6-sinf. Botanika 7-dars: gul

12.4. Parazit zamburug‘lar
Bakteriyalar orasida bo‘lganidek, zamburug‘lar orasida ham parazitlari bor. Parazit zamburug‘lar tirik organizm to‘qimalarida yashab, undagi organik moddalar bilan oziqlanadi va tirik organizmni kasallantiradi. Odamlardagi mikoz va mikotoksikoz kasalliklari, ko‘pchilik teri kasalliklari, o‘simliklardagi vilt va qorakuya kasalliklari shular jumlasidandir.


Vilt kasalligi. Ushbu kasallikni vujudga keltiruvchi zamburug‘ vertitsilium ayniqsa paxtachillkka katta zarar keltiradi.
Vilt – inglizcha so‘z bo‘lib, «so‘lish» degan ma’noni bildiradi.
Vertitsilium zamburug‘i orqali kasallangan g‘o‘za bargi sekin-asta sarg‘ayadi, so‘ng qurib to‘kiladi. Xalq orasida bu kasallik oqpalak deb yuritiladi. G‘o‘za tanasini egallagan zamburug‘ faoliyati natijasida u o‘sishdan, rivojlanishdan to‘xtaydi va nihoyat quriydi. Agar kasallangan g‘o‘za poyasidan kesib olib mikroskop ostida qaralsa, poyaning yog‘och qismi qo‘ng‘ir tus olgani va undagi naylar ichida vertitsilium zamburug‘ining ipchalari (gifalari) borligi aniq ko‘rinadi.
G‘o‘zaga zamburug‘ tuproqdan o‘tadi. Chunki vaqtida yig‘ishtirib olib, yoqib yuborilmagan kasal g‘o‘zapoya dalada chiriydi va undagi zamburug‘ sporalari tuproqda qoladi. Kelgusi yil bahorda bu sporalar o‘sadi va uning ipchalari ildiz orqali g‘o‘zaning o‘tkazuvchi to‘qimasiga o‘tadi.
Vilt kasalligiga qarshi kurashish asosan turpoqqa yaxshi ishlov berish va to‘g‘ri o‘g‘itlash bilan birgalikda olib boriladi. Kasallangan o‘simliklar tezlikda ekinzordan olib chiqib yo‘qotiladi. Paxta terib bo‘lingandan so‘ng, dala tezlikda g‘o‘zapoyadan tozalanadi. Chigitni ertaroq ekishga harakat qilinadi. Chunki ertaroq unib chiqqan g‘o‘za nihollari zamburug‘ sporasi o‘sguncha o‘zini tutib oladi.

Qorakuya zamburug‘i arpa, bug‘doy, suli kabi o‘simliklarni zararlash hollari uchrab turadi. Boshoqning qoraligi qorakuya zamburug‘ining o‘simlik guliga joylashib olganidan darak beradi. Qorakuya bilan kasallangan o‘simlik boshog‘ida don mayda va nimjon bo‘ladi yoki kasallangan boshoqlardagi urug‘lar butunlay rivojlanmaydi.
Qorakuya zamburug‘ining sporalari qop-qora bo‘lib yetilgach, o‘zi o‘sgan boshoq ustini qoplab oladi. Shuning uchun ham qorakuya zamburug‘i bilan kasallangan o‘simliklarning boshog‘i xuddi kuyganday ko‘rinadi, zamburug‘ning sporalari shamol bilan tarqaladi. Agarda qorakuya zamburug‘i sporasi yopishgan don ekilsa sporadan hosil bo‘lgan mitseliy shu urug‘dan o‘sayotgan nihol tanasiga kirib o‘sadi va gulining tugunchasiga yetib boradi. Qorakuya sporalarini yo‘qotish uchun ekiladigan urug‘lar kimyoviy moddalar bilan ishlanadi. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, parazit zamburug‘lar o‘simlik va hayvon organizmida parazit holda yashab xilma-xil kasalliklarni yuzaga keltiradi.


13-DARS: LISHAYNIKLAR BO‘LIMI
Lishayniklar zamburug‘lar bilan suvo‘tlarning o‘zaro birgalashib (simbioz holda) yashashidan hosil bo‘lgan organizmlardir. Ular har qanday sharoitda o‘sishga moslashgan. Yer yuzida ularning 26000 dan ortiq turi mavjud.