1-mavzu. Fanga kirish. Qadimiy dinlarning iqtisodiy jihatlari. Qadimgi dunyo iqtisodiy g’oyalari

Xammurapi (ba’zi manbalarda Xammurabi) konun

tuplamlari (jami 282 ta) dikkatga sazovor (m.a.1760 y.). Bu tuplam 1901 – 1902 yy. 

Suza shaxri koldiklarini arxeologik kazish paytida topilgan (Frantsiya poytaxti 

Parijdagi mashxur muzey – Luvrda saklanyapti). Nusxasini BMT binosidagi 

muzeyda xam kurish mumkin. Toshga uyilib yozilgan muxim va Qadimiy, tarixiy 

xujjatni taxlil kilish shuni kursatadiki, mavjud davlat sinfiy va sotsial jixatdan ancha 

mukkammal ajralgan. Biz uchun ayniksa, mulkchilik va unga egalik shakllari 

muximdir. Konunda «kuchlilar zaifroklarni cheklamasligi kerak» degan koida bor. 

Masalan, karzdorligi uchun podsho jangchilari va boshka axolining yerlarini sotish 

yoki tortib olish man etilgan. Sudxurlik faoliyati cheklangan, uning mikdori pulda 

20, maxsulotda 33 foizdan ortik bulmasligi kerak. 

Asosiy maksad ishlab chikarishni, birinchi navbatda kishlok xujaligini 

rivojlantirishni qullab – kuvvatlash bulgan, ya’ni mexnatsiz daromad topishga 

karshi kurashilgan. Karzni karz xisobiga uch yildan ortik ushlab turish mumkin 

bulmagan. Umuman, xususiy mulkchilik, shu jumladan, yerga xam tan olingan. 

Birovning xususiy mulkiga kuz olaytirgan, unga zarar yetkazganlar Iqtisodiy 

jixatdan jazolangan. Bu konunlar tuplami davlatning mamlakatni Iqtisodiy 

boshkarish soxasidagi dastlabki tajribasini kursatadi. Okibatda shu davrda 

mamlakat xam siyosiy jipslashdi, xam Iqtisodiy ravnak topdi. 

Qadimgi Xindistonning «Manu konunlari» da (m.a. IV– III asrlar) ijtimoiy 

mexnat taksimotining, xukmronlik va buysunish institutlarining mavjudligi aytiladi. 

Xindistondagi Iqtisodiy goyalarni aks ettiruvchi Qadimgi yodgorlik 

«Artxashastra» (m.a. IV-III asrlar oraligida) dir (tom ma’nosi buyicha ifoda, amaliy 

xayot tugrisidagi fan, bu asar m.a. III-II asrlarda tuldirilgan). Bu Qadimiy va muxim 

tarixiy yodgorlikdir (u CHandragupta I podsholigi davrida podsho 

maslaxatchisi Kautile Bishnugupta tomonidan yozilgan degan fikr bor). Unda 

qulchilikni mustaxkamlash asosiy vazifa kilib kuyilgan. Qulchilik eng past 

tabakalarga xos narsa deb sanaladi. Bu asarda «buyumning kiymati» muammosi 

kutarilgan, kiymat mikdori «ish kunlari» bilan belgilangan, ragbatlantirish esa 

mexnat natijalariga mos ravishda belgilanishi kerak, deyilgan. 

Bu asarda davlatni boshkarish buyicha takliflar berilgan bulib, bir 

kancha Iqtisodiy goyalar xam ilgari surilgan. Masalan, unda maxsulotning bozor 

baxosi bilan uning tabiiy kiymati urtasidagi fark aytilgan. Tovarga bulgan extiyoj 

ortganda, uning baxosi kiymatdan oshib ketishi mumkin, deyilgan. Savdo bilan 

shugullanuvchilarga aloxida urgu berilgan bulib, foyda masalasi kutarilgan, 

foydaning mikdori tovar baxosiga (boshka xarajatlar katorida) kushilib, maxalliy 

maxsulot uchun 5, chetdan kelgan tovarlar uchun 10 foiz (import usha davrda xam 

afzal) kilib belgilangan. 

Davlatning Iqtisodiy ishlarga aralashuvi qullab kuvvatlangan. Kishlok 

xujaligiga aloxida e’tibor berilgan, bush yerlar xalkka bulib berilishi va solik tulash 

zarurligi, sugorish inshootlari kurishga e’tibor xakida suz yuritiladi. Umuman, 

davlat mamlakatning ishlab chikaruvchi kuchlarini rivojlantirishi kerak, degan goya 

markaziy urinni egallaydi. (Xozirgi davrdagi J.M.Keyns va institutsionalizm 

tarafdorlari fikri bilan solishtiring.) 

Moliya soxasida daromad soligiga katta e’tibor berilgan. Davlat ba’zi ishlarni 

rivojlantirishi uchun moddiy va ma’naviy yordam berishi kerak, deyilgan. 

Maxsulotga baxo belgilash, davlatning boyishini ta’minlash (foydani oshib, sarf – 

xarajatni kamaytirish), xisob – kitobni tartibga solish, xar xil ugriliklarga karshi 

kurashish kerakligi belgilangan. SHu tamoyillarni amalga oshirish tufayli 

jamiyatdagi norozilik, tengsizlik yukoladi, deyilgan.