметляр форма-

лашан заманы мцшащидя едилир. Она эюря дя зиготик редуксийайа малик олан 

нювлярдян  мясялян,  Волвоксдан  фяргли  олараг,  фораминиферлярдя  мцшащидя 

едилян  хромосом  редуксийасы  аралыг  редуксийа  адланыр,  чцнки  о,  зигота 

ямяля  эялдикдян  дярщал  сонра  дейил,  йалныз  агаметляр  формалашанда  баш 

верир. 


 

25 


 

Шцалылар (Radiolaria) йарымсинфи.  Бу йарымсинфин нцмайяндяляри дя-

низ планктонунда йашайыр. Шцалылар щяндяси ъящятъя дцзэцнлцйц вя сон дя-

ряъя мцхтялиф формалары иля фярглянян кюкайаглылардыр (шякил 5 А). Радиола-

рийаларын  чохуна  радиал  симметрийа  хасдыр,  бу  да  онларын  суда  асылы  вя-

зиййятдя,  цзмяляри  иля  баьлыдыр.  Фораминиферлярдян  фяргли  олараг,  шцалыларын 

скелети  дахилидир,  о,  мяркязи  ситоплазма  тяряфиндян  ифраз  едилир.  Бу  заман 



мяркязи скелет капсуласы вя радиал ийняляр ямяля эялир. 

Шцалыларда  ситоплазма,  тяркибиндя  бир  вя  йа  бир  нечя  нцвяси  олан 

капсуладахили вя чох вакуоллашмыш капсулахариъи гатлара бюлцнцр. Мяркязи 

капсуланын дивары чох сайда мясамялярля тяъщиз олунмушдур ки, бунлардан 

чыхан  ситоплазматик  саплар  капсуладахили  вя  капсулахариъи  ситоплазманы 

бирляшдирирляр.  Шцалыларда  псевдоподиляр  мцхтялиф  типли  ола  биляр.  Кап-

суладахили плазмадан шца формасында псевдоподиляр айрылыр ки, онлар аксо-

подиляр  адланырлар. Бу аксоподилярин дахилиндя ох микроборуъуглар кечир. 

Ситоплазманын  цст  гаты  ися  чох  назик,  сапшякилли,  бязян  бир-бириля  анасто-

мозлар  йарадан  псевдоподиляр  -  филлоподиляр  ямяля  эятирир.    Мараглыдыр ки, 

бу псевдоподилярин функсийалары да мцхтялифдир – аксоподиляр радиоларийа-

ларын  цзмя  сятщини  артырдыглары  щалда,  филлоподиляр  гида  щиссяъиклярини  тут-

маьа  хидмят  едирляр.  Чох  вахт  радиоларийаларын  ситоплазмасынын  дахилиндя 

симбионтлар мцшащидя едилир – бунлар карбон газыны удан бирщцъейряли йо-

сунлардыр.  Йосунларын  ифраз  етдикляри  оксиэен  ися  радиоларийалар  тяряфиндян 

истифадя олунур. Чох аз мигдарда шцалыларда скелет  олмур. Яксяриййятиндя 

стронсиум сулфат вя йа силисиум-оксиддян ибарят олан минерал скелет вардыр. 

Доьрудур, радиоларийаларын ъинси вя мцхтялиф типли гейри-ъинси чохал-

малары щагда мялуматлар вардыр, лакин нцвя тсиклинин эедиши щазыркы дювря 

гядяр дягигликля мцяййянляшмямишдир. Буна сябяб, радиоларийаларын нцвя-

синин чох мцряккяб гурулушда олмасыдыр: нцвя чох йцксяк, бязян мин дя-

фялярля мцяййянляшян плоидлийя(полиплоидийа) маликдир. Там бир нцвя юртцйц 

дахилиндя  митозлар  баш  верир  вя  хромосомларын  сайы  артыр.  Бязян  ися  айры-

айры  хромосомларын  нящянэ  «хромосом  топлусу»  шяклиндя  бирляшмяси 

мцшащидя едилир. Бу топлуларын щяр бири бцтюв бир эеному тяшкил едир. Чох 

сайда эеному олан нцвяляри полиэеномлар адландырырлар. Ъинси просеся йал-

ныз Acantharia дястясинин нцмайяндяляриндя раст эялинир. 

Бир чох нювлярдя мцшащидя едилян гейри-ъинси чохалма заманы (икийя 

бюлцнмя просесиндя) скелет елементляри йа гыз фярдляр арасында бюлцнцр, йа-

худ  гыз  фярдлярдян  бириндя  скелет  йенидян  формалашыр.  Мяркязи  капсулада 

йерляшян нцвя ися икийя бюлцнцр; бу заман хромосомларын сайы (1000-дян 

артыг) олур. Формалашан вя йцксяк полиплоидлийя малик олан бу нцвяляри ил-

кин нцвя адландырырлар. 

Шцалылара  гаметик  редуксийалы  ъинси  просес  вя  гейри-ъинси  чохалма 

хасдыр. Гери-ъинси чохалма садя бюлцнмя вя йа зооспор ямяляэятирмя йолу 

иля баш верир. Зооспорлар ися сонрадан амюбоид формалара чеврилир вя скелет 

ямяля эятирирляр. 


 

26 


Мараглы  бир  щал  мцшащидя  едилмишдир:  бир  нечя  шцалы  шикар  цзяриня 

щцъцм етдикдя  (шцалыларын щамысы йыртыъыдырлар) бир фярд диэяри иля бядянляри-

нин йан тяряфляри иля бирляшяряк полиенерэид кцтляни (чохнцвяли плазма) ямяля 

эятирирляр. Бу заман кцтля формасында олан йыртыъы бцтцн юртцк гаты иля шика-

рын мющтявиййатыны сорур. Гидаланма просеси битдикдян сонра фярдляр йени-

дян айрылараг, илкин формаларыны бярпа едирляр. 

 

Шцалылар  йарымсинфи  дахилиндя  беш  дястя  айырд  едилир:  Акантарийа 



(Acantharia),  Спумелларийа  (Spumellaria),  Насселарийа  (Nasselaria),  Фео-

дарийа (Phaeodaria), Стихолонхеа (Sticholonchea)



Эцняшкимиляр (Heliozoa) йарымсинфи. Эцняшкимиляр ширинсу вя аз ми-

гдарда дяниз суларында йашайан кюкайаглылардыр(шякил 5 Б). Онларын псев-

доподиляри шахялянмяйян ох фибрилли  аксоподилярдир. Аксоподилярин оху бир 

йыьын боруъуглардан – цмуми мембрана иля ящатя олунмамыш фибриллярдян 

ибарятдир,  йяни  аксоподиляр  спирал  шяклиндя  йерляшян  микроборуъугларла 

тяъщиз  олунмушлар.  Псевдоподиляр  дахиля  доьру  чякиляндя  фибрилляр  сито-

плазмада щялл олурлар, башга сюзля, дифференсиасийа олунурлар; йаланчы айаг-

лар узандыгда ися  онлар йенидян бярпа олунурлар. Адятян шцалыларын скелети 

олмур,  олса  да  силисиум  оксиддян  (СиО

2

)  ибарят  шябякяли  сферик  формалыдыр. 



Нцвя бир вя йа бир нечя  олур (шякил 5). 

 

 



 

Шякил 5. Радиоларийаларын (А) вя Эцняшкимилярин (Б) мцхтялиф формалары.  

A : 

I – Acanthometra elastica; II – Lithoptera elegans: 1 – мяркязи капсула, 2 – капсулаха-

риъи ситоплазма, 3 – нцвя, 4 – скелет ийняси, 5 – псевдоподиляр 



Б : 

I – Actinosphaerium eichhornii; II – Actinophrys sol : 1 – ектоплазма, 2 – ендоплазма, 

3 – псевдоподиляр, 4 – нцвя, 5 – гида вакуолу, 6 – йыьылыб-ачылан вакуол, 7 – удулмуш га-

мылылар 

 

Ъцняшкимилярдя  ъинси  просес  систа  дахилиндя  баш  верир.  Систалашмыш 



диплоид  хромосомлу  фярд  редуксион  бюлцнмя  кечирир  вя  ондан  щаплоид 

гаметляр формалашыр. Бу гаметляр систаны тярк етмядян онун дахилиндя ко-

пулйасийа едирляр, нятиъядя икигат хромосом сайы бярпа олунур. 

Ъцняшкимилярдян  ширин  суларда  даща  чох  раст  эялян  Actinospherium 



eichhorni – дир, онун ситоплазмасында 200-я гядяр ейни юлчцдя нцвя олур вя 

бу нюв гамчылылар,  инфузорлар, щятта ротаторилярля гидаланыр.  



 

27 


Гамчылылар  (Mastigophora)  синфи

  –  ибтидаилярин  8000  –я  гядяр 

нювцнц  ящатя  едян  олдугъа  эениш  вя  чохшякилли  бир  групуну  тяшкил  едир. 

Нцмайяндяляри  су  биосенозларында  вя  ням  торпагда  йашамагла  йанашы, 

чох  сайда  нювляри  инсан,  щейван  вя  битки  организмляринин  паразитляридир. 

Тябиятдя гамчылыларын ролу олдугъа бюйцкдцр; онлар су щювузлары планкто-

нунун ясас фаизини тяшкил едир, биосенозларда биоэен мцбадилянин эедишиндя 

мцщцм  рол  ойнайырлар.  Йашыл  гамчылылар  (автотрофлар)  –  цзви  бирляшмялярин 

продусентляридир, щетеротрофлар ися консументляр вя редусентляр  олдуглары 

цчцн цзви бирляшмялярин парчаланмасы вя минерализасийасыны щяйата кечирир-

ляр. Бундан башга гамчылылар су екосистемляриндя гида зянъиринин ясас щал-

гасы кими, бир чох ириюлчцлц организмлярин гидасыны тяшкил едирляр. 

Синфи  фяргляндирян  ясас  морфофизиоложи  хцсусиййятлярдян  бунлары  гейд 

етмяк ваъибдир:  

 



яввяла,  щярякят органеллалары ролуну гамчылар эюрцр. Гамчы юзлцйцндя 

ситоплазматик чыхынтыдыр. Цзяри щцъейряни юртян мембрана иля юртцлцдцр. 

Дахилиндя макромолекула спиралларындан формалашмыш  вя олдугъа дцз 

формада  йерляшян  боруъугшякилли  фибрилляр  вардыр.  Фибрилляр  ситоплазма-

нын дахилиня кечяряк орада базал ъисими вя йа кинетосоманы ямяля эяти-

рир. Гамчыларын сайы 1, 2, 4, 8 вя йа даща чох ола биляр. Адятян гамчы 

щцъейрянин юн (лептомонадларда вя йа промастигот формаларда) вя йа 

арха  щиссясиня  бирляшир.  Критидиал  вя  йа  епимастигот  формаларда  гамчы 

щцъейрянин  орта  щиссясиня  бирляшир.  Паразит  нювлярдя  ися  (мясялян,  лейш-

маниал  формаларда)  гамчы  тамамиля  редуксийа  олуна  биляр  ки,  бунлар 

амастигот  формалар  адланырлар.  Гамчы  бязян  бядян  бойунъа  кечир  вя 

назик  ситоплазматик  пярдянин  кюмяйиля  онунла  бирляшир.  Бу  заман  тит-

ряк,  «ундулйар» мембран ямяля эятирир ки, юзцнцн дальавари щярякяти 

иля паразитин (Trypanosoma, Trychomonas ъинсляри) изотоник мцщитдя мя-

сялян,  ганда  винтвари  щярякятини  асанлашдырыр.  Бязи  нювлярдя  мясялян, 

трипоносомакимилярдя базал ъисимин йахынлыьында «нящянэ митохондри» 

тюрямяси  олан  ДНТ  тяркибли  органелла  –  кинетопласт  вя  йа  блефаропласт 

йерляшир. Щцъейря бюлцнян заман блефаропласт да бюлцнцр; 

 

кюкайаглылардан фяргли олараг, гамчылыларын пелликуласы вя йа зирещи вар-



дыр. Она эюря дя онларда сабит, дяйишмяз бядян формасы мювъуддур; 

 



гамчылылара  мцхтялиф  гидаланма  типляри    хасдыр:  автотроф,  щетеротроф  вя 

миксотроф. Гидаланма характериня эюря ися онлары ики йарымсинфя: Битки 

гамчылылар (Phytomastigina) вя Щейвани гамчылылара (Zoomastigina) айы-

рырлар; 


 

Гамчылыларын чохалмасы ясасян гейри-ъинси йолла, йяни икийя бюлцнмякля 



щяйата кечирилир. Чох надир щалларда гаметлярин ямяля эялмяси вя сонра-

дан копулйасийасы иля нятиъялянян (гаметогамийа) ъинси просес мцшащи-

дя олунур. 

 


 

28 


Гамчылыларын  юлчцляри  бядян  формалары  кими,  чох  мцхтялифдир(  шякил 

6): 1-2 мкм-дян бир нечя миллиметря кими ола билир. Онлар чох щалларда йу-

муртавари, силиндрик, кцрявари, бутулкавари вя с. формаларда олурлар. Зирещли 

гамчылылар (Dinoflagellata дястяси) ися бязян чыхынтыларла тяъщиз олунмуш чох 

гярибя формаларда мювъуд олурлар. Бязи гамчылыларда щцъейряви бядян йал-

ныз мембрана иля юртцлц олдуьундан онлар псевдоподиляр дя ямяля эятиря 

билирляр  (мясялян,    Mastigamoeba).  Лакин  гамчылыларын  чохунда  пелликула 

вардыр вя  динофлагелаталарда ися  зирещ селлцлоза вя йа хитиноид цзви бирляш-

мясиндян  ямяля  эялмишдир.  Пелликула,  ектоплазманын  хариъи  гатынын  галын-

лашмасы нятиъясиндя формалашыр. 

 

Шякил  6.  Гамчылыларын  мцхтялиф  формалары. 

I  -  Euglena  viridis  (Дофлейня  эюря:  1  – 

гамчы, 2 – стигма, 3 – резервуар, 4 – йыьылыб-ачылан вакуол, 5 – йыьыъы вакуоллар, 6 – пара-

мил дяняляри, 7 – хроматофорлар, 8 – нцвя); 

II – Mastigamoeba aspera (Шултся эюря: 1 – гамчылар, 2 – псевдоподиляр); III – Trichomonas 

angusta ( 1 – ситостом, 2 – базал ъисимъик (кинетосома), 3 – нцвя, 4 – юн гамчылар, 5 – арха 

гамчы, 6 – ундулйар (титряк) мембрана, 7 – онун базал фибрили, 8 – кянар лиф, 9 – вакуоллар, 

10 – аксостил); IV – Trichomonas hominis; V – Lamblia intestinalis 

 

Йухарыда  гейд  олундуьу  кими,  гамчы  хариъдян  щцъейрянин  хариъи 



мембранасынын давамы олан цчгатлы мембранла юртцлцдцр. Гамчынын дахи-

линдян  11 фибрил кечир ки, онлардан 2-си мяркязи, 9-у ися периферик фибриллярдир. 

Мяркязи  фибрилляр  дайаг,  периферик  щиссядя  оланлар  локомотор  функсийаны 

йериня йетирирляр. 

Бязян гамчынын ясасы кинетопластдан кечиб, ситоплазманын дяринлий-

иня эедир вя кюк сапы – ризопласт васитясиля нцвя иля бирляшя билир. Бундан яла-

вя, бязи гамчылыларда кинетосоманын йахынлыьында парабазал ъисим дя олур. 

Юз  гурулушуна  эюря  парабазал  ъисим  Щолъи  апаратына  чох  йахындыр  вя  де-



 

29 


мяли,  бурада  гамчынын  щярякяти  цчцн  лазым  олан  енержи  тяминатчысы,  цзви 

бирляшмялярин ейтийаты йерляшир. 

Гамчылыларын бядяниндя нцвя ( бир вя даща чох) вя диэяр органелла-

лар  да  вардыр.  Йашыл  гамчылыларын  ситоплазма  дахилиндя  хлорофил  топланмыш 

хроматофорлар йерляшир ки, орада фотосинтез просеси щяйата кечир. Фотосинте-

зин мящсулу ися автотроф гамчылыларын щцъейрясиндя мцхтялиф цзви бирляшмя-

ляр формасында топланыр: нишастайа йахын парамил дяняляри (мясялян, евгле-

наларда), йаьабянзяр дяняъикляр  вя с. 

Щетеротроф  гамчылылара  щолозой  (бярк  гида  щиссяъиклярини  удма)  вя 

сапрофит(щяллолмуш  узви  бирляшмяляри  удма)  цсулларла  гидаланма  хасдыр. 

Гамчынын ясасында йапышганлы сащя, йяни щцъейря аьызъыьы (ситостом) вардыр 

ки,  бурадан  щцъейря  дахилиня  щиссяъикляр  кечир  вя  щязм  вакуоллары  ямяля 

эялир. Щязм просесиндя гиданын щялл олунмайан щиссяъикляри ися хцсуси тул-

ланты дялийиндян  (ситопиг) хариъя атылыр.  

Ширинсу  гамчылыларында  чох  заман  йыьылыб-ачылан  вакуол  хцсуси  ре-

зурвуар  иля  тяъщиз  олунмушдур  ки,  бунун  хариъя  ачылан  мясамяси  вардыр. 

Йашыл гамчылыларда адятян ишыг гыъыгларыны гябул едян хцсуси апаратлар (фо-

торесепторлар) вардыр. Онлары «эюзъцк лякяляри» вя йа стигма адландырырлар. 

Стигма иля тяъщиз олунмуш гамчылыларда адятян мцсбят фототаксис, йяни  йа-

шадыглары  су  щювузунда  фотосинтезин  даща  еффектив  баш  веря  биляъяйи  йахшы 

ишыгланан сащяляри сечмя габилиййяти инкишаф етмиш олур. 

Phytomastigina  йарымсинфиня  аид  олан  евгленляря  миксотроф  типли  ги-

даланма хас олдуьу цчцн онлар мцяййян шяраитдя ( гаранлыгда вя мцщитдя 

щялл  олунмуш  цзви  маддяляр  олдуьу  заман)  сапрофит  цсулла  гидаланмаьа 

башлайырлар. Бу щалда щцъейря дахилиндя йерляшян хлорофил тяряфиндян синтез 

олунан йашыл рянэ йох ола билир. 

Гамчылыларын  чохуна  гейри-ъинси йолла, йяни икийябюлцнмякля чохал-

ма хасдыр. Бюлцнмя адятян узунуна, бядян оху истигамятиня уйьун шякил-

дя баш верир. Чох вахт бюлцнмя сярбяст щярякят просесиндя щяйата кечирилир. 

Бу заман нцвя митоз йолла бюлцнцр. Базал вя парабазал ъисимляр дя икийя 

бюлцнцр  вя  гамчы  формалашан  ики  гыз  щцъейрядян  бириндя  галыр.  Гамчысыз 

диэяр гыз  щцъейрядя ися инкишаф просесиндя йени гамчы ямяля эялир. 

Гамчылылар  арасында,  хцсусян  Phytomastigina  йарымсинфиндя  коло-

нийа ямяляэятирмя эениш  йайылмышдыр. Колонийайа дахил олан фярдлярин сайы 

дюрддян  (Gonium)  он  миня  гядяр  вя  даща  артыг  (Volvox)  ола  биляр.  Коло-

нийа  ямяля  эятирян  гамчылыларда  гейри-ъинси  чохалма  ики  цсулла  баш  верир. 

Монотомик  колонийаларда  мясялян,  Synura  колонийасында  монотомик 

бюлцнмя нятиъясиндя йаранан гыз щцъейряляри дярщал ана щцъейрялярин юлчц-

ляриня  гядяр  бюйцйцрляр.  Бу  йол  иля  бюлцнян  колонийада  щцъейрялярин  сайы 

чохалыр,сонрадан  колонийа  икийя  бюлцнцр.  Палинтомик  бюлцнмя  заманы  ися 

колонийанын  щяр  ана  щцъейрясиндян  чохсайлы  бюлцнмя  нятиъясиндя  кичи-

кюлчцлц щцъейрялярдян тяшкил олунмуш йени гыз колонийасы формалашыр (мяся-

лян, Pandorina, Volvox). Сонрадан щяр гыз колонийа инкишаф едиб, ана коло-

нийанын  юлчцляриня  чатыр.  Волвоксда  колонийанын  аз  мигдарда  щцъейряляри 


 

30 


полинтомик бюлцнмяйя мяруз галыр. Бу заман гыз колонийалар ямяля эялир 

вя  ана  колонийа  даьылдыгдан  сонра  бунлар  азад  олуб,  йени  колонийалара 

башланьыъ верирляр. 

Ъинси чохалма аз сайда гамчылыларда ясасян дя битки гамчылыларында 

мцшащидя  олунур.  Тяк  формаларда  ъинси  просес  заманы  сярбяст  йашайан 

бцтюв фярдляр копулйасийа едя билир. Колонийаларда ися ъинси просес бир гя-

дяр фярглидир; колонийа дахилиндя гамчы иля тяъщиз олунмуш гаметляр ямяля 

эялир,  онлар  копулйасийа  едирляр,  нятиъядя  зигота  формалашыр,  сонрадан  ися 

йеткин  фярд  инкишаф  едир.  Гамчылыларда  щям  изогам,  щям  дя  анизогам  ко-

пулйасийа  баш  веря  биляр.  Волвоксда  ириюлчцлц  гаметляр  гамчысыз  олурлар, 

она  эюря  дя  йумурта  щцъейрясини  хатырладырлар.  Цмумиййятля,  волвоксда 

(шякил  7)  ъинси  чохалма  даща  чох  мараг  доьурур.  Беляки,  бу  колонийанын 

щцъейряляри ейни ъцр олмурлар. Она эюря дя колонийа щярякят едяркян онун 

гцтбляриндян  бири  ирялийя  истигамятлянмиш  олдуьу  цчцн  бурада  йерляшян 

щцъейрялярин стигмалары даща йахшы инкишаф етмиш олур. Бу колонийада олан 

соматик  щцъейряляр  арасында  щцъейряви  дифференсиасийанын  илкин  яламятидир, 

башга  сюзля,  чохалмада  иштирак  етмяйян  щцъейряляр  арасында  мцшащидя  

олунан дифференсиаллашмадыр. Лакин волвокс соматик щцъейрялярдян башга, 

чохалмада  иштирак  едян  эенеретив  щцъейряляря  дя  маликдир.  Онларын  коло-

нийада  тязащцрц  -  мцщцм  тякамцл  мярщялясидир.  Беляки,  фитомонадларын 

ибтидаи  формаларында  бцтцн  колонийа  гаметляря  чеврилир  вя  юзц  йох  олур. 

Волвоксда  ися  колонийа  бцтювлцкдя    щцъейрялярини  чохалмайа  сярф  етмир, 

она эюря дя инкишафыны давам едя билир. Демяли, колонийанын узун мцддят 

йашамасы онларын чохщцъейрялилик истигамятиндя тякмилляшмяси вя тякамцлц 

цчцн ясас йаратмыш олур. 

 

 

Шякил 7. Volvox aureus (Клейня эюря): 



I – гейри-ъинси колонийа; II – диши колонийа; III 

– еркяк колонийа: 1 – ъаван гыз колонийалары, 2 – макрогаметляр, 3 – микрогаметляр топ-

лусу 


 

Ону  да  гейд  етмяк  лазымдыр  ки,  волвоксун  эенератив  щцъейряляри 

ъинси  вя  гейри-ъинси  олурлар.  Гейри-ъинси  эенератив  щцъейряляр  колонийанын 

бошлуьуна  кечиб,  орада  гыз  колонийаларыны  формалашдырырлар  вя  ана  коло-



 

31 


нийа мящв олдугда сярбяст щяйат тярзиня кечирляр. Ъинси эенератив щцъейря-

ляр ися йумурта вя спермилярдян ибарятдир. Йумурта щцъейряляри чох ири олур 

вя  майаландыгдан  сонра  колонийаны  тярк  етмирляр.  Спермиляр  ися  палинто-

мик бюлцнмя нятиъясиндя, йяни бюйцмядян чохалараг, шар дейил, лювщя шяк-

линдя йерляширляр. Волвоксун зиготу мейозу кечирир (зиготик редуксийа), со-

нрадан типик палинтомик бюлцнмяйя  мяруз галыр. Бюлцнмя просеси битдик-

дян  сонра  щцъейряляр  бюйцмяйя  башлайыр,  йени  колонийа  инкишаф  едиб,  ана 

колонийанын юлчцляриня чатыр. 

Беляликля, волвоксун щяйат тсиклиндя ъинси вя гейри-ъинси чохалмала-

рын  нювбяляшмяси  мцшащидя  едилир.  Гамчылылара  хромосомларын  зиготик  ре-

дуксийанын хас олмасы, онларын щяйат тсиклиндя щаплонт щалын цстцнлцк тяш-

кил етмясиня сябяб олур. 

 Битки гамсылылары, йяни фитомонадлар  йарымсинфи автотроф вя миксо-

троф типли гидаланма хас олан чохсайлы дястяляри юзцндя ъямляшдирир. Морфо-

ложи ъящятдян бу дястяляр тяркибиндя хлорофил олан хромотофорларын олмасына 

эюря характеризя олунурлар. Лакин бязян бу дястялярдя щетеротроф типли гида-

ланма хас олан нювляря дя раст эялинир.Битки гамчылыларынын ян мцщцм дяс-

тяляри ашаьыдакылардыр: 



Yüklə 4,71 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   52




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin