2-Mavzu so’zlarning shakl va ma`no munosabatiga ko’ra turlari reja

S I N O N I M I Y A  
Si
nonim grekcha:bir nomli demak. Denotativ ma’nosi bir xil, konnotativ ma’nosi 
(qo’shimcha ma’no ottenkasi, stilisgik bo’yog’i) ii.i boshqa xususiyatlari farqli bo’lgan 
so’zga sinonimlar deyiladi: yuz, aft, bashara, chexra: odat, rasm. 
Sinonimiya 
— bir xil nomga egalik quyidagi ko’rinishlarga i.g 1) leksik sinomiya, yani 
so’elar ma’nodoshligi: ish, yumush; mpirmoq, so’zlamoq. 2) Iboralar ma’nodoshligi: 
boshi osmonga •tdi, terisiga sig’madi; 3) Affiksal, ya’ni grammatik shakllar 
m,1nodoshligi -yap, -yotir, -mokda) 4) Sintaktik sinonimiya: ona 
Aolasiga kayg’uradi, 
ona bolam deb 
qpyg’uradi. 
Tilshunoslikning sinonimlarni 
o’rganuvchi bo’limi sinonimika qilinadi Leksikologiyada 
zsa leksik sinonimlar 
o’rganiladi. 
Tilshunos olimlar 
so’zdagi ma'.no xususiyatlarini ko’zda tutib, pionimlarga turlicha 
tarif beradilar. 
Sinonimlarning 
moqiyatini to’g’ri tushunish uchun ikki hodisani pir biridan farqlash 
lozim. 1) tushuncha va 
so’z, ularning o’zaro ' kosabati: 2 )  suz va uning ma’nolari har 
bir 
so’zning ma’no i.'ikalari. 
Tushuncha, predmet, belgi, vosea, hodisa, harakatlar haqida ishilarning tasavvuri 
bo’lib, so’z shularning ma’lum tovush ishindisi vositasida tilda reallashuvi demakdir. 
Tushuncha I u na, 
so’z esa tushunchaga to’la ravishda moye kelavermaydi. 
Shuningdek, 
so’z tushunchaning qamma tomonini' qamrab niolmaydi, balki uning 
mohiyati va muxim tomonini aks " 'ir.chdi. Tushunchanin! boshqa tomoni va boshqa 
xususiyatlari Poshm 
so’zlar bilan ifodalanadi. Shu sababli tilda ma’nodosh 

u «l.1r sinonimlar paydo bo’ladi. 
Sinonimlarni ta’riflaganda, uning barcha xususiyatlarini Lir tarif doirasiga sig’dirib 
bo’lmaydi. Shu sababli 

imonimlar ta’rifida ularning umumlashtiruvchi ma’nosi, Sh1ILIShI va yezilishini 
hisobga olish kifoya. 
| inonimlar tarifida, ma’nolari bir xil deyish to’fi emas, " p.iney bir xil so’zlar dubletlar 
deyiladi Ulpr anchagina: •r.im, aroba. shohi, shoyi, 
g
ado, gadom, boaql, baakd kabi. 
I irlashtiruvchi ma’nosi bilan o’zaro bog’lanunchi so’zlar |ruppasi sinonimik kator 
deyiladi. Sinonimik qator ikki va uma in 
ortiq so’zlardan tashkil topadi: osmon, ko’k, 
samo, falak, I mim 
so’z) qiziq, g’alati, ajoyib, alomat, antiqa, ajab, ajib, (higita so’z). 
Sinonimik qatorni tuzylishda 
ma’lum chegaraga va aniqlikka ega bo’lgan, stalistik 
jiqatdan "betaraf" so’z dominanta deb yuritiladi: yurak, ko’ngil, qalb, dil qatorida 
dominanta yurak. 
_Sinonimik munosabat, 
odatda, bir so’z turkumi doirasida bo’ladi; ulug’, buyuk, katta, 
(sifat), odam, inson, bashar (ot) 

---

Sinonimik qator barcha mustaqil va 
yordamchi so’zlar, shuningdek, modal so’zlar 
doirasida uchrashi mumkin. 
Bu 
o’rinda so’zlardagi leksik semantik guruh va sinonimik qator tushunchalari o’zaro 
yaqinligi, ammo ular bir-biridan farq qilinishini aytish lozim. Leksik semantik guruh 
tushunchasi "sinonimik qator"dan ancha keng. U 
o’z ichiga "sinonimik qator" 
tushunchasini to’la qamrab oladi: ninni - chaqaloq -go’dak -bola - yigit - qiz -erkak- ayol 
kabilar bir'leksik semantik guruhni tashkil etadi. Lekin sinonimik qator emas. LSG ichida 
sinonimik 
qator bo’lishi mumkin: ninni-chaqaloq-go’dak. 
Sistem tilshunoslik nuqtai nazaridan yondashilsa, sinonimiya hodisasi tez 
anglashiladi. 
Bunda leksik oppoziyalar (qarama-qarshi belgilar) asosiy rol 
o’ynadi. Jumladan, 
xushbo’y, hidpi, muattar sinonimik qatori "ijobiy belgi" semasi bilan bir xil, ammo 
"kitobiy"lik semasi bilan qidlm va muattar 
so’zlari qarama-qarshi (oppozitiv)dir. Ana 
shunday ma’lum bir juz’iy semalar bilan farqlanuvchi so’zlar sinonimlikni ta’minlaydi. 
Shuning uchun ham sinonimik qatorni tashkil etuvchi 
so’zlar qaysidir jixatlari bilan bir- 
birlaridan farqlanganligi uchun tilda aloxida leksik birlik sifatida yashaydi. 
Sinonimik 
qatordagi so’zlar quyidagi hodisalar nuqtai nazaridan o’zaro farqlanadilar: 
1) emosional-ekspressiv 
bo’yoq nuqtai nazaridan: neytral yoki emosional-ekspressiv 
bo’yokdor so’zlar bo’ladi: yuz-neytral, bashara-bo’yoqli. 2) qo’llanish uslubiga ko’ra: 
inson, bashar sinonimik qatoridagi bashar-poetik uslubga xos. 
3) adabiy 
tilga munosabatiga ko’ra: adabiy yoki dialektal: qidirmoq-adabiy, istamoq-
dialektal. 
Quyidagicha munosabatda bo’lgan so’zlar o’zaro sinonim sanalmaydi: 
o 
Keng tushunchani anglatuvchi so’z bilan tor tushunchani anglatuvchi 
so’z: uy va xona, o’tov va chayla. 
o Tur va jins tushunchasini anglatuvchi 
so’zlar: daraxt (jins) olma (tur), ot 
(jins), duldul (tur) 
o Turli sosial davrga xos tushunchalarni anglatuvchi 
so’zlar: sudya, qozi, 
mirshab, milisiya. 
Sinonimiya va polisemiya munosabati ham xarakterlidir. 
Ko’p manoli so’z har bir 
ma’nosi bilan boshqa-boshqa sinonimik gorda bo’lishi mumkin. Masalan: ko’p ma’noli 
"bitirmoq" so’zi uch ma’nosi bilan uch sinonimik katorga birlashadi: 
o Bitirmoq, tugatmoq, tamomlamoq. Bu 
so’zlar "yakuniga "iazmoq" 
ma’nosi bilan o’zaro sinonimdir: Boshlasak, sovuk |ushmay bitiramiz. 
(A.Q) Choyning bari tugadi, maktabni mmomlab keldi. 
o Bitirmoq, bajarmok, ado etmok, 
do’ndirmoq. Bu qatordagi 

uzlar "ish, vazifa, topshiriqni amalga oshirmoq, bajo 

pltirmoq" 
ma’nosi bilan o’zaro sinonim bo’ladi: ishni 

ungildagidek bitirib keldingiz, ishni sifatli bajardi: Shaxsiy majburiyatni ado ztdi. 
Kuniga ikki kishi uch yarim-
to’rt norma do’ndiryapmiz. 
o Bitirmoq, con 
qilmoq, yo’qotmoq: bu qatordagi so’zlar "tamom |iuq) holatga 
xeltirmoq" 
ma’nosi bilan sinonimlik hosil kiladi: 1'tning ota-onasining ta’rifini aytib 
bitirolmaydilar. 
1
mini bir olishda tugatdi. 
Ya.Pinxasov, Sh.Rahmatullayev va boshqa bir qator olimlar "snografik, stilistik va 
kontekstual sinonimlar haqida fikr >
pritadilar. Bunga nazariy asos yo’q, deb yozadi 
X.Doniyorov. 
Bizningcha, bu o’rinda ikki hodisani farqlash kerak bo’ladi. |.irinchidan, sinonimiyani 
ikki so’z orasidagi bir xil ma’no nnfi tushunilsa, X.Doniyorov haq. Ikkinchidan, agar 
sinonimiyani nu!Kiy hodisa deb qaralsa, kontektual sinonimlar ham mavjud. Misalan: 
Madamin qo’rboshini o’ldirmasak, u bizni yeydi (Uldiradi). 
Tilda sinonimlar 
quyidagi yo’llar bilan paydo bo’ladi: 

---

 
bir tildan ikkinchi tilga so’z o’tishi natijasida: manglay (u >b), peshona (toj), kuch 
(o’zb), quvvat (toj), josus (o’zb) agent (rus) 
 
mahalliy shevalardan so’z olish natijasida: do’ppi-kalapo’sh; 

v yuq-
go’sola; pakir-satil; 
o 
so’z yasalishi yo’li bilan sinonim hosil qilish, ya’ni yasama , I tub so’z bilan: 
hisg.sezgi, savol-
so’roq, vazifatopshiriq. 
o 
so’zning yangi ma’no kasb etishi natijasida: o’rin so’zi joy i<| navozim ma’nosida; 
qoplamok; bint bilan 
o’radi va o’ramoq |I|1mamoq: ilon o’raldi; egallamoq: qal’a o’raldi. 
Kurinib turibdiki, sinonimlarning material 
asoslari •urlicha bo’lib, ular umumiy 
ma’nolari asosida o’zaro har bir sinonim so’z ma’no ottenkalariga ko’ra ||'«rqlanadi. 
Shuning uchun ham ularning 
ba’zilarini kinchisining o’rnida ishlatib bo’lmaydi. Masalan, 
katta, 
ulug’, buyuk, gigant so’zlari doimo bir-birlarini almashtirmaydi. | chishtirng: qari, 
oqsoqol, nuroniy, keksa... 
Og’zaki va yozma nutkda sinonimlarning amaliy ahamiyati katta. Sinonimlar so’zni 
o’rinsiz takror ishlatishga yo’l qo’ymaydi, uslubning ravonligini ta’minlaydi. Ijodiy yozma 
ishlar, ayniqsa insho yozganda sinonimlardan unumli foydalanish lozim: Shoir, 
yozuvchi, avtor, 
so’z san’atkori, muallif; ulug, buyuk, katta, ulkan kabi. 
Sinonimlar badiiy nutkda tasvirlash vositasi 
bo’lib xizmat qiladi. Yozuvchilar 
sinonimlar vositasida kishilar xarakterini, voqyea-xodisalarni, manzaralarni anik, va 
ravshan, jozibali qilib gasvirlaydilar. Sinonimlardagi bunday xususiyatlarni XV 
asrdayoq A.Navoiy sezgan esi. 
O’zining "Muhokamatul lug’atayn" asarida "ichmoq" 
so’zining oltita, "yig’lamoq" so’zining yettita sinonimini keltiradi: yig’lamoq, ingramok,, 
sing
ramoq, siqtamok,, o’kirmoq, inichkirmoq, hoy-hoy yig’lamoq, A.Navoiy bu 
sinonimlar bir-
birydan o’zyning nozik ma’no ottenkalari bilan farq qilishini she’riy 
misralar bilan tushuntiradi. Ko’zidan yosh chiqmasdan yig’lash-yig’lamsinmokdir: