― pul va banklar

Metall pullar 
Kishilar o‗rtasida ayirboshlash jarayonlarining tezlashuvi va mehnat 
taqsimotining chuqurlashuvi ayirboshlash hajmining ortishiga olib keldi. Iqtisodiy 
munosabatlarning takomillashuvi natijasida kishilar metalni kashf etdilar, undan 
turli xil mehnat qurollarini yasab kundalik hayotida foydalandilar. Shu bilan birga, 
ushbu mehnat qurollari to‗lov vositasi vazifasini ham bajardi. Keyinchalik esa 
metalldan tanga pullarni zarb qilish yo‗lga qo‗yildi. Bularning barchasi 
ayirboshlash munosabatlari jarayonida foydalanib kelinayotgan natural pul 
shakllarini metall pul shakliga o‗tishiga zamin tayyorladi. 
Metaldan yasalgan mehnat qurollarining to‗lov vositasi sifatida 
foydalanganligining xususiyati shunda ediki, kishilar metaldan tayyorlangan bolta 
va shunga o‗xshash narsalardan to‗lov vositasi sifatida foydalangan bo‗lsada, ular 
boshqa maqsadda, ya‘ni kundalik hayotda foydalanish uchun yaratilgan edi. 
Masalan, kishilar metaldan yasalgan boltadan ayirboshlash vositasi sifatida keng 
foydalangan, lekin u to‗lov vositasini bajaradigan tanga ko‗rinishiga ega 
bo‗lmagan. Odamlar stixiyali ravishda metalldan yasalgan boltani to‗lov vositasi 
o‗rnida foydalanishgan.

---

Pulning natural ko‗rinishidan metall tanga shakliga o‗tishi, yuqorida 
ta‘kidlanganlardan tashqari quyidagi omillar muhim ahamiyat kasb etgan.
1.Kishilar metallarga turli shaklda ishlov berishni kashf etilishi. 
Ta‘kidlaganimizdek, bolta va shunga o‗xshash temir qurollardan pul vositasi 
sifatida foydalanilgan, lekin ularni puldan foydalnishning metall davri deb yurita 
olmaymiz. Chunki, ushbu mehnat qurollarining funksiyalari boshqa bo‗lgan. 
Kishilar metalni kashf qilganlaridan keyin oradan juda ko‗p davrlar o‗tishi bilan 
unga ishlov berish yo‗llarini o‗rgandilar. Bu o‗z – o‗zidan metall tangalarni zarb 
etishga turtki bo‗ldi.
2.Davlatchilikning paydo bo‗lishi. 
Metall kashf etilib, odamlarga unga ishlov 
berish yo‗llari ma‘lum bo‗lgandan so‗ng, ma‘lum hudud va qabilalar alohida 
kishilarning hukmronligi, xonligi va qirolligi ostida boshqarila boshlandi. Bu o‗z 
o‗zidan o‗sha davrning hukmroni, xoni yoki qirolining maqieni oshirish, o‗zining 
chegaralarini mustahkamlash va qonunlarini yuritish zaruriyatini keltirib chiqardi. 
Bularning barchasi turli tasvirlar va yozuvlar tushirilgan tangalarni zarb etishga 
asos bo‗ldi.
3.Kishilar o‗rtasida tovar ayirboshlash hajmining ortib borishi natijasida 
ushbu jarayonning murakkablashuvi
. Masalan, dehqon bir qop bug‗doyni bitta 
boltaga ayirboshlashi uchun temirchi kosibning hoxishi dehqonning hoxishiga mos 
kelishi lozim. Ya‘ni mazkur holatda, temirchining bir qop bug‗doyga ehtiyoji 
bo‗lishi kerak. Biroq, temirchiga bir qop bug‗doy emas, balki bitta qo‗y kerak 
bo‗lsa, u holda dehqon bug‗doyni qo‗yga almashtirishi, so‗ngra qo‗yni temirchiga 
olib kelib bitta boltaga almashishi zarur bo‗lar edi. Ko‗rinib turibdiki, kishilar 
o‗rtasida mehnat taqsimotining chuqurlashuvi va ayirboshlash hajmining ortishi 
natural pullarni to‗lov vositasi sifatidagi vazifasini amalga oshirish imkoniyatlarini 
chegaralab qo‗ydi. 
4. Natural shakldagi pullarni saqlash va olib yurishning qiyinligi. 
Alabatta, 
o‗sha paytlarda pulning vazifasini bajargan bolta yoki boshqa mehnat qurollarini 
saqlash qiyin bo‗lmagan bo‗lsada, lekin ularni olib yurish va xavfsizligini 
ta‘minlash odamlarga turli noqulayliklarni keltirib chiqargan. Pulning vazifasini 
bajargan bug‗doy, jun, qo‗y yoki boshqa shunga o‗xshash narsalar esa vaqt o‗tishi 
bilan buzilgan, o‗zining dastlabki xususiyatini yo‗qotgan. Shu bilan birga, ularni 
olib yurish, ayniqsa saqlash ham odamlarga qo‗shimcha tashvish keltira boshlagan. 
Bularning barchasi natural pullar o‗rniga metall pullarni muomalaga to‗lov 
vositasi sifatida kirib kelishiga zamin yaratdi.
Dastlab metall tangalar qora rangli temirlardan slitka ko‗rinishida 
tayyorlangan bo‗lsa, keyinchalik to‗rtburchak, uchburchak, yumaloq ko‗rinishdagi 
tanga shaklini olgan.

---

Vaqt o‗tishi bilan temir tangalar o‗rnini bronza, kumush va oltin egalladi, 3–
rasmga qarang. Temir metallardan yasalgan tanga to‗lov vositasini bajarganda 
ularning baho masshtabini tanganing og‗irligi bilan anqilangan. Keyinchalik 
bronza, mis va oltin tangalar to‗lov vositasini bajarganda esa baho masshtabi 
qimmatbaho metallarning nafaqat og‗irligi, balki ularning xossalari orqali ham 
aniqlanadigan bo‗ldi.
Muomalada metall tangalar, ayniqsa oltin tangalar pulning vazifasini 
bajarganda iqtisodiyotda pul muomalasini tartibga solishga ehtiyoj bo‗lmaydi. 
Chunki, qimmatbaho metallar haqiqiy qiymatga ega bo‗lgan asl pul hisoblanib, 
uning hajmi tovar massasasiga nisbatan avtomatik tarzda tartibga solinib boriladi. 
Ya‘ni, agar iqtisodiyotda tovar massasi oltin massasi (qiymati)ga nisbatan kam 
bo‗lsa muomaladagi ortiqcha oltin tangalar boylik sifatida xazinaga joylashtiriladi. 
Agar, aksincha, muomalada oltin tangalar massasi tovar massasiga nisbatan kam 
bo‗lsa boylik sifatida xazinaga joylashtirilgan mablag‗lar muomalaga chiqarish 
orqali o‗zaro muvozanat ta‘minlanadi.