§
Z
f*.
ГЧ
r -
Ó
\о
г-
О
sO
vi
t~-«*
r*-
с
w-Г
O'
гг
г-^
ГЧ
оо
го
СП
г«-*
Г-
00
о
r~-
40
эс
оо
ГЧ
оо
ГЧ
ГО
Г"
O'
VI
г--*
V»
ГО
'S-
ГЧ
гч
о
ГО
о
9*
О
*
а Г
z "
ГЧ
о
г»»
Ti
Г-
sC
ГО
эс
sC
Г'
Г-.
гч
O'
r r
° \
ч©
г~
г*1
чС
r-
эс
ГЧ
ОО
>£>
>0
Г '
ГЧ
ГО
ГЧ
г-
о^
•п
•п
го
г~
O'
Г'!
о
O'
V»
S
N
Jri
ja.
C-_
z "
ro
ГГ
ГО
Vi
г*»
O'
I4*.
V>
V
Г"
>с
V»
го
и
00
го
O',
Tf
I—
ГЧ
ГЧ
г~-
ГГ
г~»
о
ГГ
m
ГЧ
г -
ГЧ
ГО
O'
ГО
о
чО*
Г-
ГЧ
ГЧ
<о
a
l
о
ое
я
сл
?
*<.
oT
e
z "
эо
О
гч
V>
эс
>о
г«.
го
ГО
ГЧ
г-
ГЧ
о
Vi
г~’
о
го
ГЧ
г~’
ГП
VI
Tí-
СП
ГО
O'“
NO
ГО
о
90
ГО
vT
ГО
ГЧ
ГО
о '
чО
R
£
N
>
•3-
8
Г-Г
«Л
го
г-.
sO
ОС
*г
г-
ы
ГО
ГО
г»
ГЧ
TJ-
TJ-
vT
O'
ГЧ
о
40
оо
о
Г '
ГО
о
о
гг
ГЧ
h.’
V»
л
1
i
£
1Л
Ê
3
Е
Э
£
с
СЧ
00
■6
>.
гз
х:
}
№
1
с
!Ч
ш
тэ
«
.с
(Л
iS
ъ
>.
Е
3
Е
D
Is
h
la
y
d
ig
a
n
s
m
?
№
£
>.
I
Е
D
£
с
<3
ш
■5
п
"Si
№
Fosforli o ‘g‘it m e’yori oshishi bilan har ikkala tuproqda ham ildiz
o ‘sishi va yutish yuzasi ko‘payadi. Shuni ham ta ’kidlash lozimki,
sug‘oriladigan b o ‘z o ‘tloqi tu p ro q d a hamm a navlarda ham yon ildizlar
soni va ildiz yutish yuzasi sug'oriladigan tipik bo'z tuproqqa nisbatan
k o ‘proq b o ‘ladi. Agarda yon ildizlar soni bilan ildiz yutish yuzasi
kattaligi solishtirilsa, bular o 'rta sid a korrelyativ bog'liqlik borligini
k o'rish m um kin.
G ‘o ‘za navlarining tuproq sharoiti va o'g'itga nisbatan reaksiyalari
o 'rta s id a g i farq u larn in g y e tish tirg a n hosilida k o ‘rish m um kin.
8-jadvalda g ‘o 'za navlarining 2 ta tuproqda va 7 ta o ‘g ‘itli variantda
hosildorligi keltirilgan.
K o‘pchilik tadqiqotchilar o ‘g ‘itning g'o'zaning navlariga ta ’sirini
bitta tup ro q sharoitida o ‘tkazishgan. Bunday tadqiqotlarning natijalari
g‘o ‘za navlarining o'g'itga m unosabatini baholash uchun kamlik qiladi.
C hunki h a r bir nav aniq tuproq ayirmasi va o ‘g‘it bilan birgalikda
yuzaga kelgan oziqlanish sharoitiga reaksiya beradi. Dem ak, g 'o 'za
navlarining o 'g'itg a m unosabati haqida gapirilsa, qaysi bir tuproqda
ekanligi aniq ko'rsatilishi kerak, tuproqlarimiz esa bir-biridan katta
farq qilad i. B unday bog‘liqlik J. Sattorov va uning o 'q u v ch ilari
to m onid an olib borilgan tajriba natijalaridan yaqqol ko‘rinib turibdi.
Sug'oriladigan tipik b o ‘z va b o 'z-o 'tlo q i tuproqlarda o ‘g‘it beril-
m aganda nisbatan ko'proq paxta hosilini 159-F ko'rsatdi. N 2
ik
)P
i
40K 1(I0
kg/ga o ‘g ‘it berilganda sug‘oriladigan bo'z tuproqda nisbatan ko‘proq
paxta hosilini C-4727, 108-F navlari berdilar. Sug'oriladigan bo'z-
o ‘tloqi tuproqlarda esa-C -4727 va Toshkent 1 navlari.
O 'g 'it m e’yori N 25((P |75 25()K (25 gacha qaytarilganda sug'oriladigan
b o 'z tu p ro q d a Toshkent 1, 108-F va 159-F yuqori hosil ko'rsatdilar.
S ug'oriladigan b o 'z-o 'tlo q i tu p ro q d a esa, C-4727, Toshkent 1 va 108-
F hosilni ko'proq berdi.
Eng yuqori m e’yorda — N 3Ü()P21U_3()0K.15W
kg/ga o 'g 'it berilganda
su g 'o rilad ig an tipik b o 'z tu p ro q d a yana o'sha Toshkent 1, 108-F
n a v la ri, s u g 'o rila d ig a n b o 'z - o 't l o q i tu p ro q d a esa C -4 7 2 7 va
T oshkent I navlari m aksim um hosil berdi.
D em ak, C-4727 navi nam likni ko'proq bo'lishini xohlaydi, 108-F
uchun esa nam lik unchalik k o 'p bo'lm asa ham yuqori dozadagi o'g'itga
ijobiy reaksiya beradi. C-4727 navi sug'oriladigan bo'z-o'tloqi tuproqda,
T oshkent 1 navi esa har ikkala tuproqda ham fosforli o 'g 'itn i ko'proq
talab qilishini ko'rsatdi. 108-F va 159-F navlari esa fosforli o 'g 'it
ko'payib azot bilan nisbati N :P 1:1 teng bo'lganda hosilni kamaytiradi.
G
‘o
‘z
a
n
a
v
la
ri
n
in
g
h
o
si
ld
or
li
g
i,
s
/g
a
.
Oo
0 ‘simliklarning mineral oziqlanishida nav xususiyatlari o'rganilayot-
g anda birinchi navbatda ildiz tizim i orqali ionlarni yutilishiga chuqur
e ’tib o r berish kerak. U yoki bu ionni k o ‘proq yutilish i-b u ildiz
hujayralaridag i genotipik farq qiladigan harakatdagi m exanizm ga
bog‘liq. Ildiz tizim ining fiziologik aktivligi, ya’ni ionlarni yutishi,
m etabolik jarayonlari genetik y o ‘l bilan oldindan belgilangan.
N avlar o ‘rtasidagi farq xolos ionlarni birlamchi yutilishi bilangina
bog'liq b o lm asd an , yutilgan ionlarni o'simlikdagi harakati va o'simlikni
y erdan ustki qismida borayotgan m odda almashinuv jarayonlari bilan
ham b o g iiq d ir. Hozirgi paytda ildiz tizimi orqali kation, anionlarni
yutilishi va ildizda organik m oddalam ing sintezi o'rtasidagi bog'liqlik
turli navlarda o ‘rganilmoqda.
N a v n in g m odda alm ash in uv id ag i xususiyatlarini t o ‘liq ochib
beradigan fiziologik va biokim yoviy jarayonlam i o ‘rganadigan ilmiy-
tad q iq o tlar o ‘tkazish kerak.
Shunga o'xshash ilm iy-tadqiqot ishlari olib borilmasa, nim a uchun
h a r xil navlar turli xil m iqdorda ionlarni oladi,-degan savolga javob
berish m um kin emas. N avlar o'rtasidagi farq qaysi om il yoki jarayon
bilan bog'liq ekanini ochib bo'lm aydi.
Eng a w a lo , 2 xil navda ionlarning m iqdorini to ‘g ‘ri aniqlab, bu
ikki navni bir biriga payvand (bir navning ustki qism ini, ikkinchi
navning ildiziga va shuni teskarisi) qilib o ‘rganish lozim. M ana shunday
e k s p e rim e n t io nlarni y u tilish id a o ‘sim iikning ildizini yoki ustki
qism ining rolini aniq ko‘rsatib beradi.
B undan tashqari, o ‘simlik tom onidan ionlarni yutish yoki o'simlikda
ionlarning m iqdorini nasldan-naslga o'tishi ham o'rganilm agan. Bu
yo‘nalishdagi ilmiy ishlar o'sim liklar fiziologiyasi, genetika va agrokimyo
fanlari taraqqiyotiga qo'shilgan katta hissa bo ‘lib qoladi.
Agrokimyoning hozirgi davrdagi niuammolari
A grokim yo o ‘g‘it ishlab chiqarish sanoati bilan cham barchas
bog'liq. Agrokimyo va o ‘g‘it ishlab chiqarish bir-biri bilan kelishgan
hollarda taraqqiy etishi kerak.
A m m o bugungi kunda kim yo sanoatining taraqqiy etganiga qara-
m asdan b a ’zi bir yechilm agan m uam m olar m avjuddir. Eng a w alo
fosforli o ‘g ‘itlar ishlab chiq arish n i ko‘paytirish va qishloq xo'jaligi
ishlab chiqarishga o ‘g‘itlarni optim al nisbatda yetkazib berish hisob-
lanadi.
Yana bitta m uam m o-m ikroo'g'itlar ishlab chiqaruvchi kichik-kichik
zavodlar tashkil qilish va makro, m ikroo‘g‘itlarni birga ishlab chiqa-
rishini ta ’m inlovchi texnika va texnologiyalarni yaratish sanaladi.
M uhim ahamiyatga ega bo'lgan vazifalardan biri o ‘g‘itlarning yangi
shakllarini, tarkibida m ikro elem en tlari b o 'lg an kom pleks o ‘g ‘itlar
yuzaga keltirish va ishlab chiqishdir. Islilab chiqilgan va q o ilan ilayotg an
o 'g 'itla rn in g samaradorligini o sh irish o ‘ta m uhim m u am m o la rd a n
b o ig a n va bugun ham xuddi shunday. Agrokimyoning b a ’zi b ir nazariy
m uam m olari hozirgacha yechilm asdan kelm oqda. Bularga m isol qilib
oziq elem entlari aniq dastur asosida ajralib chiq adig an a z o tn i va
m ik roo 'g'itlarn in g yo‘qligini keltirish m um kin. 0 ‘g ‘itlard a n ajralib
chiqadigan oziq elem entlar m iq d o ri va nisbati o 'sim lik n i h a r bir
navining vegetatsiya fazalari bilan bog'liq bo'lgan m u dd atd agi talabi
va iqlim tuproq sharoitiga m os kelishi lozim.
Bu m uam m olarni yechish u c h u n mavjud har b ir tu p ro q -iq lim
sharoitida asosiy qishloq xo'jalik ekinlariga oziq e le m e n tla r qabul
qilinganida oziqa m oddalar o'rtasid ag i o'zaro ta ’sir va bog'liqlikni
ko'rsatuvchi aniq ilmiy ma’lu m o tlar olish uchun m odelli tajribalar
o'tkazish kerak bo'ladi.
O ziqa elem entlarining o 'sim lik olayotgan paytda o 'z a ro t a ’siri
haqida aniq va chuqur m a’lum otlarga ega bo'lish ularni yuqori ham da
sifatli hosil beradigan tomonga boshqarish im konini beradi.
Hozirgi zam onda o'sim liklarning m akro va m ik ro elem en tlar bilan
oziqlanish jarayonini boshqarish nihoyatda dolzarb m uam m o lard an
hisoblanadi.
Qishloq xo'jalik ekinlarining yangi yuqori hosildor navlarini paydo
bo'lishi, ularning makro va m ikroelem entlarga bo'lgan talabini optim al
qondirish uchun o'simlikning oziqa m oddalari bilan ta ’m inlanganligini
to 'g 'r i k o 'rsa ta d ig a n diag n ostik a usullarini y aratish h a m m u h im
m asalalardan hisoblanadi.
O ziqlanishning optimal darajasini yaratm asdan tu rib , y u q o ri hosil
olish haqida gap bo'lishi m u m kin emas. Am m o bu m asa lad a hali
k o 'p yechilm agan vazifalar tu rib d i, m asalan, o 'sim liklarning o ziq ele-
m entlarga bo'lgan talabini yana bir tekshirib ko'rish lozim , chunki
h ar bir navning oziqlanishida uning o'ziga xos genotipik xususiyatlari
mavjud.
Boshqa ham m a hayot om illari mavjud bo'lganda oziq elem entlarini
o'sim lik tom onidan olinishi va ularni m etabolizm da q atn a sh ish i u
yoki bu navning genetik xususiyatlari bilan bog'liqdir.
Hozirgi zam on ekologiya m uam m osi kun tartibiga tabiiy obyekt-
larning elem entlar tarkibini o ‘rganish kabi juda murakkab masalalarini
q o ‘ym oqda. Bu masalaning chiqishiga sabab birinchidan, ekologiyani
buzuvchi tabiiy fonlar, oqim lar bo'lsa, ikkinchidan, antropogen om illar
(sanoat, transport chiqindilari, organik va mineral o ‘g‘itlarni qo‘llash,
sug‘orish).
H a r xil yashash h u d u d la rid a inso n -m u h it tizim ida kim yoviy
elem en tlar aylanish doirasini kom pleks holatda o'rganib borish kerak.
C h u n k i inson va o ‘sim liklarning oziqa elementlariga bo'lgan talabi,
ularni kelib chiqish ichki va tashqi sharoitlari bilan uzviy bog‘liqdir.
B u n d ay yirik m u am m o n i y echishda hududiy taraq q iy etgan
m o n ito rin g m a’lum otlarining katta bazasi kerak bo‘ladi.
M onitoring tizimiga m a ’lum b o ‘lgan tuproq, o ‘simlik, hayvonot
dunyosi, oziqa m ahsulotlari, suvdan tashqari o ‘g‘itlar, kom postlar va
su g ‘orish suvini ham kirgizish kerak.
0 ‘g ‘itlash tadbirining sam aradorligini yanada k o 'tarish uchun
quyidagilarni amalga oshirish zarur:
1) fiziologiya-biokim yo jara y o n la rid a oziq elem en tlarn ing rolini
c h u q u rro q o'rganib m ineral oziqlanish nazariyasini m ukam allash-
tirish .
2) biogeokimyo hududlarni hisobga olib, tuproq-iqlim zonalari
u c h u n qishloq xo'jalik ishlab chiqarishni o'g'itlarga bo'lgan talabini
aniqlash prinsiplarini ishlab chiqish;
3) tuproqlarda makro va m ikroelem entlarning harakatini shakllarini
va o ‘sim lik diagnostikasi haq id a m a ’lumotlarni chuqur analiz qilib
o ‘g ‘itlar samaradorligini o ld in d an aytib beradigan ishonchli usullarni
ishlab chiqish;
4) tuproq va o'sim likda m ak ro hamda m ikroelem entlarni bo'lishi
m u m k in bo'lgan m iqdor va nisbatini aniqlash;
5) tuproqda va o'sim likda oziq elem entlar miqdori ham da shaklini
aniqlaydigan usullarni yanada m ukam m allashtirish;
6) b e rilg an suv, o rg a n ik , m in e ra l o 'g 'itla r m iq d o ri ekilad igan
q is h lo q x o 'ja lik ek in lari x u s u siy a tla rin i hisobga olib h a r b ir tu p
r o q - i q li m zo n a sin in g t u p r o q la r i u c h u n oziq e le m e n tla r b ila n
t a ’m in la n g a n lik n i to ‘g ‘ri a n iq la s h n in g ilmiy asoslangan m iq d o rin i
y a ra tis h .
H a r b ir tu p ro q -iq lim z o n a si uch un k o ‘p yillik ta jrib a la rd a ,
a lm a s h la b e k ish d a oziq e le m e n tla r in in g b io lo g ik a h a m iy a tin i
o 'rg an ish g a alohida diqqat bilan qaralishi zarur.
Sinov savollari
1. A grokim yoning m aqsadi va v a z ifa la ri nim alardan ib o ra t?
2. A g ro k im y o n in g a g ro n o m iya g a o id f a n i a r o ‘rta s id a g i o ‘r n i va u la r
b ila n aloqasi q a n d a y?
3. A g ro kim y o viy tadqiqotlarning q a n a q a u sullarini b ila siz?
4. 0 ‘s im lik la r n in g o ziq la n ish ig a o id ilk ta x m in la r k i m l a r to m o n id a n
y a r a tilg a n ?
5. O 'sim liklarning tuz, selitra, su v , havo, gum us bilan oziqlanishiga o id
n a za riy a la r kim la r to m o n id a n ish la b chiqilgan?
6. B u sse n g o n in g a grokim yo ta r a q q iy o tig a q o 'sh g a n h is s a s in i q a n d a y
b a h o la y s iz ?
7. A grokim yo fa n in in g asoschisi k im va lining x izm a ti n im a d a ?
8. F an ta ra q q iyo tig a k a tta h is s a q o 's h g a n rus o lim la r id a n k im la r n i
b ila s iz ?
9. 0 ‘zb e k isto n d a o 'g 'itla r u s tid a ilm iy ta d q iq o tla r q a c h o n va k im la r
to m o n id a n am alga o shirilgan?
10. A g r o k im y o f a n i n i r i v o j l a n i s h i g a m u n o s ib h is s a q o 's h g a n va
q o 'sh a yo tg a n olim lar to 'g 'risid a n im a la rn i bilasiz?
I I bob.
0 ‘SIM LIK LAR NIN G KIMYOVIY
TARKIBI VA O ZIQ LA N ISH I
0 ‘SIMLIKLARNING MINERAL KIMYOVIY
TARKIBI
0 ‘sim liklar kimyoviy jih a td a n nihoyatda murakkab tuzilgan bo‘lib,
ularning tanasi suv va quruq m oddalardan tarkib topgan.
0 ‘sim liklarning quruq m oddasi deganda, ular tarkibidagi mineral
va organik m oddalar yig‘indisi tushuniladi. 0 ‘simlik to‘qimalari tarkibida
quruq m oddalarning miqdori nisbatan kam, aksincha, suvning miqdori
ko ‘p b o ‘ladi. U lar tarkibidagi suv va quruq moddalar nisbati, odatda,
o ‘sim likning turi, yoshi va tan a qismi yoki to ‘qim alarining fiziologik
holatiga bog‘liq ravishda o ‘zgaradi (9-jadval).
9-jadval
Ayrim ekinlar tarkibidagi suv va quruq moddalarning
nisbati, % (A.V. Peterburgskiy)
E kin va uning tana qismi
Suv
Quruq modda
Z ig 'i r va k u n g a b o q a r u ru g ‘i
7-10
9 0 -9 3
G 'a l l a e k in la r in in g d o n i
12-15
85-88
Q a n d la v la g in in g ild iz i, m evasi va k a rto s h k a
tu g a n a k la ri
75-80
2 0 -2 5
E k in la rn in g k o 'k m a s sa s i
80-85
15-20
S a b z i, o sh la v la g i, p iy o zb o sh i
86-91
9 -1 4
K a ra m , s h o lg 'o m , lu rn e p s
90-93
7 -10
P o m id o r v a b o d rin g
9 4 -9 6
4 -6
Suv — o'sim liklarning o ‘suv organlari va to ‘qim alarida 70 dan
95% gacha, urug‘larning zaxira to ‘plov hamda mexanik to ‘qimalari
hujayralarida esa 5 dan 25% gacha suvbo'ladi. 0 ‘simlik qarib borgani
sari t o ‘qim alardagi, ayniqsa, reproduktiv organlar to'q im alaridag i
suvning yalpi zaxirasi va nisbiy miqdori kamayadi.
0 ‘sim lik tanasida funksiyalari bevosita uning fizikaviy va kimyoviy
xossalari bilan bog'liq.
Suvdagi yuqori solishtirma issiqlik sig‘imi va h ar qanday h a ro ratd a
ham bug'lanish xususiyati o 'sim lik larn in g qizib (kuyib) ketish idan
saqlaydi.
Suv — yaxshi erituvchi b o ‘lib, u nda aksariyat b irik m alar elek tro -
litik dissotsiatsiyalanadi va zaru riy oziqa e le m e n tla rin in g ionlari
o 'zlash tirilad i.
Suv m olekulalarining qutblanish xossalari ham da strukturasining
tartibliligi o'sim lik hujayralarida quyi va yuqori m o lekular birikm a-
larning ion va m olekulalarini gidratlanishiga sabab b o ‘ladi.
Suv o ‘simliklardagi energetik o ‘zgarishlarda, eng a w a lo fotosintez
jarayonida, kimyoviy birikmalarning hosil bo'lishida alohida aham iyatga
ega. U quyosh nurining fotosintez uchu n zarur, ko'zga k o 'rin ad ig an
va shunga yaqin ultrabinafsha qism ini o ‘tkazib, infraqizil radiatsiyaning
m a’lum qismini tutib qoladi.
0 ‘simlik to'q im a va hujayralarida suvning bo'lishi turgorga sabab
bo ‘ladi, bu turli tum an fiziologik va biokim yoviyjarayonlarning m uhim
yo'nalganlik va jadallik om ilidir. 0 ‘simlik tanasida organik birik m alar
ning biokimyoviy sintezi va parchalanish reaksiyalari bevosita suv
ishtirokida bo'ladi.
Suv tuproqdagi mineral tuzlarni erituvchi va o'sim lik tanasida
m oddalarning harakatlanishi h a m d a alm ashinuvi u ch u n m u h itgin a
b o‘lib qolm asdan, ular hujayra tuzilishining ajralmas qism i ham dir.
0 ‘sim liklar tarkibidagi suvning m iqdori uning tu ri va yoshiga,
tam inlanish darajasi, transpiratsiya ham da oziqlanish sharoitlariga
bog‘liqdir.
Quruq moddalar. O 'sim liklar tanasida quruq m oddalarnin g to 'p la -
nishi atm osferadan karbonat angidrid gazining yutilishi va ildiz tizimi
tom onidan tuproqdagi m ineral tuzlarning o ‘zlashtirilishi hisobiga sodir
bo'ladi.
Qishloq xo'jalik ekinlari tarkibidagi quruq m oddaning 4 2 —45% i
uglerod, 40—42% i kislorod, 6—7% i vodorod hissasiga t o ‘g ‘ri kelib,
ularning yig‘indisi 90—94% ga tengdir. Azot va boshqa elem en tlarning
yig‘indisi atigi 6—10% ni tashkil qiladi (10-jadval).
Uglevodlar, yog'lar va boshqa azotsiz organik b irik m alar uchta
elem entdan — uglerod, kislorod va vodoroddan tuzilgan, oqsil ham da
boshqa azotli organik birikm alar tarkibida esa azot ham uchraydi.
M azkur to ‘rtta elem ent — organogen elem entlar deb ataladi va o 'sim
liklar quruq m oddasining tax m in an 95% ga yaqini u lar hissasiga
to ‘g ‘ri keladi.
4 - A g r o k im y o
49
G
‘o
‘z
an
in
g
k
im
y
o
v
iy
tar
k
ib
3> Dostları ilə paylaş: |