1. O`z betinshe jumıs

Bronza dawiri: Bronza a`siri b.e.shekemgi III mi’n`i’nshi’ ji’lli’qta baslanadi’. Bronza- bul mi’s penen jezdin` qosi’mtasi’. Bronza o`zinin` sapasi’ jag`i’nan mi’stan joqari’ turadi’. Mi’s jumsaq metall boli’p, onnan islengen qurallar onsha shi’damli’ bolmaydi’. Bronza mi’sqa qarag`anda qatti’ ha`m sapali’. Bronza a`sirinin` xojali’q tarawi’nda erisken u`lken jan`ali’qlari’nan biri, a`yyemgi diyxanshi’li’qti’n` ken` tarali’wi’ ha`m b.e. shekemgi II mi’n`i’nshi’ ji’llardi’n` 2-yari’mi’nda sharwashi’li’qti’n` diyxanshi’li’qtan aji’rali’wi’ boladi’.

Qaraqalpaqstan jerinde bronza da`wirinde eki arxeologiyali’q ma`deniyatti’ payda etken qa`wimler jasaydi’. Bular Suwjarg`an ha`m Tazabag`jap ma`deniyati’ boli’p esaplanadi’.

Temir dawiri: Orta Aziyada erte temir a`siri b.e.shekemgi IX a`sirde baslansada, xojali’qta temirden ken` paydalani’w b.e.shekemgi VIII-VII a`sirlerge tuwra keledi. B.e.shekemgi VII-VI a`sirden baslap, Qaraqalpaqstan aymag`i’nda temirdi xojali’qta paydalani’w ken` tarqaladi’. Temirden miynet qurallari’ (bel, ketpen, pi’shaq, oraq, qulp h.t.b.) qural jaraqlar (nayza, sari’ jay ushlari’, qi’li’sh, qanjar, atti’n` zan`gisi, suwli’g`i’) islenedi. Temirden xojali’qta paydalani’w na`tiyjesinde o`ndiris tarawlari’ ken`eydi. O`ndiriwshi ku`shler o`sedi. Erte temir da`wirinde A`miwda`r`yani’n` shep ta`repinde Gu`zeli qi’r ma`deniyati’, A`miwda`r`yani’n` buri’ng`i’ del`tasi’ Uzboy boylari’nda Ku`yusay ma`deniyati’ payda boladi’. Kanallar qazi’li’p, diyxanshi’li’qti’n` tarawi’ ken`eydi, diyxanshi’li’qti’n` o`nimi artadi’, mal sharwashi’li’q, o`nermentshilik ha`m bali’qshi’li’q rawajlanadi’.