 I bitik. Tarixi qaynaqlar (2014)  II bitik

6.  Finuqordilli  qaynaqlar.  Finuqor 
xalqları  miladdan  öncəki 
minillikl
ərdə  Xəzərin  quzeyində,  İtil  hövzəsi  -  Ural  dağları  ətəklərində 
yaşadıqları üçün buradan batıya keçən türk, doğuya keçən hindiran boy-
ları ilə təmasda olduğundan onların dilində qədim türkizm, iranizm ele-
mentl
əri  mühüm  yer tutur.  Ural dil  ailəsi  dağılandan sonra  finuqor  və 
samodi  protodill
əri ayrılmışdır.
 
Finuqor 
uruqlarının əsas kütləsi Atayurda  
yaxın bölgələrdə qalmış
, 
bir qismi (fin, eston, karel) quzey
ə, macarlar isə 
60 
Turkl
ərin monqollarla dolaşıq salınması münasibəti ilə prof. Bahəddin Ögəlin hunlara 
aid 
kitabında söylədiyi iradı burada yada salmaq lazım gəlir: «Türk tarixini çeşitli speku-
lasyondan qurtarmaq üçün n
ə qədər vəsiqə varsa, bir araya gətirib incələmək gərəklidir. 
Yeni bir v
əsiqə bulanlar əlbəttə ki, danışa biləcək, bəlgəsi olmayanlarsa kəndi hisslərinə 
gör
ə Moğolu Türkə, Türkü Moğola qarışdırmaya haqları olmayacaqdır» (səh. 266).
 
61 
Чагдуров, 
1980. 
62 
Потанин, 
1881
; Членова,
 1967, 1989; 
Новгородова, 
1989
; 
Палеолит и 
неолит Монгольского Алтая, 
1990. 
 
33 
                                                 

m.s.V 
əsrdə Etelközə və oradan Karpat istiqamətində batıya çəkilmişlər.
63
 
Batı boylar
 
bura g
ələn türklərlə qaynayıb qarışmış
, 
sonralar M
ərkəzi Av-
ropada m
əskunlaşmışlar. Finuqor dilli macar xalqının böyük bir qolunu 
onların içində əriyən hun, bulqar, sekel, kuman türk boyları təşkil edir. 
Macardilli  qaynaqlar, runik  türk 
əlifbasından törəyən Sekel yazıları türk 
tarixi üçün g
ərəkli bəlgələrdir. Bu
 
dill
ərdə XII
 
əsrdən sonrakı yazılı qay-
naqlar  saxlan
mışdır. Qədim çağlardan ayrı-ayrı türk boyları ilə kontaktda
 
olmuş finuqor
 
xalqlarının
 
dilind
ə qədim yazılar
 
olmasa  da,
 
onların
 
dilind
ə, 
folklorunda 
keçmiş əlaqələri əks etdirən istənilən qədər bəlgə qalmışdır.
64
 
 
B
əzi finuqor boylarının vaxtilə saqa-hun axınlarına qoşulub Azər-
baycana g
əlməsi haqqında yazılı qaynaqlar qalmasa da, Quzey Qafqazda 
uqor,
 
macar  etnoniml
əri bəllidir. Qədimdə türk boylarının Azərbaycan-
dan 
apardığı yer-yurd adları, özəlliklə, bir çox türk dillərində olmayan 
az
ərcə  meşə  sözünün  finuqor  dillərində  metsё  şəklində  işlənməsi  açıq 
göst
ərir ki, miqrasiya Azərbaycandan quzeyə olmuşdur.
 
Kür 
çayının da 
adı finuqor boylarının məskunlaşdığı onlarla bölgədə üzə çıxır.
65
 
 
7.  Qafqazdilli  qaynaqlar.  Prototürk,  protoaz
ər  və  azərlərin  əzəli 
qonşusu olan Qafqaz xalqları ilə tarixi əlaqələr haqqında söhbət II bitikdə 
ged
əcək, burada isə yalnız mövcud qaynaqları yada salmaq lazım gəlir. 
Üç  qrupa  (
batı,  doğu və güney)  ayrılan qafqaz dillərinin qruplararası 
qohumlu
ğunun  hələ  sübut  olunmadığını  qeyd  edən  qafqazşünasların 
əksəriyəti  bu  dillərin  tipoloji  yaxınlığı  məsələsində  həmrəydirlər.
66
 Bel
ə 
tipoloji 
yaxınlığın hurri və urartu dillərində də olduğunu görən uzmanlar 
h
əmin ölü dilləri də qafqazdilli sayırlar. Bugün sayı 40-dan artıq olan 
Qafqaz
 
dill
ərinin əksəriyətində yazılı qaynaqlar yalnız son əsrlərə
 
aiddir. 
Lakin hurri, urartu v
ə kartvel (gürcü) dilində qədim yazılı qaynaqlar vardır. 
Az
ərbaycanın  quzey  bölgələrində  azər  türkləri  ilə  iç-içə  yaşayan 
qafqazdilli 
xalqların dilində, folklor, mifologiya və etnoqrafiyasında türk 
tarixi  üçün  qiym
ətli  bəlgələr  vardır.  Kür-Araz  kulturu  çağlarından  bəzi 
qafqazdilli 
boyların  Azərbaycanın  quzey  bölgələrinə  gəlib  yerləşməsi 
q
ədim  protoazər-qafqazdilli  izoqlosların,  ortaq  etnoqrafik  dəyərlərin, 
xüsusil
ə türkizmlərin çəkisini bu dillərdə xeyli artırmışdır. Bugün çeçen-
63 
Енико Сий, 1981. 
64 
Dilçil
ərə görə, «şübhəsiz, protofinuqor dili dağılana qədər türk dillərilə sıx əlaqədə
 
ol-
muşdur, bunu hər iki qrup dillərdə ümumi sözlərin varlığı göstərir» (
ЯН СССР ,
 
т. III. 10). 
65
 
Кобычев, 12. 
66 
Климов, 1986.
 
 
34 
                                                 

inquş, avar, ləzgi, rutul, udi, saxur, xınalıq, buduq və bu kimi onlarla Doğu 
Qafqaz dill
ərində qədim türkizmlərin daşıdığı etnolinqvistik informasiya
 
olduqca ön
əmlidir. Bu boylardan bəzisinin etnik adı da türkcədir: xınalıq, 
avar, çeçen, buduq v
ə s. Quzey Qafqazda adları türkcə olan adıq, çərkəz, 
kabarda  kimi  qafqazdilli  boylarla  Az
ərbaycandan kənarda saqa, bulqar, 
hun, x
əzər, peçeneq, kuman-qıpçaq boylarının əlaqələri olmuşdur. 
Az
ərbaycanın  mərkəzi  bölgələrinə  birinci  olaraq  gələn  qafqazdilli 
boylardan hurril
ər buradakı türk boyları matienlərlə konfederasiya təşkil 
edib
 
İkiçayarasının quzeyində m.ö.
 
II minilin 
ortalarında böyük Mitan
 
döv-
l
ətini qurmuşlar. Bu dövlət Azərbaycan sınırlarından batıda qurulsa da, 
onun b
əzi koloniyaları Kərkük
 
bölg
əsinə qədər uzanmışdır.
 
Hurri dilind
ə 
mixi 
yazı ilə bizə gəlib çatan sənədlər içində onomastik material daha 
çox maraq k
əsb edir. Belə ki, Azərbaycandakı yer-yurd və şəxs adları 
sırasında  hurri-türk  əlaqələri  baxımından  türkizmlər  böyük  əhəmiyət 
daşıyır. XIV əsrin əvvəlində hurri çarı Tuşrattanın Misir fironu III Amen-
xotep
ə yazdığı geniş mətnli məktubu qalıb, onun ilk 7 sətri akad, sonrakı 
490-a q
ədər sətri isə hurri dilindədir. 
Van gölü hövz
əsinə qafqazdilli boyların ikinci böyük sızması hurri 
hegemonluğu
 
bit
əndən bir neçə əsr sonra başlandı.
 
Bura yerl
əşən qafqaz-
dilli  urartu 
boyları Ön
 
Asiyanın qüdrətli dövlətlərindən (m.ö.IX-VII) 
birini
 
qura
 
bildil
ər
.
67 
Əsasən
, 
az
ər
 
torpaqlarını
 
z
əbt
 
ed
ən  urartu  çarlarının 
çoxlu 
yazıları qalıb.
68
 
Türk 
boylarının m.ö. VIII-VII əsrdəki tarixi çoğra-
fiyasını bərpa etməyə yardımçı olan urartudilli yazılardakı yer-yurd,
 
şəxs 
v
ə boy
 
adlarını bildirən onomastik material və urartu dilinə keçən türk 
sözl
əri gərəkli qaynaqdır.
69
  
Çeşidli  mövzuları  əhatə  edən  gürcüdilli  qaynaqlarda  Azər  tarixi 
üçün  g
ərəkli bəlgələrdən indiyə kimi az-çox istifadə olunmuşdur.
70
 
Gür-
67
 Urartu dili daha çox qafqazdilli udil
ərin dili ilə müqayisə olunmuşdur (Паязат, 1936), 
lakin 
İrəvan-Naxçıvan  regionundakı  toponimlərlə  Çeçenistan  onomastikası  arasında 
olan paralellik - Vedi-Vedeno, Arqu-Arqun, 
Naxçıvan-naxçı
 
boyu v
ə sair adlar, udilər-
d
ən çox, urartu-çeçen ilişkisini ortaya qoyur. 
68 
Bu 
yazıların əksəriyəti türk yurdlarında tapılıb.Yazılar tapılan bəzi toponimlər sonra-
dan  Karmir-blur  (
Qırmızıtəpə),  Arin-berd  (Qanlıtəpə)  şəklində  dəyişdirilsə  də,  əksəri 
qalır: Topraxkala, Mxer-qapısı, Taştəpə, Yazılıdaş, Xotanlı, Dəlibaba, Başbulaq, Ördəkli, 
Daşkörpü, Qızılqaya, Adıyaman, Topuzava və b.(АВИИУ, 1951;  Мещанинов, 1978). 
69 
C
əlilov, 1988, 40-41. 
70
 
Гукасян - Асланов, 1986.
 
 
35 
                                                 

cüstanda 
tapılan yazılar V əsrə qədər yunan-aramey, sonrakı əsrlərdə isə 
q
ədim və yeni gürcü dillərindədir. Bu zəngin yazılı qaynaqlar içində əsas 
yeri
 
mövzumuz
 
üçün 
maraqlı olmayan dini ədəbiyat tutur
, 
lakin dövl
ətə, 
ayrı-ayrı boylara, tarixi şəxslərə, tarixi xronologiya və tarixi olaylara aid 
abid
ələrdə türk-azər tarixi üçün qiymətli bəlgələr vardır. Belə qaynaqlar 
sırasında Gürcüstan (Kartli) əhalisinin xristianlaşması haqqında VII əsrin 
ortalarına qədərki tarixi əhatə edən «Moktsevay Kartlisay» abidəsi, öncə 
VIII 
əsrə qədərki qədim tarixdən bəhs edən, sonralar isə daha minillik 
bir  dövrün  tarixi  (XVIII-
ə  qədər)  əlavə  olunaraq,  müxtəlif  dövrlərə  aid 
tarixi 
əsərlərin  toplusuna  çevrilən  «Kartlis  sxovreba»  abidəsi  və  Leonti 
Mrovelinin (XI 
əsr) «Kartli çarlarının həyatı» adlı əsəri mühüm yer tutur. 
«Amiran-Darecaniani», «Rusudaniani», «Bars d
ərili bahadır» kimi 
gürcü epik 
əsərlərində, mifologiya, nağıl və folklorda  və ən əsası, kart-
vel  dill
ərindəki qədim türkizmlər, azər-kartvel ortaq Qafqaz izoqlosları, 
etnolinqvistik b
əlgələr İslamöncəsi tarixə işıq salır.
71
 
Az
ər
 
türkc
əsi güney-
doğu kartvel toplumu içində o qədər yayğın olmuşdur ki, hətta Sulxan 
Saba Orbeliani 1685-d
ən başlayaraq otuz ilə tamamladığı gürcü dilinin 
izahlı
 
lüğətində  («Kartuli  leksikoni»)  bir  çox  gürcü  sözünün  mənasını 
türkc
ə olan qarşılığı ilə izah etmək məcburiyətində qalmışdır.
72
   
8.
 
Hindavropadilli  qaynaqlar.
 
Bunları şərti olaraq, batı, quzey və 
doğu dillər üzrə ayırmaq olar: Batı dillər - het, yunan, latın, hay (erməni); 
quzey dill
ər - slav, german, baltik; doğu dillər - hindiran. Avropanın gö-
b
əyində formalaşan protohindavropa toplumu dağılanda müxtəlif yönlərə 
miqrasiya  ed
ən  boyların  zaman-zaman  türklərlə  qarşılaşması  və  belə 
t
əmasların  izi  dillərində  əksini  tapmışdır.  Batıda  prototürklərlə  kontaktı 
olan  hindavropa  dilli  boylar  Balkanlardan  Anadoluya  g
ələn hetlər, daha 
sonralar  is
ə  yunan,  friq  və  haylar  idi.  Bu  baxımdan,  Anadoluda  olan 
türk boyla
rının tarixinə aid birbaşa və dolayı məlumat verən hetdilli qay-
naqlar böyük maraq k
əsb edir.  
İ. M. Dyakonov doğru olaraq qeyd edir ki, elmi ədəbiyatda qəbul 
olunan «het» v
ə «hat» terminləri böyük dolaşıqlıq yaradır.
73
 
Hindavropa 
71
 
Багратиони,  1848;  Джавахишвили,  1939;  Меликишвили,  1959;  Джапаридзе, 
1976; Мровели, 1979; Шанидзе, 1983; Аласания, 1986;  Арвеладзе, 1996. 
72
 
Абуладзе, 1964. 
73 
Дьяконов, 1967, 166. Yuxarıda dedik ki, bu terminlərin ikisi də bəzi tədqiqatçıların 
qafqazdilli  hesab  etdiyi  yerli  hat 
boylarına  aiddir.  Lakin  bura  gələn  hindavropa  dilli 
 
36 
                                                 

dilli  olmayan  hatlar  yerli,  hindavropa  dilli  hetl
ər (əslində nesitlər)
 
is
ə 
g
əlmə  xalqdır.  Hetdilli  mətnlərdə  rast  gəldiyimiz  hat  sözləri  sırasında 
xeyli türkizml
ər vardır ki, bunlar o çağlarda yaxın qonşu olan qaşqay 
dilind
ən alına bilərdi. Het dilində m.ö. XV-XII əsrlərə aid xeyli heroqlif  
v
ə mixi yazılı qaynaqlar vardır.
74
 Bu qaynaqlarda onomastik  material, 
het-hat,  het-
qaşqay, het-hurri əlaqələri, protoazər boylarının batı qonşulu-
ğunda baş verən müharibələr, dövlətlərarası münasibətlər haqqında olan 
b
əlgələr o dövrün tarixi çoğrafiyasını bərpa etməyə və arxeoloji kulturda 
görün
ən əlaqələrin yazılı qaynaqlarda axtarılmasına yardım edir.  
Yunan
 
dilind
ə
 
olan
 
qaynaqlar  m.ö.VIII 
əsrdən İslamaqədərki
 
dövrü 
əhatə edir. Homerdən
 
üzüb
əri əldə olan epik
, 
mifik, epiqrafik
, 
yol qeydl
ə-
ri,  bioqrafik,  f
əlsəfi, tarixi və coğrafi əsərlərdə bu və ya digər türk boyu 
haq
qında xeyli material vardır.
 
Eyni durum
 
latındilli qaynaqlarda
 
da möv-
cuddur. 
Əlbəttə, bu qədər zəngin olan yunan-latın dilli mənbələrin hamı-
sından bəhrələnmək ayrıca tədqiqat mövzusudur, burada yalnız istinad 
edib 
adını çəkdiyim müəlliflərin məlumatları nəzərə alınmışdır.
75
 
Az
ər xalqının İslamaqədərki tarixinə aydınlıq gətirən qaynaqlar sı-
ra
sında haydilli (erməni) mənbələr müstəsna əhəmiyət daşıyır. İslamaqə-
d
ərki haydilli qaynaqlarda tarix üçün qiymətli bəlgələr olduğu kimi, hay 
dilind
əki qədim türkizmlərin, etnolinqvistik bəlgələrin
, 
mifoloji
 
v
ə
 
folklor
 
motivl
ərinin
 
t
əhlili də əski hay-erməni, hay-türk əlaqəsinin vaxtını müəy-
y
ənləşdirməyə yardım edir.
76
 
nesit 
boyları hatlara hattili dediyi halda, çağdaş alimlərin həmin nesitlərə het adı qoyması 
v
ə onları hatlardan fərqləndirmək üçün əsl hatların protohet adlandırılması absurddur. 
74
 
Дунаевская,
 1969, 19-21;  
Маккуин,
 1983;  
Герни,
 1987.  
75
 Antik dövr v
ə Bizans müəllifləri sırasında daha çox Hekatey Miletli, Esxil, Hellanik 
Miletli, Herodot, Fukidid, Hippokrat, Apolloni Rodoslu, Polibi, Apollodor, Nikola D
ə-
m
əşqli, Strabon, Diodor Siciliyalı, Pompey Troq, Pomponiy Mella, Kvint Kurtsi Ruf, 
İosif Flavi, Qay Plini Sekund, Plutarx, Korneli Tasit, Dionisi Perieget, Arrian, Klavdi Eli-
an, Klavdi Ptolemey, Ammian Martsellin, Feofilakt Simokatta, Konstantin Porphiroge-
nitus v
ə sair müəlliflərin tərcümə edilmiş bütöv əsəri və ya bir hissəsi istifadə olunmuş-
dur. Bu 
baxımdan, yunan-latın dilli mənbələri tam olmasa da, rus, alman və sair dillərə 
t
ərcümə  edən  və  ya  bir  yerə  toplayan  V.V.  Latışyev
  (
Латышев, 
1947-1949; 
1952
),
 
K. 
Əliyev
  (
АИПИА
)
,  V.  M.  Atalikov
  (
АИОСК),  G.  Moravcsik
 
(БИЗАНТИНОТУРЪИЪА)  və  başqa  tədqiqatçıların  tərtib  etdiyi  əsərlər  də  diqqətə 
alınmışdır. 
76
 
İslamdan sonrakı əlaqələr mövzumuz xaricində olduğundan azər dilində yazıb-yara-
dan hay yaz
arlarının əsərləri, qıpçaq türkcəsində danışan xristian türklərin hay əlifbası ilə 
yazdığı  sənədlər  burada  qaynaq  kimi  alınmamışdır.  Bu  sahədə  müəyyən  araşdırmaların 
 
37 
                                                                                                                        

Balkan 
yarımadasından hindavropa  mənşəli haylar m.ö.VIII əsrdə
 
Kiçik
 
Asiyaya
 
g
əlib burada bir əsr Friqiya dövlətinin koloniyası şəklində 
yaşamış
, 
bu  dövl
ət dağılandan
 
sonra
 
Suri
yanın
 
quzey
 
əyalətlərinə
 
s
əpələn-
mişlər. Buradan
 
indiki 
Muş-Diyarbakır arası ərazilərə keçən hay tayfaları 
burada m.ö.VI-I 
əsrlərdə hurri-urartu tayfa qalıqları ilə qaynayıb-qarışmış, 
xristian
lığın yayıldığı çağlarda isə əski türk ölkəsi olan Ərmən bölgəsinə 
sızmışlar. Fərat çayının yuxarı yaxalarında yerləşən Ərmən bölgəsindəki 
türk-hay 
əlaqələri hay qaynaqlarında çoxlu türkizmlərin və qədim ərmən 
türkl
əri tarixi haqqında bəlgələrin yer tutmasına səbəb olmuşdur. Haydilli 
qaynaqlar  hay 
əlifbası (V əsr) yaranandan sonra yazılmağa başlansa da, 
onların yalnız İslamdan sonrakı çağlarda üzü köçürülmüş variantları qal-
mışdır.  Köçürmə  nüsxələrdə  nə  qədər  dəyişmə,  zamana  uyğunlaşdırma 
əməliyatı,  redaktə  aparılmasına  baxmayaraq,  tekstoloji  təhlil  türk  tarixi 
üçün  xeyli  b
əlgə ortaya çıxarır. İslamaqədər hayların, hay sülalələrinin, 
hay ölk
əsinin və din xadimlərinin tarixləri mövzusunda yazılmış əsərlər-
d
əki  «hay»  adı  İslamdan  sonrakı  çağlarda  çox  vaxt  «erməni»  adı  ilə 
əvəz olunmuşdur. Qədim subar türklərindən olan ermən boylarına, saqa-
türkm
ən  boylarından  olan  ərsaqlara  aid  bəlgələri  «Hay-erməni  tarixi» 
adlı kitablardan çıxanda əsl hay tarixi çox aydın cizgilərlə görünür.  
Əski haydilli qaynaqların gərəkli cəhətlərindən biri də budur ki, hay 
tarixçi-yazarlar  q
ədim  Babil,  Yunan,  Aramey  arxivlərində  bu  dillərdə 
yazılmış
 
əsərlərdən,
 
çoxu  sonralar
 
itib-batan
 
s
ənədlərdən
 
istifad
ə  etməklə 
h
əmin qaynaqlardakı bəlgələri də bizə çatdıra bilmişlər. Çox acınacaqlı 
haldır ki, bugünə qədər bir nəfər türkoloq-tarixçi İrəvanda qədim əlyazma 
m
ətnləri saxlanan Matenadaranın zəngin qaynaqlarından istifadə etməyib. 
Ona  gör
ə də biz hay və başqa dillərdə yalnız nəşr olunmuş qaynaqlardan 
istifad
ə etmək məcburiyətindəyik. Hay və rus dillərində çap olunmuş qay-
naqların özü də kifayət qədər bilgi verir.
77
 
Aqatangelos, Moisey  Xorenatsi, 
mövcud 
olmasına  baxmayaraq
  (
Сейидов,
  1954,
 
1976; 
Рамазанов,
  1977; 
Йереванлы,
  1974; 
Аббасов,
  1977; 
Мяммядов,
  1986; 
Мамедов, 
1977
;  
Дашкевич, 
1962;
 
Документы на половецком языке 
ХВЫ в.;  Zeynalov, 2001  və b.), 
bu  yönd
ə  tədqiqatların  davam  etdirilməsi  sonrakı  türk-hay  ilişkilərinin  öyrənilməsi 
baxımından gərəklidir. 
77
 
Армянская  география 
ВЫЫ  века  по  Р.Х.  СПб.
1877
;  Исторiа  Арменiи  Mоисея 
Хоренскаго.  Москва,
1858
;  История  Армении  Фавстоса  Бузанда.  Ереван,
1953;
 
Киракос Ганзакеци. История Армении. М. 1976; Мовсэс Каланкатуаци. История 
страны  Алуанк.  Ереван  1984;  Aqatangełay.  Patmutun  Hayots.  Tphłis,  1909; 
Aqatange
łos.  Hayots  patmutyun.Yerevan,1983;  Movsısı  Xorenatsoy.  Patmutun 
 
38 
                                                                                                                        

Sebeos, Favstos Buzand, 
Yegişe, Movses Kağankatuklu, Lazar Parpetsi və 
başqa tarixçilərin əsərlərinə yazılmış şərhlər və mətnlərin tekstoloji təhlili 
d
ə müəyyən nəticənin əldə olunmasına yardım edir.
78
 
  Hindiran dilli qaynaqlar ari 
tayfalarının prototürk və azər boyları 
il
ə olan ilk kontaktından üzübəri dövrləri əhatə edir. Qaradənizin yuxarı 
hövz
əsində  m.ö.  II  minilin  əvvəlində  protoslavyan  boylarından  ayrılıb, 
İtil-Ural  arasında  protofinuqorların  ərazilərindən  keçərək  Orta  Asiyaya 
en
ən bu maldar köçərilər artıq həmin minilliyin sonlarında Herat (Areya) 
bölg
əsində məskunlaşmışdı.
 
Onların bir qismi sonralar
 
Elam 
ərazisindəki 
Pars bölg
əsinə (İranın güneyinə), bir qismi də dravidlərin yaşadığı indiki 
Hindistana  köçdü
 
v
ə
 
bel
əliklə,
 
aril
ər irandilli və
 
hinddilli  boylara 
ayrıldı. 
Areyada qalan dig
ər irandilli boylar isə Parfiyada, bir qismi də Sistanda 
(Sakastanda) yerl
əşdi. Qədim iran dillərində türkizmlər olduğu kimi,
 
q
ədim 
hind
 
qaynaqlarında və sanskrit
 
dilind
ə
 
d
ə
 
türk sözl
ərinə rast gəlmək
 
olur.
79
 
Q
ədim hind dilində, hind epik əsərlərində doğu türklərlə bağlı rast 
g
əldiyimiz məlumatlardan fərqli olaraq, xeyli irandilli qaynaq doğu türk-
l
ərlə (Turanla) yanaşı, azər boylarının tarixi üçün də gərəkli faktlar ortaya 
qoyur.  Fars, oset, tat, 
talış, kürd, tacik və sair müasir iran dillərində qalan 
q
ədim  türkizmlər  etnolinqvistik  baxımından  əhəmiyət  daşıyır.  Məsələn, 
oset  dilinin  iron  dialektind
ən fərqli olaraq
,
  «Nartlar»
 
dastanında
 
v
ə
 
diqor 
dialektind
ə türk sözlərinin daha çox olması qədim dügər boyları ilə olan 
əlaqəni göstərir. İslamaqədərki irandilli qaynaqlar isə qədim türk boyları, o 
cüml
ədən  azərlər  haqqında  bilgi  verir.  Bu  qaynaqlar  m.ö.VI-IV  əsrlərdə  
mixi 
yazı ilə başlayıb
, 
6-7
 
əsrlik
 
araverm
ədən
 
sonra
 
Sasani dövl
əti
 
çağında 
(m.s. III-VII)  aramey 
əlifbasından törəyən pəhləvi və manixey əlifbaları 
il
ə  orta  fars  dilində  yazılmış  dini-epik,  epiqrafik,  ədəbi  və  zərdüştiliklə 
bağlı mövzuları əhatə edir. Yalnız İran tam islamlaşandan sonra IX əsrdən 
üzüb
əri ərəb əlifbası ilə yeni fars dilində (zəbane farsi) əsərlər vardır.
80
 
Hayots.Tph
łis,  1913; Łazaray  Pharpetsoy. Patmutun  Hayots  ev Tułt  ar Vahan  Mami-
konean.  Tph
łis, 1904; Sebeosi  yepiskoposi  patmutyun.  Yerevan,1939;  Movses  Kałan-
katvatsi.  Patmutyun  A
łvanits aşxarhi. Yerevan, 1983; Phavstos Buzandatsoy. Patmutun 
Hayots.Venetik, 1933.  
78 
Адонц,
 1971; 
Акопян, 
1987
; Мамедова, 
1986
; Тер-Мкртичян, 
1979
, 
1985
;
 
Алб.Т. 
1993
; Мамедов,
 1993 
вя б.
 
79
 
Барроу, 1976; Неру, 1981; Елизаренкова, 1982, 1987; Бархударов, 1988.
 
80 
Маковелский,
 1960; 
Фрай 
1972;
 
Луконин, 
1969, 1987;
 
Бойс, 
1987;
 
Короглы, 
1983
;  ОИЯ, 
1979, 1981; 
 
Эдельман, 
1986;
  
Оранский, 
1988
; 
Abrahamyan, 1965; Karnamaq, 1987;  
 
39 
                                                                                                                        

Q
ətran Təbrizi, Nizami Gəncəvi, Mücirəddin Beyləqani kimi bir çox azər 
yazarları bu dildə yazıb-yaratmışlar. Azərbaycanda fars dilinin regional 
üstünlük 
qazanması Əhəməni çağından başlansa da, uzun müddət ara 
ver
əndən sonra Sasani çağında daha böyük vüsət alır və bu dilin təsir 
dair
əsinə düşən yerli boylar bilinqvizm şəraitinə uyğun doğma və gəlmə 
dild
ə danışmalı olurlar.
 
Get-ged
ə doğma dilini itirənlərin danışığı isə
 
fars 
dilinin bir neç
ə qırıq-pozuq yeni ləhcələrini ortaya çıxardır. 
Dilind
əki arxaik qata görə «Avesta» ən qədim irandilli mətn hesab 
olunur. 
İlkin qaynağını yerli miflərdən alıb, yerli Asar (Ahura) tanrısı ilə 
bağlı  əfsanələr  üzərində  formalaşan, «persləşmə»  mərhələsini  Əhəməni 
dövl
əti çağında keçirən zərdüştilik dini görüşləri Sasani çağında m.s. IV 
əsrdə
 
q
ələmə
 
alınmış
, 
kitab
 
şəklində
 
is
ə
 
yalnız
 
XIII 
əsrdə üzü köçürülmüş 
nüsx
əsi  ilə  gəlib  bizə  çatmışdır. Buna  qədər  dəfələrlə  yenidən  yazılaraq, 
mü
əyyən əlavələrlə redaktə olunan «Avesta» get-gedə anti-türk ovqatı ilə 
yoğrulsa da, yarandığı dövrün sosial, dini, geosiyasi durumunu əks etdir-
diyi üçün maraq k
əsb edir. Dini-epik mövzuda olan Bundaxişn abidəsində 
d
ə yerli türk boylarına qarşı barışmaz münasibət onların «div» obrazında 
verilm
əsində görünür: az boyu - Az div, ağacəri boyu - Aqaş div, kuman 
boyu - Akuman div, bud (tayfa) - But div,  polad boyu - Polad div, z
əngi 
boyu - Z
əngiyab div və b.  
Orta
 
v
ə
 
yeni fars dilind
ə olan Xudaynamə
, 
Şahnamə
,
 Rüst
əmnamə, 
İskəndərnamə, Karnamaq, Artaviraknamaq, Ayatkar Zareran kimi qədim 
fars-p
əhləvi  qaynaqlarının  verdiyi  informasiya  ortaq  epik  süjetlər,  türk-
iran dil 
əlaqələri baxımından böyük əhəmiyət daşıyır.