2-mavzu: pul nazariyalari. Pul aylanmasi va uning tarkibi

O‘rgan talaba !
Foiz stavkasining ortishi bilan pulga talab tushishi haqidagi fikr bor chunki alternativ ushlanishlar ortadi va ularni saqlash bo‘yicha va ularni kutilayotgan daromad tushunchasi bilan yuqoridagi ko‘rib chiqqan tushuncha bilan ko‘rib chiqishimiz mumkin. Foiz stavka ortgan paytda alternativ aktivning kutilayotgan daromadi ortadi va kutilayotgan pulning daromadi kutilayotgan obligatiyalardan keladigan daromadga nisbatan pasayadi. Shu tufayli pulga talab pasayadi. Bu ikki tushuntirish bir xil chunki alternativ aktivlarni saqlash ushlanishlarining o‘zgarishi uning kutilayotgan daromadga nisbatan o‘zgarishini tushuntiradi. Bu bo‘limda alternativ ushlanishlar tushunchasining ishlatilishi sababi shuki, Baumol va Tobin pulga bo‘lgan transaksion talabni o‘rganishda ishlatishgan edi. Bu ikki terminologik yondashning teng qadr qimmmatli ekanligiga ishonch hosil qilish maqsadida kutilayotgan daromad terminologiyasidan foydalanib, quyida pulga ehtiyotkorlik bo‘yicha talab tushunchasini izohlab bering.
Ehtiyotkorlik bo‘yicha pulga bo‘lgan talab.
Ehtiyotkorlik motivi bo‘yicha ishlab chiqilgan pulga talab modeli analitik yondashuv asosida ishlab chiqilgan, Baumol-Tobin modeli kabi, shuning uchun biz uni bu erda izchillik bilan o‘rganmaymiz. ehtiyotkorlik motivi bo‘yicha pulni saqlash motivini alternative ushlanishlar bilan taqosslash kerak qaysiki (alternativ ushlanishlar) qo‘lga kiritmagan foizlar evaziga. Yana o‘sha tanlov muammosi paydo bo‘ladi, ya’ni transaksionli motivdagi kabi. Foiz stavkalarining ortishida, alternative ushlanishlardagi ehtiyotkorlik motivi asosida saqlanayotgan pullar ortadi va ularga bu motiv bo‘yicha talab kamayadi. Yana o‘sha natijaga ega bo‘lyapmiz. Baumol Tobin modeliga o‘xshab. Ehtiyotkorlik motivi asosida pulga talab foiz stavkalariga teskari bog‘lanishda.
Pulga bo‘lgan spekulyativ talab.
Pulga talabning Keynschilikning spekulyativ modeliga binoan aholi o‘z boyligini faqat pul ko‘rinishida (agar kutilayotgan daromad obligatsiyalardan, puldan kutilayotgan daromaddan kamroq bo‘lsa) yoki obligatsiya ko‘rinishida (daromadning teskari munosabatda) bo‘lsa, faqatgina bu ikki ko‘rsatkichni tengligida (juda kam hollarda) aholi aktivlarni ikki ko‘rinishda saqlaydi. Bundan kelib chiqadiki, Keynsning modeli tahmin qiladiki, deyarli hech kim obligatsiyani ham pulni ham qadr qiymatini saqlab qolish uchun bir vaqtda ishlatmaydi. Keyns nazariyasida kamdam kam uchraydigan aktivlarning diversifikatsiyasi va ko‘plab tadqiqotlarga asoslanishi, bu pulga bo‘lgan spekulyativ talab nazariyasining qattiq tanqidga uchrashiga sabab bo‘ldi.
Keynchilik yondashuvidagi kamchiliklarni yengish uchun Tobin spekulyativ pulga talab modelini ishlab chiqdi, tahminlarga asoslangan, qaysiki moliyaviy aktiv portfelinining strukturasini aniqlashda aholi faqat kutilayotgan daromadni emas, balki shu bilan birga bu aktivning boshqa aktiv bilan taqqoslagandagi riskini hisobga oladi. Tobin tahmin qildiki ko‘pchilik tavakkalchilik qilmaydi va kamroq daromad olib kelish ko‘rinishida aktivlarni ushlashadi. Muhimi pul daromadi aniq (Tobin tahmin qilardii u nolga teng). Shuning uchun agar obligatsiyalardan kutilayotgan daromad puldan kutilayotgan daromaddan yuqoriroq bo‘lsa ham odamlar boyligini pul ko‘rinishida saqlashadi chunki obligatsiyalar yuqoriroq riskka ega bo‘lgan aktivdir.
Tobin modelidan kelib chiqadiki, risk darajasining moliyaviy aktivlar portfelida pullar va obligatsiyalar saqlashni diversifikatsiya qilish orqali pasaytirishi mumkin. Tobin modeli Keyns modeliga nisbatan asosliroq chunki iqtisodiy agentlarning say harakatini aniqroq ifodalaydi.
Ammo Tobin Keynsning pulga spekulyativ talabining kamchiliklarini to‘liq hal qila olmadi. Hatto pulga spekulyativ talab borligi shubha uyg‘otadi. Nima agar nolevoy riskli aktivlar mavjud bo‘lsa ( pulga o‘xshash) ammo yuqori daromadli? Shu holatda pulga spekulyativ talab bo‘lishi o‘rinnli bo‘ladimi? Yo‘q, chunki aholi pulni emas bu aktivni saqlashni istaydi. Natijada moliyaviy aktiv potrfeli daromadi ortadi va risk ortmaydi. Ammo bunday veksellar mavjudmi amerika iqtisodiyotida? Ha, AQSH g‘azna veksellari va boshqa aktivlar defolt riski va pul daromadi bilan aloqasi yo‘q. Unday bo‘lsa nega jamg‘armani naqd pul ko‘rinishda saqlash lozim(transaksion motiv va ehtiyotkorlik motivini hisobga olmagan holda)?
Tobin modeli buni tushuntirmasa ham nega aholi jamg‘armasini naqd pul ko‘rinishida saqlaydi, bu qanday qilib iqtisodiy agentlar aktivlarni tanlashida yaxshiroq tushunishga yordam beradi. Tobin modeli aktivlarni baholash nazariyasida va aktivlarning moliaviy portfelini tuzishda( u yoki bu aktivlarni sotib olishda qaror qabul qilishda)yangi bosqich bo‘ldi.
Ko‘rganimizdek Keynsning tarafdorlari pulga talabning uchta turini yaxshiroq tushuntirib berishga harakat qilishdi (transaksionlik bo‘yicha , ehtiyotkorlik va spekulyativ bo‘yicha). Keys tomonidan asoslangan pulga spekulyativ talabini qisman takomillashtirishga erishildi chunki bunday talab mavjudmi yoki yo‘qmi degan savol paydo bo‘ladi. Ammo transaksion va ehtiyotkorlik talabi bu ikki tarkibni foiz stavkasiga nisbatan teskari bog‘liqlikni ko‘rsatadi. Bu Keyns aytganalarini isbotlaydi ya’ni pulga talab foiz stavkaga bog‘liq bundan kelib chiqadiki pulning aylanaish tezligi doimiy emas va nominal daromad faqatgina pul massasi bilan emas balki boshqa faktorlar bilan ham bog‘liq.⁹
1956 yilda Milton Fridman “Pulning miqdoriy nazariyasi: yangi versiyasi” mashhur kitobini chop etgan, shunga qaramasdan, I.Fisherning bu ishida miqdoriy nazariyasi ishiga suyangan bo‘lsa ham, uning pulga talab nazariyasi I. Fisherga nisbatan M.Keynsga ko‘proq o‘xshaydi.
Uning o‘tmishdoshlari kabi Fridman pulni saqlash motivlarini o‘rgandi. Ularni izchil o‘rgangandan ko‘ra Keynsga o‘xshab, u shunchaki tahmin qildiki har qanday aktiv uchun pulga talab o‘sha faktorlar bilan aniqlanadi. Keyin Fridman talab nazariyasini aktivlar va pulga qo‘lladi.
Aktivlarga talab nazariyasiga binoan, pulga talab puldan kutilayotgan daromadga nisbatan boylik hajmiga va kutilayotgan boshqa aktivlarning daromad olib kelishiga bog‘liq. Keyns kabi, Fridman tan oldiki malum miqdorda pul qoldiqlarini haqiqiy ko‘rinishda ushlab turishga harakat qilishadi. Shuning uchun Fridman pulga talabni quyidagicha ifodaladi : ^=/(Yp,₊ p ̴^rm<^re ̴^rm<^p, ̴^rm)
Bu erda M^d/P haqiqiy pul qoldiqlariga bo‘lgan talab, Y – boylik darajasi, Fridman bo‘yicha doimiy daromad deb nomlanadi( joriy diskontlangan turar narxi kelgusi barcha daromadlarning yoki soddalashtirilganda kutilayotgan o‘rtacha uzoq muddatli daromad) ,Ƨ_m pullardan kutilayotdan daromad, Ƨ_b obligatsiyalardan kutilyotgan daromad, Ƨ oddiy aksiyalardan kutilayotgan daromad, inflyasiyaning kutilayotgan o‘sishi. Tenglama ostidagi belgilar ko‘rsatadiki, pulga bo‘lgan talab bilan va unga mos o‘zgaruvchilar bilan orasidagi qanday bog‘lanish borligini ko‘rsatadi:to‘g‘ri (+) teskari (-). Fridman nazariyasidagi pulga talab omillarini va ularning ahamiyatini ko‘rib chiqamiz.
Malum bo‘lishicha aktivlarga talab boylikka to‘g‘ri bog‘lanish, shuning uchun ham pulga talab doimiy daromadga to‘g‘ri bog‘lanishdir( boylik darajasi Fridman bo‘yicha). Qaysiki (+) belgi bilan belgilangan Y_p o‘zgaruvchi ostida. Doimiy daromad (kutilayotgan o‘rtacha uzoq muddatli daromad) odatdagiga qaraganda qisqa muddat ichida ancha kam tebranadi, chunki uning ko‘plab o‘zgarishlari vaqtli harakterga ega. Masalan, iqtisodiy o‘sish paytida daromadlar tez ortadi, ammo bu hodisa vaqtinchalik va o‘rtacha uzoq muddatli daromad unchalik o‘zgarmaydi. Bundan kelib chiqadiki, yuqori faollik paytida doimiy daromad joriy vaqtga nisbatan unchalik sezilarli darajada ortmaydi. Retsessiya davrida joriy daromadlarning kamayishi kuchli bo‘ladi, ammo bu vaqtinchalik harakterga ega, Shuning uchun o‘rtacha kutilayotgan uzoq muddatli daromad joriydagiga qaraganda unchalik kamaymaydi. Doimiy daromadning pulga bo‘lgan talab omillaridan biri deb qarab shunday xulosaga kelamizki pulga talab qisqa mudatli iqtisodiyotdagi tebranishlarda unchalik o‘zgarmaydi.
Aholi o‘z jamg‘armasini faqat pul ko‘rinishida saqlamasligi mumkin. Fridman alternative pullarga bo‘lgan jamg‘armani 3 ko‘rinishga bo‘ldi: obligatsiyalar, aksiyalar va boylik. Aholi agar ularning daromad keltirishi kutilayotgan pul daromad keltirishidan yuqori bo‘lsa bu turdagi pulni afzal ko‘radi. Pulga talabdagi ohirgi uchta o‘zgaruvchilar bu alternativ pullardan kutilayotgan daromadning og‘ishi kutilayotgan puldan keladigan daromadga nisbatan. Har bir o‘zgaruvchi ostidagi (-)belgisi shundan dalolat beradiki , ularning ihtiyoriy bittasining ortishida pulga talabni kamayishiga olib keladi .
Puldan kutilayotgan daromadga Ƨ_m, barcha uchta holda, ikkita omil tasir etadi.
1. Depozit bo‘yicha bank hizmati doirasi, pul massasi ichiga kiradi, masalan, pul to‘lovlarini chek orqali yoki avtomatik tarzda to‘lanishi. Bunday turdagi hizmat hajmining ortishi bilan pullardan kutilayotgan daromad ortadi.
2. NOW tipidagi schotlar va boshqa depozitlar bo‘yicha foizli to‘lovlar summasi pul massasiga kiradi. Foiz to‘lovlarining summasini ortganida pullardan kutilayotgan daromad ortadi.
Agar pulga talab funksiyasidagi Ƨ_b – Ƨ_m va Ƨ – Ƨ_m ifoda obligatsiyalar va aksiyyalardan kutilayotgan daromadni harakterlaydigan bo‘lsa, bunday holda puldan kutilayotgan daromadga nisbatan if - Ƨ_m ifoda boylik va puldan kutilayogan daromad orasidagi farqni ifodalaydi. Boylikdan kutilayotgan daromad- narx oshganligi tufayli kapitaldagi kutilayotgan ko‘tarilishning normasi va u kutilayotgan inflyasiya o‘sish suratiga teng. Masalan, 10 % inflyasiya o‘sish surati kutilayotgan bo‘lsa, boylikdan kutilayotgan daromad ham 10 % ni tashkil etadi. ∏⁵-r_m o‘sganda boylikdan kutilayotgan daromad pulga nisbatan o‘sadi, va pulga talab tushadi.¹⁰