28 mavzu: buxgalteriya hisobini konsepsiyasi va tamoyillari

2
 
- 
bo’lim. Tovar - moddiy zaxiralar;
 
3
- bo’lim. Kelgusi davr xarajatlari va muddati uzaytirilgan xarajatlar -
joriy qismi; 
4
- bo’lim. Olinadigan schyotlar - joriy qismi; 
5
- bo’lim. Pul mablag’’lari, qisqa muddatli investitsiyalar va boshqa 
joriy aktivlar; 
6
- bo’lim. Joriy majburiyatlar; 
7
- bo’lim. Uzoq muddatli majburiyatlar; 
8
- bo’lim. Kapital, taqsimlanmagan foyda va rezervlar; 
9
- bo’lim. Daromadlar va xarajatlar. 
Birinchidan sakkizinchi bo’limgacha bo’lgan schyotlar balans tuzilishiga mos 
kelsa, 9 - bo’lim schetlari moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot tuzilishiga 
mos keladi. 
Asosiy vositalar bo’yicha eskirish O’zbekiston Respublikasi Soliq kodeksida 
(O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining Axborotnomasi, 2007 yil, 
12-songa 1-ilova) va (yoki) O’zbekiston Respublikasi moliya vazirining 2003 yil 9 
oktyabrdagi 114-son buyrug’i bilan tasdiqlangan Buxgalteriya hisobining milliy 
standarti (5-BHMS) "Asosiy vositalar"da (2004 yil 20 yanvarda 1299-son bilan 
bilan ro’yxatdan o’tkazilgan) ("O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari 
to’plami", 2004 yil, 3-son, 35-modda) belgilangan me’yorlar va usullar bo’yicha 
hisoblab yoziladi. 
(O’zR AV 25.05.2009 y. 1181-2-son bilan ro’yxatga olingan 
O’zR MV Buyrug’i taxriridagi band)
 
26. Quyidagi asosiy vositalarga amortizatsiya hisoblanmaydi: 
a) mahsuldor hayvonlarga; 
b) kutubxona fondlariga; 
v) hokimiyat qaramoјidagi obodonlashtirish inshootlariga; 
g) qonunchilikda belgilangan tartibda konservatsiyaga o’tkazilgan fondlarga; 
(O’zR AV 12.11.2003 y. 1181-1-son bilan ro’yxatga olingan O’zR MV Buyrug’i 
taxriridagi kichiq band) 
d) muzey qiymatliklariga; 
e) sanhat va arxitektura yodgorliklariga; 
j) umumiy foydalanish uchun mo’ljallangan avtomobil yo’llariga; 
z) to’liq eskirish hisoblangan asosiy vositalarga. 

---

79 
Schyotlar rejasining birinchi qismi bir (1- bo’lim) ikkinchi qismi to’rt 
(2,3,4 va 5)lardan> uchinchi qismi ikki (6 va 7), turtinchi qism bir (8- bo’lim) 
va beshinchi qism bir (9 - bo’lim) bo’limlardan iborat. 
Schyotlar rejasida schyotlar besh guruhga bo’lib ko’rsatilgan. 
1.
Aktiv schetlar (A) - xo’jalik aktivlarini aks ettiradigan va iqtisodiy 
resurslarning zhisobot davridagi ko’payishini debet tomonida va shu 
davrdagi kamayishini kredit tomonida aks ettiradigan schyotlar. 
2.
Passiv schyotlar (P) - xo’jalikning majburiyatlari va kapitalini aks 
ettirish uchun tayinlangan, hisobot davri boshidagi qoldiqni, hisobot 
davri mobaynidagi majburiyatlarni va kapitalni o’sishini kredit 
tomonida va shu davrdagi majburiyatlar hamda kapitalning kamayishini 
debet tomonida aks ettiradigan schyotlardir. 
3.
Kontr - aktiv schyot (KA) - bu shunday schyotki, moliyaviy hisobotda 
aktivning sof qiymatini aks ettirish uchun uning qoldig’i u bilan bog’liq 
bo’lgan aktiv schyotning qoldshgidan chegirib tashlanadi. Bunday schyot 
passiv schyotlarga mansub bo’lnb ko’payishi kreditida, kamayishi 
debetida aks ettiriladi. 
4.
Kontr - passiv schyot (KP) - bu shunday schyotki, moliyaviy hisobotda 
majburiyat yoki sof qiymatni aks ettirish uchun uning qoldig’i u bilan 
bog’liq bo’lgan passiv schyotning qoldig’idan chegirib tashlanadi. 
Bunday schyot aktiv schyotlarga mansub bo’lib ko’payishi debetida, 
kamayishi kreditida aks ettiriladi. 
yuqorida keltirilgan schyotlarning barchasi doimiy schyotlar hisoblanib, ular 
hisobot davrining oxirida qoldiqqa ega bo’lgan va buxgalteriya balansida aks 
ettiriladigan aktivlar, majburiyatlar va kapital schyotlaridir. 
5.Tranzit (o’tkazuvchi) schyotlar (T) - hisobot davrida foydalaniladigan, lekin 
yopilib ketadigan va hisobot davri oxiriga qoldig’i bo’lmaydigan daromad 
hamda 
xarajatlarning 
vaqtinchalik 
schyotlaridir. 
Bu 
schyotlarning 
ma’lumotlari moliyaviy natnjalar to’g’risidagi hisobotda aks ettiriladi. 
Xarajatlarni hisobga oladigan tranzit schyotlar aktiv schyotlarga mansub 
bo’lib ko’payishi debetida, kamayishi esa kreditida aks ettiriladi. 
Daromadlarni hisobga oladigan schyotlar passiv schyotlarga mansub 
bo’lib, daromadning ko’payishi kreditida, kamayishi esa debetida aks 
ettiriladi-Schyotlarning yuqoridagi guruxlanishidan ko’rinib turibdnki yangi 
schyotlar rejasida aktiv - passiv schyotlar yo’q. Schyotlarning barchasi yoki 
aktiv -ko’payishi debetida, kamayishi kreditida aks ettiriladi, yoki passiv - 
ko’payishi kreditida, kamayishi debetida aks ettiriladi (majburiyatlarning vu-
judga kelishi va ularni to’lash vaqtlari bir hisob registrida chizihli ezuv usulida 
birlashtirilmaydi). 
Turli debitor va kreditorlar bilan olib boriladigan hisob - kitoblar har bir 
debitor va kreditorlik qarzlari bo’yicha aloxida aktiv yoki passiv schyotlarda 
hisobga olinadi: 
a) schyotlar rejasining 4 - «Olinadigan schyotlar - joriy qismi» bo’limi (4000 - 
4900 schyotlar) da mahsulot sotish va boshqa muomalalar natijasida vujudga 
keladigan debitorlar hisobga olinadi. 

---

80 
b) schyotlar rejasining 6 - «Joriy majburiyatlar» bo’limi (6000 -6900 
schyotlar) da mol sotib olish va boshqa muomalalar natijasida vujudga 
keladigan kreditorlar hisobga olinadi. 
Misol uchun safar xarajatlari bo’yicha hisobdor shaxslar bilan bo’ladigan 
hisob - kitoblarni olaylik. Xizmat safari uchun xo’jalik xodimlaridan biriga 
naqd pul berilsa, 4220 «Xizmat safarlari uchun berilgan bo’naklar» aktiv 
schyoti debetlanib, 5010 «Milliy valyutadagi pul mablag’’lari» schyoti 
kreditlanadi. Hisobdor shaxslar olgan bo’nak summasidan ortiqcha xarajat 
qilgan bo’lsa, hujjatlar bilan rasmiylashtirilgan ortiqcha qilingan xarajatlar 
summasiga 4220 - schyoti kreditlanmaydi, chunki u aktiv schyot, balki 6970 - 
«Hisobdor shaxslardan qarz» passiv schyoti kreditlanadi. Ortiqcha qilingan 
safar xarajatlar summasi kassadan to’langanda 6970 schyoti debet-lanib 5010 
schyoti kreditlanadi. Mahsulot sotish schyoti (eski 46 - «Mahsulot sotish» aktiv 
- passiv schyoti) 
ham 
shunday. Eski schyotlar rejasi bo’yicha mahsulot 
sotishdan tushgan tushum 46-schyoti kreditida, sotilgan mahsulotning 
ishlab chiqarish tannarxi shu schyotning debetida hisobga olingan. YAngi schyotlar 
rejasi bo’yicha maxsulot sotishdan tushgan tushum 9010 «Maxsulot sotish-dan olingan 
daromadlar» passiv schyotlarga mansub bo’lgan schyotning krediti-da hisobga olinib, 
sotilgan mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi 9110 «Sotiltan mahsulot tannarxi» 
aktiv schyotlarga mansub bo’lgan schetning de-betida hisobga olinadi. 
Schyotlar korrespondentsiyasi faqat tizimli hisob moxiyatini ochib bera-di. 
Ko’plab schyotlar balansli schyotlar bo’lib, ular tizimlidir. Balansli schyotlar 
korrespondentsiyalanadi. Lekin balansdan tashqari deb nomlanadigan tizimsiz, 
korrespondentsiyalanmaydigan schyotlar ham mavjud. Balansdan tashqari schyotlar 
bo’yicha yozuvlar ikkinchi korrespondentsiyalanadigan schyotlarsiz amalga 
oshiriladi. 
SHunday qilib, korrespondentsiyalanishiga qarab schyotlar balansli va ba-lansdan 
tashqari bo’lishi mumkin. 
Balansdan tashqari schyotlar (BT) - korxonaga tegashli bo’lmagan, lekin 
vaqtinchalik uning foydalanishida to’rgan mavjud aktivlar, shartli xuquq va 
majburiyatlar to’g’risvdagi axborotlarni umumlashtirish uchun tayinlan-gan 
schyotlardir. 
Balansdan tashqari schyotlarning asosiy xususiyati shundaki, ular tizimsiz, oz 
miqdorda va keng tarqalmagan. Diqqatga sazovor joyi shundaki, ular aktivlar bo’lib 
hisoblanadi, lekin balansdan tashqari schyotlarda hisobga olinadigan obhektlarni 
aktiv va passivga bo’lish mahlum bir mahnoga ega emas. Balansdan tashqari 
schyotlarning ko’payishi kirimiga, kamayishi chiqimiga yozib boriladi. 
Schyotlarni buxgalterlar tomonidan eslab qolishni osonlashtirish va ax-borotlarni 
avtomatlashtirish zaruriyati schyotlarga nomerlar berkitishni taqozo etadi. 
Schyotlar rejasida balansli schyotlar ikki raqamli, subschyotlar bir rakamli va 
balansdan tashqari schyotlar uch raqamli kodlar bilan belgilangan bo’lsa, yangi 
schyotlar rejasida subschyotlar ko’rsatilmagan. Har bir balansli schyot go’rt raqamli, 
balansdan tashqari schyot esa uch raqamli kodlar bilan belgilan-gan. Schyotlar uchun 
belgilangan raqamlar schyotlarning kоdi deyiladi. 

---

81 
Schyotlar rejasidagi schyotlar kodlaridan tashqari nomiga ham ega. Schyotning 
nomi - bu tub mahnoda schyotning o’zidzrr. CHunoychi-,har bir shaxsning familiyasi 
uning o’zining ramzi bo’lganidek schyotning nomi o’zini anglatadi. Schyotlar bilan 
ish olib borganda, asosan ularning tayinlanishi va foydalanish tamoyillarini bilish 
zarur. 
Hisob subhektlari tomonidan qo’llaniladigan schyotlarning to’liq ro’yxati 
schyotlar rejasidir. Ayrim subhektlar tomonidan qo’llaniladigan schyotlar ro’yxatida 
farqlarning mavjudligi ikki xil schyotlar rejasini taqozo etadi: birinchisi - namunali, 
qonunchilik bilan belgilangan schyotlar rejasi, ikkinchisi - buxgalteriya hisobining 
ish (rabochiy) schyotlar rejasi. 
Har bir korxona umumiy qonunchilik bilan belgilangan schyotlar rejasiga 
asosan o’z ish schyotlar rejasini tuzib olishlari kerak. Ish schyotlar rejasida tanlab 
olingan schyotlar mig’kdori xo’jalik faoliyati turiga qarab barcha qo’llaniladigan 
xo’jalik muomalalari hisobini ta’minlashi kerak. 
Hisobning barcha subhektlari namunali schyotlar rejasidan foydalanishga 
majbur. Schyotlar rejasida ko’rsatilmagan schyotlarni qo’llash faqat O’zbekiston 
Respublikasi Moliya Vazirligi bilan kelishilgan holda amalga oshiriladi. 
Buxgalteriya hisobining milliy andozasi «Xo’jalik yurituvchi subhektlarning 
moliya - xo’jalik faoliyati buxgalteriya hisobi schyotlar rejasi va uni qo’llash bo’yicha 
yo’riqnoma»ga ilova qilingan schyotlar rejasini keltiramiz.