10-Тема: Pikir hǝm oy juwmaq. Reje

Shártli oy juwmaǵı dep tiykarı hám juwmaǵı shártli pikirler bolǵan oy-juwmaǵına aytamız. Logikalıq ótiw izbe izliginiń nátiyjesi tiykardıń nátiyjesi boladı degen qaǵıydaǵa boysınadı. Shártli oy-juwmaq sxeması tómendegishe beriledi:
Eger a, onda v
Eger v, onda s
Eger a, onda s
Bul sxemanıń simvolikalıq jazılıwı:
(pq). (qr)
pr
Shártli oy juwmaǵında juwmaq tek ǵana eki tiykardan alınıp qoymastan bir neshe tiykarlardan da alınıwı múmkin.
Shártli oy juwmaǵına mısal keltireyik. Egerde hawa rayı buzılsa (P), onda ekskursiyaǵa barmaymız (q).
Egerde ekskursiyaǵa barmasaq (q) onda bizler teatrǵa baramız (r).
___________________________________
Egerde hawa rayı buzılsa (p) onda bizler teatrǵa baramız (r). Bul keltirilgen mısaldıń simvolikalıq jazılıwı tómendegishe beriledi.
(pq) (qr)
pr
Shártli keskin oy juwmaǵı dep tiykarlardıń birewi shártli pikir, al basqa tiykarlar menen juwmaq- keskin pikirler bolǵan oy juwmaǵına aytamız. Bunday oy juwmaǵında ekinshi tiykar shártli pikirdiń tiykarı yamasa nátiyjesi menen sáykes bolıwı múmkin yamasa bul shártli pikir tiykardıń yaki nátiyjeniń biykarlanıwı menen sáykes bolıwı múmkin. Juwmaqta shártli pikirdiń tiykarı yamasa nátiyjesi menen, yamasa shártli pikirdegi tiykar yamasa nátiyjeniń biykarlanıw nátiyjesi menen sáykeslikke iye bolıwı múmkin.
Shártli kategoriyalıq oy juwmaǵınıń eki durıs modusın ádette bólip kórsetedi. Birinshisi maqullawshı modus dep atalıp, onda keskin ótkerme posılka tiykardıń shınlıǵın, al juwmaq bolsa nátiyjeniń shınlıǵın tastıyqlaydı. Ekinshisi biykarlawshı modus bolıp onda keskin ótkerme nátiyjeniń shınlıǵın, al juwmaq tiykardıń shınlıǵın biykarlaydı. Mısalı, eger gúwalar shaqırılmasa, onda tergew háreketiniń processuallıq tártibi saqlanbaǵan boladı.
Gúwalar shaqırılmaǵan.
Tergew háreketiniń processuallıq tártibi saqlanbaǵan. Bul keltirilgen mısaldaǵı oy juwmaǵınıń forması maqullawshı modusqa tiyisli. Ol tómendegishe sxemaǵa iye.
Eger A, onda V
A
_____
V
Simvolikalıq jazılıwı: pq,p
______
q

Bóliwshi keskin oy juwmaǵı dep tiykarlarınıń birewi bóliwshi pikir, al ekinshisi hám juwmaq keskin bolǵan pikirlerden turatuǵın oy juwmaǵına aytamız. Bunda ekinshi tiykar bóliwshi pikirdiń aǵzalarınıń biri menen yamasa sol pikirdiń aǵzalarınıń birewiniń biykarlanıwı menen sáykes bolıwı múmkin. Juwmaqta bóliwshi pikirdiń aǵzalarınıń biri menen yamasa onıń biykarlanıwı menen sáykeslikke iye boladı. Bóliwshi keskin oy juwmaǵınıń maqullay –biykarlawshı hám biykarlay-maqullawshı sıyaqlı eki modusın bólip kórsetiwge boladı. Maqullay-biykarlawshı modusta kishi tiykar (posılka) yaǵnıy keskin pikir diz’yunktlardıń birewin maqullasa, al juwmaq diz’yunktlardıń basqasın biykarlaydı. Biykarlay-maqullawshı modusta kishi tiykar (posılka) diz’yunktlardıń birewin biykarlaydı. Al juwmaq diz’yunkttıń qalǵanın maqullaydı. Bóliwshi keskin oy juwmaǵın mısal retinde tómendegi pikirlerdi keltirip ótiwge boladı.

Jınayat háreket yamasa háreketsizlik jolı menen júz beriwi múmkin. Bul jınayat háreket jolı menen júz bermegen. Sol sebepli bul jınayat háreketsizlik jolı menen júz Bergen.
Bólistiriwshi keskin oy juwmaǵınıń sxeması tómendegidey boladı: a yamasa v
a

v emes.
Simvolikalıq jazılıwı: p q,p
--------
q emes
Shártli bóliwshi oy juwmaǵı dep tiykarlardıń biri shártli, al basqası-bóliwshi pikir bolǵan oy juwmaǵına aytamız. Bunday oy juwmaǵı lemmatikalıq (tikkeley mánisi boljaw degendi ańlatadı) oy juwmaǵı dep te ataladı. Bóliwshi piki reki, úsh hám onnanda kóp al’ternativalarǵa iye bolıwına baylanıslı lemmatikalıq oy juwmaǵı dilemma (eki al’ternativa), trilemma (úsh al’ternativa) h.t.b bólinedi. Mısal ushın dilemmalar konstruktivlik (dóretiwshi) hám destruktivlik (buzıwshı) bolıp, al óz gezeginde olardıń hár qaysısı ápiwayı hám quramalı dilemmalarǵa bólinedi. Olarǵa mısallar keltirip óteyik . Ápiwayı konstruktivlik dilemmaǵa mısal retinde Sokrattıń tómendegi pikirin alıp qarawǵa boladı.
Eger ólim-bolmıs emeske ótiw bolsa, onda ol jaqsılıq..
Eger ólim- basqa dún’yaǵa ótiw bolsa, onda ol jaqsılıq.
Ólim-bolmıs emeske yamasa basqa dún’yaǵa ótiw.
Ólim-jaqsılıq.
Quramalı destruktivlik dilemmaǵa mısal retinde tómendegi oy juwmaǵın alıp qarawǵa boladı.
Eger filosof dualist bolsa, onda ol materialist bolmaydı.
Eger filosof dialektik bolsa, onda ol metafizik bolmaydı.


Tayanısh sózleri: ápiwayı pikir, quramalı pikir, atributivlik, relyacion, ekzistencional