1. kompüterdə MƏSƏLƏLƏRİn həll məRHƏLƏLƏRİ

 

  

 

 







P

1

i

`

i

C

P

1

M

, 

orta kvadratik meyli 











P

1

i

2

i

M)

(C

1

P

1

σ

 

və orta kvadratik səhvi  

P

/

σ

δ



 

düsturları ilə hesablamaqla kifayətlənək.  

Şəkil  18-də  massivin  bir  neçə  elementinin  atılması  və 

statistik  hesablamaların  birgə  alqoritminin  blok-sxemi 

göstərilmişdir.  Beləliklə,  baxılan  məsələnin  ayrı-ayrı 

məsələlərinin müstəqil blok-sxemlərini tərtib etdik. Bu blok-

sxemlərin  birləşdirilməsi  heç  bir  çətinlik  törətmir  və  bu 

məsələnin həllini tələbələrin özlərinə həvalə edirik.  

 

3.ALQORİTMLƏR 

VƏ  PROQRAMLAŞDIRMA 

 

Proqramlaşdırma  mərhələsi  məsələlərin  kompüterdə  həll 

edilməsi üçün hazırlanması prosesinin yekun mərhələsidir.Bu 

mərhələdə alqoritm hər hansı bir alqoritmik dildə yazılır. 

Alqoritmin  alqoritmik  dildə  yazılması  proqramlaşdırma, 

yazılışın  özü  isə  proqram  adlanır.  Məsələnin  blok-sxemə 

uyğun  olaraq  proqramlaşdırılması  çox  asanlıqla  yerinə 

yetirilir,  belə  ki,  adətən,  hər  bir  bloka  alqoritmik  dildə  bir 

operator uyğun gəlir. Bunu cədvəl 2-də göstərilən blok-sxem 

fraqmentlərindən  və    onların    Basic  və  Pascal  dillərində 

yazılmış proqramlarından əyani görmək mümkündür. 

Növbəti  misallarda  hesablama  riyaziyyatının  bir  neçə 

üsullarının  uyğun  blok - sxemlər  üzrə  proqramlarının tərtib 

 

 

  

 

 

26 

  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Шякил 18 

щя 

йох 

i=1,p 

башланьыъ 

p=0 

i=1,m+n 

c

i

>z 

c

1

,p 

c,z, 

m,n 

p=p+1 

c1

i

=c

i

 

c1s=s/p 

s=s+c1

i

 

s=0 

13 

1 

2 

3 

4 

5 

6 

7 

8 

9 

10 

11 

12 

s1=0 

13 

сон 

i=1,p 

C1s,ci,m1 

12 

s=s+(c1

i

-c1s)

2

 

1

1





p

s

ci

 

p

ci

m



1

 

19 

14 

15 

16 

17 

18 

 

27 

 

 

  

 

 

 

Ъядвял 2 

Блок-схем фрагментляри вя онларын програм еквивалентляри 

 

Блок-схем фрагменти 

Basic дилиндя 

програмын йазылышы 

Pascal  дилиндя 

програмын йазылышы 

 

20 input a,b,m,n 

read(a,b,m,n); 

 

 

… 

 

50  if  x>0  then  

     

 y=cos(x)  

   else 

      y=sin(x) 

… 

 

 

… 

 

 if x>0  then  

    

y:=cos(x)  

  else 

     y:=sin(x); 

… 

 

 

… 

 

50  if z=0 then 

    

y=a+b   

60  if z>0 then 

      y=a/b 

70  if z<0 then  

       

y=a-b 

… 

 

 

if  z=0 then 

     

y:=a+b; 

if  z>0 then  

     y:=a/b; 

 if  z<0 then 

      

y:=a-b; 

… 

 

… 

80 for x=2 to 20  

     step 2

 

90  y=y+x 

100  next x 

… 

… 

x:=2; 

repeat 

     y:=y+x; 

     x:=x+2; 

until x>20; 

… 

a,b,m.n 

щя 

йох 

Y=sin(x) 

Y=cos(x) 

x>0 

y=y+x 

x=2,20,2 

z<0 

z>0 

z=0 

Y=a-b 

Y=a+b 

z 

Y=a/b 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

  

 

 

28 

olunması nümayiş etdirilmişdir. 

Şəkil  19-da  cəbri  və  transsendent  tənliklərin  Nyuton 

(toxunanlar)  üsulu  ilə  həllinin  blok-sxemi  və  proqramları 

göstərilmişdir. 

Şəkil 20-də  yerdəyişmə üsulu ilə massivin elementlərinin 

artma sırası ilə düzülməsi məsələsinin blok-sxemi və Pascal 

dilində proqramı göstərilmişdir. 

Şəkil  21-də  isə  Simpson  üsulu  ilə  müəyyən  inteqralın 

təqribi  hesablanmasının  blok-sxemi  və  Pascal  alqoritmik 

dilində proqramı nümayiş etdirilmişdir. 

Qeyd.  Pascal  dilində  yazılmış  proqramları  istifadə 

etdikdə  proqramda  istifadə  olunan  dəyişənlərin  təsvirini 

proqrama əlavə etmək lazımdır. 

 

29 

 

 

  

 

 

 

Нйутон цсулунун блок-схеми вя Basiс вя Пасъал  дилляринин 

щяр блока уйьун операторлары 

 

 

 

                            Basiс програмы              Пасъал програмы 

 

 

 

10 rem Nyuton   

begin 

 

    цсулу 

 

 

 

20 input x0,e   

 

read(x0,e); 

 

 

 

 

 

 

 

30 x=x0 

 

 

x:=x0; 

 

 

 

 

 

 

40 t =f(x)/f

1

(x);  

1: t:=f(x)/f

1

(x); 

 

 

 

 

 

 

50 if abs(t)<=e 

 

if abs(t)<=e  

 

 

     go to 80 

    then goto 2; 

 

60 x=x-t 

  x:=x-t; 

 

70 goto 40 

 

goto 1; 

 

 

 

80 print x 

  2: writeln(x); 

 

 

 

 

 

90 end 

 

 

end. 

 

 

 

Шякил 19 

 

 

 

 

 

 

щя 

йох 

x

 

Башланьыъ 

 

x

0

,



x= x

0

 

)

(

)

(

1

x

f

x

f

t



 

x= x-t 

 





t

 

Sон 

 

 

 

 

  

 

 

30 

 

 

 

  

 

 

Йердяйишмя цсулунун блок-схеми вя Пасъал програмы 

 

begin 

 

 

read (n); 

for i:=1 to n do readln(a[i]); 

1:  

i:=1; 

z:=0; 

2: 

if a[i]>a[i+1] 

 then 

 

begin 

 

 

b:=a[i]; 

 

 

a[i]:=a[i+1]; 

 

 

a[i+1]:=b; 

 

  end 

  else 

 

z:=z+1; 

 

 

 

i:=i+1; 

 

 

 

if i

 

 

 

if z

 

for i:=1 to n do  

 

writeln(a[i]); 

 

end; 

 

Шякил 20 

 

йох 

йох 

щя 

щя 

щя 

йох 

башланьыъ 

i=1 

a

i

>a

i+1

 

a

i

1

 

a

i

,n 

i=i+1 

b=a

i

 

1 

2 

3 

5 

11 

z=0 

b=a

i

 

a

i

 = a

i+1

 

z=z+1  

a

i+1

 =b  

i

z

4 

6 

7 

8 

9 

10 

12 

13 

11 

сон 

14 

 

31 

 

 

  

 

 

Симпсон цсулу 

 

 

begin 

 

     

 

 

 

 

read(a,b,m); 

 

 

 

 

 

 

 

 

n:=2*m; 

 

 

h:=(b-a)/n; 

 

 

 

 

 

 

s2:=0; s4:=0; 

 

 

 

 

 

i:=1; 

 

 

while i<=n-1 do 

 

 

begin 

 

 

 

x:=a+i*h;   

 

 

 

y:=f(x); 

 

 

 

s4:=s4+4*y; 

 

 

 

i:=i+2; 

 

 

end; 

 

 

 

 

i:=2; 

  

 

while i<=n-2 do 

 

 

 

begin 

 

 

 

x:=a+i*h; 

 

 

 

y:=f(x); 

 

 

 

s2:=s2+2*y; 

 

 

 

i:=i+2; 

 

 

 

end; 

 

 

 

z:=(f(a)+f(b)+s2+s4)*y/3; 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

writeln(z:8:3); 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

end.

 

 

 

 

 

Шякил 21 

z 

Sон 

 

Башланьыъ 

 

a,b,m



n=2m 

h=(b-a)/n 

S

2

=0;S

4

=0 

x=a+ih 

S

4

= S

4

+4y

 

i=1,n-1,2 

y=f(x) 

i=2,n-2,2 

Z=(f(a)+s2+s4+f(b))h/3 

x=a+ih 

S

2

= S

2

+2y

 

y=f(x) 

 

 

  

 

 

32 

 

ƏDƏBİYYAT 

 

1.Ə.H.Nağıyev, 

Z.T.Məhərrəmov, 

A.H.Hüseynov, 

Ş.R.Rəhimov.  FORTRAN  alqoritmik  dilində  laboratoriya 

işləri (Metodik göstərişlər). Sumqayıt, 1992. –78 s. 

2.Ə.A.Vəliyev,  Z.T.Məhərrəmov,  Y.Ə.Əbilov.  Delphi: 

nəzəriyyə və təcrübə. Bakı, 2004. – 336 s. 

3

.

H.V.Meladze, 

Ə.A.Vəliyev, 

V.Ə.Sadıxov, 

N.M.Sxirtladze,  P.A.Sereteli.  Əyləncəli  informatika  və 

modelləşdirmə. Bakı, 2005. -248 s. 

 

33 

 

 

  

 

 

 

MÜNDƏRICAT 

 

1.Kompüterdə məsələlərin həll mərhələləri...................   3 

2. Məsələnin həll alqoritmlərinin işlənməsi ..................   5 

2.1.Xətti strukturlu alqoritmlər ................................   6 

 

2.2. Budaqlanan strukturlu alqoritmlər ....................   9 

2.3. Dövrü strukturlu alqoritmlər ............................   13 

2.4. Bəzi mürəkkəb məsələlərin blok- 

sxemlərinin qurulmasi  ...................................... 15 

3. Alqoritmlər və proqramlaşdirma ............................... 22 

ƏDƏBİYYAT