Uludağ ÜNİversitesi İLÂHİyat faküLtesi dergiSİ



Yüklə 0,71 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə1/3
tarix05.05.2020
ölçüsü0,71 Mb.
#31071
  1   2   3
Biruni Calismalarinin Bugunku Durumu Bir


 

T.C. 


 

ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ 

 

İLÂHİYAT FAKÜLTESİ DERGİSİ 



 

Cilt: 20, Sayı: 1, 2011 

 

s. 259-294 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

Bîrûnî Çalışmalarının Bugünkü Durumu: Bir 

İnceleme ve Bibliyografya

*

 

 

Ian WHITAKER 



Çev. Fatma KIZIL

**

 

 

İslâm  âlimi  Ebu'r-Reyhân  Muhammed  b.  Ahmed  el-Bîrûnî 



şüphesiz  dünya  tarihinin  en  büyük  düşünür  ve  yazarlarından 

birisidir. Son otuz yıla kadar Bîrûnî‟nin çalışmaları Arap bilim tarihi 

ile  ilgilenen  nispeten  küçük  bir  ilim  adamları  çevresinde 

bilinmekteydi.  Fakat  son  yıllarda,  hicrî  ve  milâdî  takvimlere  göre 

farklı  olarak  hesaplanan  bininci  doğum  yıldönümü  vesilesiyle  onun 

çalışmalarına  ithaf  edilmiş  çok  sayıda  eser  yayımlanmasının 

neticesinde  şu  an  Bîrûnî'nin  hayatı  ve  entelektüel  alanda  ortaya 

koydukları  hakkında  hatırı  sayılır  miktarda  değerlendirme 

mevcuttur.  

Bu çalışmanın amacı, hem bir birey hem de bir bilim adamı ve 

filozof  olarak  Bîrûnî  hakkındaki  bilgimizin  bugünkü  durumunu 

özetlemek ve bu yeni literatürle ilgili bir bibliyografya sunmaktır. Her 

ne  kadar  eski  malzemeye  biraz  daha  az  yer  verilecekse  de  inceleme 

sadece  son  yıllarda  yayımlanan  eserlerle  sınırlı  değildir.  Ayrıca 

Arapça, Farsça ve Urduca yayımlanan Bîrûnî analizlerini göz önünde 

                                              

*

  Bu  tercüme,  Ian  Whitaker'ın  Anali  dell’Istituo  Orientale  di  Napoli,  XLIII/4, 



Napoli  1983'de  yayımlanmış  "The  Present  State  of  Studies  of  al-Bīrūnī:  A 

Survey and Bibliography" adlı makalesinin çevirisidir. Makalenin başlığındaki 

“bugünkü” sıfatı 1983 yılına işaret etmesine rağmen, orijinalinde bulunduğu 

için muhafaza edilmiştir (çev.). 

**

   Araş.  Gör.,  Çanakkale  On  Sekiz  Mart  Ü.  İlahiyat  Fakültesi  Hadis  Anabilim 



Dalı. 

 260 

bulundurmadığımı,  Rusça  eserlerin  ise  sadece  küçük  bir  kısmını 

dâhil ettiğimi ifade etmeliyim. Neyse ki, Bîrûnî'nin kendi yazılarından 

Rusça  ve  Özbekçeye  yapılan  beş  ciltlik  tercümenin  yanı  sıra,  bu 

dillerde  1945'ten  itibaren  konu  ile  ilgili  300  eserin  yayımlandığını 

bildiren Gankosvsky, Bîrûnî hakkındaki Rusça çalışmaların güzel bir 

özetini sunmuştur.

1

 Bu Rusça materyalin bir kısmı M.S. Khân'ın





 iki 


bibliyografyasında  (1975,  1976a)  yer  almaktadır.  Ne  yazık  ki  iki 

bibliyografya  neredeyse  birbirinin  aynısıdır.  Fakat  ben  burada 

Tolstov'un  editörlüğünde  yayımlanan  Rusça  sempozyumdaki  farklı 

çalışmaları da dikkate aldım. 

Son  zamanlardaki  en  önemli  iki  eser  de  Hint  alt  kıtasında 

yayımlandı.  Bunlardan  ilki  1951'de  Kalküta'daki  Iran  Society 

tarafından  yayımlanmıştı.  Diğeri  ise  1973'te  Pakistan'da  farklı 

mekânlarda  gerçekleştirilen  ve  şimdi  Hakim  Mohammed  Said 

tarafından mükemmel biçimde yayına hazırlanan (1979) uluslararası 

sempozyum  bildirileridir.  Ayrıca  Bîrûnî  ve  Hint  bilimleri  hakkında 

1971'de Yeni Delhi'de düzenlenen ve tebliğlerinden bir kısmı 1975'te 

Indian  Journal  of  History  of  Science,  10  (2)'da  yayımlanan  daha 

küçük  bir  sempozyumdan  da  bahsedilmelidir.  Son  olarak  giriş 

kabilinden,  Roomer'ın,  Almanlar  tarafından  Bîrûnî  araştırmalarına 

yapılan  katkılara  dair  incelemesinden  bahsetmeliyim  (1975,  tekrar 

basım  1979).  Bu  inceleme,  Alman  bilginlerin  Bîrûnî'yle  ilgili 

çalışmaları hakkında iyi bir tarihî perspektif sunmaktadır.

2

 

Birçok  ilim  adamı  Bîrûnî'nin  hayatına  dair  bir  özet  sunmaya 



çalışmıştır (meselâ Tolstov 1950a, Nizamuddin 1965, Bulgakov 1966, 

Habibi  1973,  Jalali  1974,  Ahmad  et  al.  1975).  Fakat  şüphesiz 

konunun  Batı  dillerinde  en  kapsamlı  biçimde  ele  alındığı  çalışma 

Shamsi'nin  gerçekten  ilmî  niteliğe  sahip  sunumudur  (1974,  1979).

3

 

                                              



1

   Gankovsky,  Bîrûnî  hakkındaki  Rusça  eserlerin  dört  nokta  üzerinde 

durduğunu  ifade  etmektedir  (1979:  192):  Metinlerin  incelenmesi  ve 

Arapçadan  yapılan  tercümeleri;  Bîrûnî'nin  tarih,  felsefe  ve  etnoloji 

alanlarındaki  bilimsel  mirası;  doğa  bilimlerindeki  çalışmaları;  yaşamı  ve 

dünya  görüşü.  Bu  incelemelerden  bazıları  Batı'daki  muadillerinden  daha 

detaylıdır:  Abdulayev'in  (1975)  Bîrûnî'nin  diğer  Arap  yazarlar  üzerindeki 

etkisini incelediği Özbekçe detaylı bir incelemesi vardır. Öte yandan Bulgakov 

(1972)  ile  Rozenfeld  et  al.  (1973)  tarafından  yapılan  incelemelerin  her  biri 

benim burada ele aldığım tüm eserlerden daha kapsamlıdır.  

  Metindeki yazar isimleri, makalenin sonunda verilen bibliyografya ile uyumlu 

olmaları için değiştirilmemiştir (çev.).  

2

   Roomer,  Bîrûnî'nin  çalışmalarının  herhangi  bir  Latince  tercümesin 



bilinmediği,  dolayısıyla  XIX.  yüzyılda  oryantalistler  ilk  kez  dikkatleri  ona 

çekinceye  kadar  Batı  Avrupalılar  tarafından  Bîrûnî'nin  "keşfedilmediği" 

şeklindeki önemli bir noktayı dile getirmektedir (1975: 96, 1979: 246). 

3

   Genellikle daha kolay ulaşılabileceğini düşündüğüm için bu makalenin yalnız 



1979'daki yeniden basımından iktibasta bulunacağım.  

 

261 


Bîrûnî'nin doğum tarihi ihtilâflı değildir: 3 Zilhicce 362 Perşembe/ 4 

Eylül  973.  Fakat  doğum  yeri  hayli  tartışmalıdır.  Shamsi,  gerçek 

doğum  yeri  hakkında  13  farklı  teoriyi  sıralamaktadır  (1979:  262). 

Bazı  yazarlar  milliyetçi  eğilimlerden  etkilenmiş  gibi  görünse  de, 

karışıklığın  asıl  sebebi  genellikle  kendisi  ile  meşhur  olduğu  "el-

Bîrûnî"  nisbesidir.

4

  Bu,  ilim  adamlarını  Bîrûn  isminde  bir  yer 



aramaya  yöneltmiştir;  fakat  ismin  "şehir  dışından  bir  kişi"  (yani  bir 

göçmenin veya şehrin dış mahallelerinde yaşayan birisinin oğlu) veya 

Shamsi'nin iddia ettiği gibi (1979: 265–267) şehrin, Şehr Berûnî (dış 

şehir)  olarak  bilinen  bölgesinden  bir  kişi  anlamına  gelmesi  daha 

muhtemeldir.  Bu  yazarın,  Bîrûnî'nin  Ceyhun  (Oxus/Amu  Derya) 

kıyıları  ve  Aral  gölünün  güney  sahilindeki  küçük  bir  devlet  olan 

Hârizm'in  o  dönemdeki  başkenti  Kâs'da  -bugünkü  Kara-Kalpak 

Özerk  Cumhuriyeti'nde-  doğduğunu  ikna  edici  biçimde  gösterdiğine 

inanıyorum.

5

 



Hârizm  o  dönemde  Irak  hanedanından  emirlerin  idaresi 

altındaydı  ve  ülkede  kendilerine  özgü  bir  dil  olan  Hârizmce 

kullanılmaktaydı. Dari olarak bilinen bu dil, Osetçeye yakın, bir Orta 

İran  dili

6

  türüydü.  Bir  dönem,  bu  dille  ilgili  tek  bilgi  kaynağımız 



bizzat Bîrûnî tarafından yapılan bazı rastgele referanslardan ibaretti 

(Krause 1942: 3; Togan 1951; Morgenstierne 1958). 

Bîrûnî'nin ebeveyni hakkında çok fazla bilgi yoktur. Genellikle 

babasının  fakir  bir  adam  olduğu  kabul  edilir.  Kendisinin,  babasını 

bile tanımadığı, annesinin ise "odun hamalı" olduğu şeklindeki sözü 

bu görüşü desteklemektedir. Fakat bu, gerçeğin bir ifadesi olmaktan 

ziyade,  kendisi  aleyhindeki  bir  yergiye  cevap  gibi  görünmektedir. 

Shamsi,  Bîrûnî'nin  babasının,  hanedanın  sondan  bir  önceki 

Hârizmşâhı  Ahmed  b.  Muhammed  b.  Irak  olduğu  varsayımında 

bulunmaktadır  (1979:  268).  Her  hâlükârda,  onun  büyük  bir 

matematikçi ve gökbilimci olması için eğitim görmesini sağlayan Ebû 

Nasr  Mansûr  b.  Ali  b.  Irak  Cîlânî  müşfik  biçimde  onun  himayesini 

                                              

4

   Her  ne  kadar  bu  ismin  "el-Berûnî"  şeklinde  yazılması  gerektiği  hakkında 



oldukça  ikna  edici  bir  görüş  öne  sürülse  de  ben  bu  makalede  daha  çok 

bilinen yazımı tercih ettim. 

5

   Bu  dönemin  politik  arka  plânı  Spuler  1979'da  tartışılmıştır.  Doğum  yeri  ile 



ilgili olarak Shamsi, Tahdîdu nihâyâti'l-emâkin li tashîhi mesâfâti'l-mesâkîn'de 

şunları yazan Bîrûnî'den iktibasta bulunmaktadır: 

 

Doğumum 41



20' kuzey enleminde yer alan ve Medinetüsselâm'dan [Bağdad] 

uzaklığı  doğuya  doğru  tam  bir  saat  olan

 

Medînetü  Hârizm'de  [Hârizm  Şehri 



veya Hârizm'in  başkenti] gerçekleşti ve  bu hicrî 3 Zilhicce  262 yılı Perşembe 

gününde vuku buldu.  

6

   Henning  bunun  Moğol  dönemine  kadar  kullanılan  bir  Doğu  İran  lehçesi 



olduğunu söylemektedir (1950–55: 421). 

 262 

üstlenmiş  gözükmektedir.  (Nizamuddin  1965:  76).  Bîrûnî  bu 

hanedana bir övgü yazmıştır: 

Zamanımın  çoğunu,  onların  lütufları  altında  yüksek 

mevkilerde bulunarak geçirdim. Âl-i Irâk beni sütleri ile besledi ve 

onlardan Mansûr temellerimi attı. 

(S.M. Ahmad et al. 1975: 99'dan naklen) 

Bîrûnî,  380/990'da  henüz  18  yaşındayken  Hârizm'de  bir 

rasathane  kurdu  ve  dört  yıl  sonra  yakındaki  Büşkatir  köyünde 

yeryüzünün  enlemini  incelemeye  başladı.  387/998  yılına  gelince 

Kâs'da  ay  gözlemi

*

  yapmasının  yanı  sıra  Hârizm'in  enlemini 



hesapladı.  

385/995'de  Hârizm'deki  iki  yerel  idareci  arasındaki  rekabet, 

Irak  ailesine  mensup  son  yöneticiye  yönelik  suikasta  ve  Birûnî'nin 

rasathanesinin  yıkımına  sebep  oldu.  Muhtemelen  bu  olaydan  sonra 

Bîrûnî  (Rey  üzerinden)  Cürcân'a  gitti  ve  burada  usturlap  hakkında 

bir risale yazmış olan yerel yönetici Ebu'l-Hasan Kābûs b. Veşmgîs



 

Şemsü‟l-Me„âlî'nin  desteğini  kazandı.  390  yılına  gelindiğinde,  Bîrûnî 



bir  ara  kendisiyle  aynı  yerde  ikamet  etmiş  olan  ünlü  âlim  İbn  Sînâ 

(Avicenna) ile diyaloğunu aktaran bir kitap da dâhil olmak üzere en 

azından  10  kitap  yazmıştı.  393'te  iki  rasat  daha  yaptığını  biliyoruz, 

fakat ertesi yıl Kābûs'la yaşadığı bir anlaşmazlığın ardından Hârizm'e 

dönmüş ve burada sarayda bir rasathane kurmuştur. 

Bîrûnî‟nin, 

Hârizm'de 

kamu 


hizmetinde 

bulunduğu 

anlaşılmaktadır;  her  ne  kadar  görevinin  mahiyeti  tam  olarak 

bilinmese  de  hassas  diplomatik  görevler  olabileceği  ileri 

sürülmektedir  (Boilot  1960:  1236).  Tekrar  astronomi  çalışmalarına 

döndüğü  406  yılına  kadar  değişik  görevlerde  bulunduğu 

anlaşılmaktadır.  407'de  Me'mûnî  Hârizmşahların  sonuncusu  bir 

isyanda  öldürüldü  ve  ertesi  yıl  ülke,  ülkenin  elitlerini  -Bîrûnî  de 

dâhil olmak üzere- başkenti Sicistan'a (bugünkü Afganistan) götüren 

Gazneli Sultan Mahmûd tarafından işgal ve fethedildi.  

Bîrûnî  ve  Gazneli  Mahmûd  arasındaki  ilişki  tartışma 

konusudur  (krş.  Qureşi  1973:  7–11).

7

  Fakat  istediği  her  yere  gitme 



konusunda  muhtemelen  tamamen  özgür  değilse  de,  Bîrûnî‟nin  sıkı 

                                              

*

   Ayın uzaklığından hareketle boylamın ölçülmesi (çev.) 





   İsim,  T.D.V.  İslâm  Ansiklopedisi'nin  "Bîrûnî"  maddesinde  Kābûs  b.  Veşmgîr 

şeklinde  yer  almaktadır.  Bk.  Tümer,  Günay,  "Bîrûnî",  T.D.V.  İslâm 

Ansiklopedisi, I-XXXVII (devam ediyor), c. VI, İstanbul, 1992, ss. 206- 215, s. 

212. 


7

   Shamsi;  Bîrûnî  ve  Sultan  Mahmûd  arasında  inişli  çıkışlı  bir  ilişki  olduğunu 

iddia  etmektedir  (Shamsi  1979:  272).  Mahmûd  genellikle  İranlı  büyük  şair 

Firdevsî'ye  yönelik  kötü  davranışları  nedeniyle  kınanmaktadır.  Firdevsî'nin 

Bîrûnî'yi tanıyor olması muhtemeldir (Tavadia 1949). 


 

263 


bir esaret altında olmadığı da açıktır. Ertesi sene 409/1018'de Kābil 

yakınlarında  astronomik rasatlar yapmış ve sonraki iki yıl  Gazne'de 

benzer  çalışmalarla  meşgul  olmuştur  (Shamsi  1979:  270–1).  Kitâbu 

Tahdîdi nihâyâti'l-emâkin adlı eserini bu dönemde yazmıştır.  

Yaşamının  bu  döneminde  Hindistan'a  gitmiş  ve  en  ünlü 

kitabını  yazmasını  sağlayan  tecrübeleri  edinmiştir.  Fakat  orada 

bulunduğu  süre  ve  tarihler  kesin  olarak  bilinmemektedir.  Kimi 

araştırmacılar iki yıl gibi kısa bir süre önerirken (Mishra 1972: 303), 

bazı  ilim  adamları  on  yıldan  fazla  burada  ikamet  ettiğini  ileri 

sürmektedir (meselâ  M.S. Khân 1976b: 91, Memon  1959: 214). Her 

hâlükârda  416'da  Sanskritçe  bir  eser  -Karana  Tilak-  tercüme 

etmiştir,  dolayısıyla  bu  zamana  kadar  Sanskritçeyi  oldukça  akıcı 

biçimde  konuşmayı  öğrenmişti.  Hindistan  seyahatini  kendi  isteğiyle 

mi  yaptığı  da  tartışılmaktadır;  Khurshid  onun  amacının  politik 

olduğunu  ve  kendisinden  orada  ortak  (İslâmî)  bir  imparatorluğun 

imkânını araştırmasının istendiğini ileri sürmüştür (Khurshid 1979). 

Bîrûnî'nin  410/1019  ve  420/1029  yılları  arasında  çeşitli  vesilelerle 

Hindistan'a seyahatler yaptığı sonucunu çıkarabiliriz. 

418'de  Gazneli  Mahmûd'a  iki  elçi  gelmişti.  Bunlardan  biri 

Kitây'ın  (Cathay)  Liao  hanedanından  İmparator  Şeng  Tsung'dan, 

diğeri  ise  bir  Uygur  yöneticisinden  muhtemelen  Kan-su  Sarı-

Uygurlarının kralındandı (Minorsky 1951, 1972). Bîrûnî Gazne'deydi 

ve  bu  iki  elçi  veya  onların  maiyetindekiler,  ona  sonraki  yazılarına 

dâhil  ettiği bilgileri vermişlerdi.  Aynı zamanda Volga  Bulgarlarından 

bir  elçiyle  de  tanıştığı  anlaşılmaktadır.  (Memon  1959:  215).  Ayrıca 

onun  Batı'da  Indica  olarak  bilinen,  Hindistan  hakkındaki  büyük 

kitabı  Kitâbu  Târîhi'l-Hind'in  421/1010'da  muhtemelen  hocası 

Tiflisî'nin  önerisiyle  ile  tamamlandığını  biliyoruz  (Nizamuddin  1965: 

77–8;  Allana  1979:  154).  Bundan  kısa  bir  süre  sonra  423  yılının 

sonları gibi ciddî bir rahatsızlık geçirdiği anlaşılmaktadır. 

Bîrûnî,  425'de  Mahmûd'un  halefi  Sultan  Mesûd'un  sarayı  ile 

irtibat kurdu ve hemen  ertesi yıl bugüne  de  ulaşan diğer bir büyük 

esere 


Kitâbu'l-Kānûni'l-Mes'ûdî 

fi'l-hey'e 

ve'n-nücûm'a 

(Canon 



Masudicus  olarak  bilinir)  başladı.  Kitabın  metninden  elde  edilen 

deliller  bu  kitaba  423'den  önce  başlanmış  olamayacağını  veya  en 

erken 427'den önce bitirilmiş olamayacağını göstermektedir (Shamsi 

1979:  273).  428'te  Arap  bilim  adamı  Râzî'nin  çalışmalarına  dair  bir 

değerlendirmenin  yanı  sıra,  kendi  eserlerinin  bir  listesini  de  içeren 

Risâletu'l-fihrist'i

*

  yazdı.  432/1040'da  önceki  hâmisinin  oğlu  Sultan 



Mevdûd  b.  Mesûd'a  ithaf  ettiği,  mineraloji  hakkındaki  incelemesi 

                                              

*

   İslâm  Ansiklopedisi'nin  Günay  Tümer  tarafından  yazılmış  olan  Bîrûnî 



maddesinde  eserin  ismi  Risâle  fî  Fihristi  kütübi  Muhammed  b.  Zekeriyyâ  er-

Râzî şeklinde geçmektedir. Bk. a.g.e., c. VI, s. 213 (çev.). 

 264 

Kitâbu'l-Cemâhir  fî  ma'rifeti'l-cevâhir'i  yazdı.  Kitabın  içeriğinden  bu 

dönemde  Bîrûnî'nin,  kendilerine  çalışmalarını  dikte  ettirdiği  ve 

böylece üzerindeki yazma yükünün bir kısmını hafifleten bir öğrenci 

halkası  olduğu  anlaşılmaktadır.  Aynı  metot  442'de  tamamlanan  ve 

önemli  bir  materia  medica

**

  incelemesi  olan  son  büyük  kitabı 



Kitâbu's-Saydene'de

***


  de  takip  edilmiştir.  Bîrûnî,  bu  kitabı 

tamamladıktan  kısa  bir  süre  sonra  ölmüş  olmalıdır.  Fakat  tekrar 

ifade  etmek  gerekirse,  kesin  tarih  hakkında  bir  tartışma  mevcuttur 

(Hermelink 1977). 

Her  ne  kadar  yaşamı  hakkında  genel  bilgiye  sahipsek  de 

Bîrûnî'nin  kişiliğini  tam  olarak  tasvir  etmek  biraz  zordur.  İleride 

göreceğimiz  üzere  kendisininkinden  farklı  dinlere  çok  büyük 

müsamaha 

göstermiştir. 

Hayatı 


boyunca 

bekâr 


kaldığı 

anlaşılmaktadır (Ahmad et al.1975: 98) ve bu da 180'i geçen şaşırtıcı 

sayıdaki  eserleri  için  bir  açıklama  teşkil  edebilir  [Peder  Boliot'un 

verdiği  ve  şimdiye  kadar  geçilememiş  olan  bibliyografyaya  bakınız 

(1955,  1956)].

8

  Onun  karakteri  hakkında  ipuçları  veren  şöyle  bir 



anekdot  vardır:  Ölüm  döşeğindeyken  Sultan  Mesûd,  Bîrûnî'ye, 

Kānûn'u  kendisine  ithaf  etmesinin  karşılığı  olarak  bir  çuval  gümüş 

para göndermiştir. Bîrûnî'nin, hediyeyi, tüm eğitimini önemsiz maddî 

şeyler  karşılığında  satamayacağı  şeklindeki  özrüyle  birlikte  geri 

gönderdiği  söylenmektedir:  Gümüş  ortadan  kaybolabilir  ama  ilim 

kalıcıdır  (Jalali  1974:  64:  5).  Bîrûnî'nin  ilk  biyografilerinden  birini 

yazan Şehrezûrî şöyle demiştir:  



Elinden  kalemi  hiç  düşürmemişti  ve  gözlerini  kitaplardan 

ayırmamıştı,  aklı  hep  çalışmalarındaydı.  Yılda  sadece  iki  gün, 

yani  ancak  iaşe  ve  giysi  sağlayacak  kadar  hayatın  gereklerini 

mutedil  bir  miktarda  kazanmak  ile  meşgul  olduğu  Nevrûz  ve 

Mihrcân istisnaydı. 

(Mishra 1972: 305'den naklen.) 

Bîrûnî'nin  yazım  faaliyetlerinde  güçlü  bir  pragmatizm  açıkça 

görülüyordu.  Hârizmcenin  anadili  olmasına  ve  daha  sonra  Farsçayı 

da  öğrenmesine  rağmen  eserlerinin  çoğunluğunu  Arapça  ve  sadece 

küçük  bir  kısmını  Farsça  yazmayı  tercih  etti  (Chatterji  1951:  85; 

Massignon 1951; Nasr 1964: 110). 

                                              

**

   Tıbbî  maddeler  anlamına  gelmektedir.  Aynı  zamanda  Yunan  hekimi 



Dioscorides'in bitkileri incelediği eserinin de ismidir (çev.). 

***


   İslâm  Ansiklopedisi'nin  yukarıda  işaret  edilen  maddesinde  eserin  ismi  es-

Saydele fi't-tıb olarak geçmekte, bununla birlikte es-Saydene fi't-tıb adıyla da 

anıldığına da işaret edilmektedir. Bk. a.yer (çev.). 

8

   Bîrûnî  külliyatı  hakkındaki  en  erken  tarihli  değerlendirme  Suter  ve 



Wiedemann  1921'dir  (tekrar  basım  1970).  Ayrıca  bkz.  Krenkow  1932; 

Kennedy 1971a, 1975 ve Mohaghegh 1979. 



 

265 


Kendisi şöyle demiştir:  

Dünyanın  tüm  bilimleri  Arapçaya  çevrilmiştir.  Bu  ilimler 

[Arapçayla  (çev.)]  süslenmiş  ve  kalplere  nüfuz  etmişlerdir.  Her 

insan;  içli  dışlı  olduğu,  yakınları  ve  denkleri  ile  ilgili  ihtiyaçları 

için kullandığı kendi dilinin güzel olduğuna inansa da, Arapçanın 

güzelliği  insanların  damarlarında  akmıştır.  Bunu  kendi 

tecrübelerime  dayanarak  söylüyorum.  Ben  herhangi  bir  bilimin 

kendisi  ile  ifade  edildiğinde  hendekteki  bir  deve  veya  asil  atlar 

arasındaki bir zürafa gibi garib olacağı bir dil ile büyüdüm. 

(Kahle 1959: 19'den naklen) 

Bîrûnî'nin  Batı  Pencap  yerel  dilinin  yanı  sıra  Sanskritçeye  de 

hâkim olduğu ilâve edilmelidir (Chatterji 1951: 86); pekâlâ Grekçe de 

biliyor olabilir ve oldukça yüzeysel bir Süryanice bilgisinin olduğu da 

söylenmektedir (Saliba 1979: 255). 

Bîrûnî'nin eserlerini detaylı olarak değerlendirmeden önce belki 

onun çalışmalarını gerçekleştirdiği entelektüel ortamın ana hatlarını 

kısaca  tasvir  etmeliyiz.  Arap  bilimlerinin  milâdî  VIII.  yüzyılın 

ortalarından  itibaren  yaşadığı  büyük  gelişme  genel  itibariyle  klâsik 

Grekçe metinlerden yapılan tercümelere bağlanır. İleride göreceğimiz 

üzere  Bîrûnî,  Yunan  seleflerine  çok  şey  borçluydu.  Fakat  Arap 

medeniyetinin, bu dönemde kendilerini sadece tercüme faaliyetlerine 

değil, aynı zamanda yeni bir çığır açmaya sevk eden iç dinamizmi de 

hesaba  katılmalıdır  (Barani  1951:  2).  Meselâ,  Müslümanlar  jeodezi

 

araştırmalarının  öncüleriydi.  Onlar,  hicrî  II.  asrın  ortaları/miladî 



VIII.  asrın  sonlarından  itibaren  Arap  yazarların  ilgisini  çeken 

astronomi  alanında,  ilk  bilgilerini  Hinduların  kitaplarından, 

ardından  Farsça  eserlerden  ve  ancak  bundan  sonra  Grek 

yazarlardan  edinmişlerdi.  Bu  şekilde  elde  edilen  bilgi,  Arap  bilim 

adamlarının  dikkatli  incelemeleri  vasıtasıyla  daha  bilimsel  bir  şekil 

almaya  başladı  ve  nihayet  birkaç  asır  sonra  Orta  Çağ  Batı 

Avrupa'sındaki  bilim  adamlarının  dikkatlerine  sunulduğunda 

tamamen  gelişmiş  bilimsel  bir  araştırma  hâlini  almıştı.  Qudsi'nin 

şunları söylerken abarttığını düşünmüyorum (1979: 596): 

Bilim,  Arap  medeniyetinin  modern  dünyaya  en  önemli 

katkısıdır; fakat meyveleri yavaş olgunlaşmıştır.  

Bununla 


birlikte, 

Hindu 


metinlerinin 

Bîrûnî'nin 

çalışmalarından  önce  tercüme  edildiği  burada  vurgulanmalıdır.  Roy 

Choudhury, Bîrûnî'nin Arapça tercümelerini okuduğunu düşündüğü 

Hindu  kitaplarının  bir  listesini  vermektedir.  Özellikle  Bağdat 

Müslümanlarının  Hindistan'la  doğrudan  ilişkileri  vardı;  İslâm 

dünyasının diğer bölgeleri de Hint düşüncesine aşinaydı. 

                                              

   Dünyanın şekli ve büyüklüğü ile ilgilenen bilim dalı (çev.). 



 266 

Şimdi  Bîrûnî'nin  bilimsel  metodunun  göze  çarpan  özelliklerini 

ana  hatlarıyla  verebiliriz.  Öncelikle,  o  gözlem  vasıtasıyla  tecrübe 

ettikleri  ile  kulaktan  duyma  bilgiyi  dikkatle  birbirinden  ayırmıştır 

(A.Y.  Ali  1927:  482;  Qureshi  1973:  13;  Mir  1979).  İkinci  olarak, 

Bîrûnî'nin  yazılarının  çoğunun  karakteristik  özelliği  olan  güçlü 

tecessüse işaret etmeliyiz (Nowshervi 1979: 583). Sürekli, hoşgörüye 

duyulan  ihtiyacı  vurgulamıştır  ve  [hakkında  (çev.)]  "Onun  kitapları 

yazarın  bir  Müslüman  olduğunu  fark  edilmeden  okunabilir" 

denmiştir  (S.A.  Ali  1953:  247).  Onun  metodolojisi  teolojik 

önyargılardan  tamamen  kurtulmayı  gerektiriyordu  (S.M.  Ahmad 

1975:  247).  Hakikat  sevgisini  sağlıklı  bir  şüphecilikle  birleştirmişti 

(Nowshervi 1979: 583). Fakat özellikle teorik değerlendirmelere eşlik 

etmesi  gereken  deneylere  duyulan  ihtiyacı  görmüştü  (Sabri-Tabrizi 

1979:  410).  Bu  nedenle  onun  teorik  astronomisi  gözlemlerle 

desteklenmişti  ki  bu  Arap  astronomisini  öncekilerden  ayıran  bir 

yöntemdi.  Hakikaten,  rasathane  İslâm  medeniyetinde  doğan  bir 

kurumdur  (Sayili  1979:  710–11).  Son  olarak,  Bîrûnî'ye  göre  bilimin 

kümülatif  ilerleyen  bir  faaliyet  olduğu  vurgulanmalıdır.  O,  el-

Kānûnü'l-Mes'ûdî'de şöyle yazmaktadır:  

Bir  bilim  dalı  ile  ilgili  olarak  ne  yapılması  gerekiyorsa 

gerçekten  onu  yaptım.  Bu,  seleflerinin  orijinal  katkılarını 

minnettarlık  duyarak  kabul  etmek,  fark  ettiği  hataları 

korkmadan  düzeltmek,  kendi  keşfettiği  şeyleri  muhafaza  etmek 

ve gelecek nesiller için kayıtlar bırakmaktır.  

(Nowshervi 1979: 583'den naklen). 

Her ne kadar Bîrûnî ile birlikte eserler okuyan veya onun için 

tercüme  yapan  diğer  âlimler  hakkında  pek  bilgimiz  yoksa  da  diğer 

bilim  adamlarıyla  bu  tür  bir  paylaşım,  entelektüellerden  oluşan  bir 

halkanın  bir  araya  gelmesini  gerektirmektedir  (A.Y.  Ali  1927:  224; 

Zakhudov 1950; Nashabi 1979: 396). 

Şimdi Bîrûnî'nin farklı bilimsel disiplinlere yaptığı katkıları ele 

alacağız.  Fakat  modern  bilimin  karakteristik  özelliği  olan  sınırların, 

onun hikmet anlayışına tamamen ters olduğu bilinmelidir. İlk olarak, 

onun teori ve pratiği birleştirme kabiliyetinin en iyi örneği astronomi 

ile  başlanabilir.

9

  Astronomi,  şüphesiz  Bîrûnî'nin  başlıca  ilgi 



alanlarından  biriydi.  Titiz  biçimde  tarihlendirilen  ve  yerleri  tayin 

edilen  astronomi  gözlemleri  bize  onun  gittiği  yerler  ile  ilgili  kesin 

deliller  sunduğu  için  astronomi  onun  biyografisinin  oldukça  büyük 

bir  kısmını  teşkil  etmektedir.  O,  çok  erken  bir  dönemde  usturlabın 

değerini  anlamış  ve  kullanımı  hakkında  yazmıştır  (Wiedemann  & 

                                              

9

   Bîrûnî'nin astronomisinin Rus dilindeki bir değerlendirmesi için bkz. Sadykov 



1950. 

 

267 


Frank  1921,  1970;  Wiedemann  1909a:  30-9,  1970a:  548-59  ve 

1913a, krş. Pines 1956). 

Bîrûnî  astronomi  ve  astroloji  ile  ilgili  materyalleri  birleştirdiği 

bir  kitap  yazdı:  Kitâbu'l-Tefhîm  li  evâili  sanâ'ati't-tencîm  (astroloji 

sanatının unsurları için talim kitabı). Bu kitap genellikle Tefhîm diye 

bilinir ve İngilizceye R. Ramsay Wright tarafından tercüme edilmiştir 

(Bîrûnî 1934, çeviri aynı zamanda Arapça metni de içermektedir). Bu 

eser  Gazne'de  1029  yılında  tamamlanmıştır  (Gharavi  1975;  Namus 

1979:  546).  Bîrûnî'nin  astronomi  ve  astroloji  arasındaki  farkın 

bilincinde olduğu söylenebilir. Çoğu kez yanlış olarak, bu ayrımın ilk 

kez  Sevilyalı  Isidore  tarafından  yapıldığı  kabul  edilmektedir. 

Arapçada  bu  iki  düşünce  biçimi  için  kullanılan  terimler  birbirinden 

oldukça  farklıdır;  bununla  birlikte  Bîrûnî  Kitâbu'l-Muvâzene'sinde 

(Dengeleme kitabı) Grekçe iki terim kullanmaktadır. Bu nedenle söz 

konusu  ayrımın  ilk  kez,  bugüne  ulaşmamış  Grekçe  bir  eserde 

yapıldığı kabul edilmelidir (Pines 1964). 

Antik dönemde yaşayanlar güneşin yörüngesindeki hareketinin 

neredeyse  sabit  olmakla  birlikte  ufak  değişikliklere  tâbi  olduğunu 

gözlemlemişlerdi.  Güneşin  ortalama  konumu  ile  gerçek  konumu 

arasındaki  fark  güneş  denklemi  olarak  biliniyordu.  Bîrûnî  bunun 

hesaplanması  için  bir  metot  belirledi  (Kennedy  &  Muruwwa  1958; 

Jarzebowski  1973:  12-3).  Onun  güneşin  yeröte

  noktası  ile  ilgili 



çalışmasının,  Grek  yazar  Claudius  Ptolemy'nin  [Batlamyus  (çev.)] 

yanlış  varsayımlarının  yerini  aldığını  ve  bu  alana  tamamen  orijinal 

bir katkı olduğunu ekleyebiliriz (Hartner & Schramm 1963: 216-7).  

Bîrûnî tarafından ele alınan önemli bir diğer mesele  dünyanın 

dönüşünün  ivmesinin  hesaplanmasıydı  (Pines  1956).  Onun 

incelemesinde  elde  ettiği  bilgiler  bu  konuda  yazan  modern  bir  bilim 

adamı tarafından kullanıldı (Newton 1972). Bîrûnî'nin geniş çaplı ele 

aldığı  bir  başka  bir  antik  astronomi  konusu  da  günışığının 

uzunluğunun  hesaplanmasıdır  (Lesley  1937).  Bîrûnî  astronomik 

transitlere



 dair İngilizceye de tercüme edilmiş bulunan bir inceleme 



de yazmıştır (Bîrûnî 1959). Ayrıca, güneş tutulması sırasında ortaya 

çıkanateş görünümünü ve ay tutulması esnasındaki ay ışığını analiz 

etmiştir (Jarzebowski 1973: 13-4; Aziz 1979).  

Gök  cisimlerine  dair  bu  gözlemlerinden  sonra  Bîrûnî'nin 

yeryüzünün ölçümü ile ilgili çalışmalarına geçebiliriz. Bu incelemeler 

büyük  oranda  onun  astronomisinden  ve  gittikçe  artan  trigonometri 

külliyatından  çıkarılan  materyalleri  içermektedir.  Müslümanların 

                                              

   Apogee: Bir  gök cisminin  yörüngesinin  yeryüzünden  en uzak  noktasını  ifade 



eder (çev.). 



   Küçük bir gök kütlesinin (genellikle yıldız veya gezegenlerin) daha büyük bir 



gök kütlesinin diskinden geçmesi (çev.). 

 268 

ibadetlerini yerine getirmek için Mekke'nin yönünü kesin bir şekilde 

bilmeleri gerektiği için  bu tür  kesin  bilgiye yönelik  büyük  bir pratik 

ihtiyaç  mevcuttu.  Ayrıca  belli  yerler  arasındaki  uzaklıkların  doğru 

hesaplanması  için  idarî  gereksinimler  de  vardı.  Onun  astronomi  ve 

yeryüzü  ölçümünü  birleştiren  risalelerinden  birisi  gölge  ölçümleri 

vasıtasıyla  zamanın  hesaplanması  hakkındaki  bir  incelemeydi 

(Hermelink 1960; Davidian 1960). Bîrûnî ayrıca  dikkatli astronomik 

gözlemler neticesinde yeryüzünün çevresini 24,770 mile denk gelecek 

şekilde  hesaplamıştır  ki  bu  gerçek  rakamdan  sadece  78  mil  kısadır 

ve  yanılma  payı  sadece  %0,3'tür  (Wiedeman  1909b;  Barani  1951; 

Jarzebowski 1973: 6-8; Isaruddin 1979: 207). 

Fakat  onun  bu  alanda  muhtemelen  en  çok  bilinen  çalışması 

enlem  ve  boylamın  hesaplanmasına  dair  metotlar  geliştirmesidir 

(Jarzebowski 1973: 8-11; Kazmi 1975; Sen 1975). Onun bu yöndeki 

ilk  girişimi  Gazne'nin  yerinin  tam  olarak  belirlemek  olmuştur. 

Yöntemlerini,  Gazne'de  416/1025  yılında  tamamladığı  eseri  Kitâbu 

Tahdîdi  nihâyâti'l-emâkin  li-tashîhi  mesâfâti'l-mesâkin'de  [İngilizceye 

The Determination of The Coordinates of Positions for the Correction of 

Distances  between  Cities  (Bîrûnî  1967)  adı  ile  çevrilmiştir]  geliştirdi 

(Barani 1957; Jan 1979: 518). Kıblenin hesaplanması için bir metot 

tespit  etti  (Schoy  1925;  Wieber  1977).  Ancak  Bîrûnî'nin 

astronomisindeki  önemli  bir  başarısızlık  da  dile  getirilmelidir: 

Dünyanın kendi eksinde döndüğünü bilmesine karşın, hâlâ güneşin 

dünyanın  etrafında  döndüğüne  inanıyordu  (Israuddin  1979:  206). 

Onu güneş merkezli  bir sistem geliştirmekten vazgeçirenin İbn Sînâ 

(Avicenna)  olduğu  iddia  edilse  de  bu  ifadeyi  destekleyen  somut  bir 

kanıt yoktur (Anas 1973: 78). 

Bîrûnî,  trigonometri  öğretisini  el-Kānûnü'l-Mes'ûdî'nin  üçüncü 

bölümünde  geliştirmiştir  (Schoy  tarafından  Bîrûnî  1927'nin  içinde 

yayımlanmıştır).  İki  ilim  adamı  -Kazim  1951,  Qudsi  1979:  597- 

Bîrûnî'nin  trigonometriyi  müstakil  bir  alan  olarak  ele  alan  ilk  yazar 

olduğunu iddia etmektedir. Hâlbuki bu öncelik genellikle Nasruddîn 

et-Tûsî'ye  verilmektedir.

10

  Bîrûnî  sadece  düzlemsel  ve  küresel 



trigonometrinin  kurucusu  değildir,  aynı  zamanda  Mercator'dan 

yaklaşık  550  yıl  önce  haritacılıktaki  konik  ve  silindirik  izdüşümleri 

de  geliştirmiştir  (Fiorini  1891;  Barani  1952:  43;  Anas  1973:  83). 

Ayrıca  geometri  ile  alâkalı  olarak  dairelerdeki  kirişlerle  ilgili 

teoremleri  ele  alan  bir  inceleme  olan  Kitâbu  İstihrâci'l-evtâr  fi'd-

dâire‟yi  [Suter  tarafından  Almancaya  tercüme  edilmiştir  (1910)] 

yazmıştır (Saud 1979). 

                                              

10

   Bîrûnî'nin trigonometri çalışmaları ile ilgili daha teknik bir değerlendirme için 



bkz.  Z. Ahmad 1932; Bradley 1970; Saidan 1979. Burada Kramers'in altıncı 

kitabın (uzaklık ölçümü vasıtasıyla boylamın hesaplanması hakkındaki) ikinci 

bölümünü tercüme ettiği de söylenmelidir (Kramers 1951). 


 

269 


Bîrûnî'nin  gökyüzüne  duyduğu  ilgi;  zamana,  takvimlere  ve 

bilinen  dünyada  kullanılan  farklı  kronoloji  metotlarına  duyduğu 

büyük ilgiyi de ihtiva ediyordu. Her fırsat bulduğunda bu konularla 

alâkalı  veri  topladığı  anlaşılmaktadır.  Onun  bilgisinin  bir  kısmı 

eşsizdi:  Meselâ  kaydettiği  Sîstân  takvimi,  ayların  Saka  dilindeki 

isimlerini  içermektedir  (Altheim  &  Stiehl  1969).  Ayrıca  geçmiş  Hint 

dönemleri  hakkında  önemli  bilgiler  muhafaza  etmiştir  (Rai  1975). 

Tercüme  edilen  ilk  kitaplarından  birisi  el-Âsâru'l-bâkiye'dir  (Sachau 

tarafından  The  Chronology  of  Ancient  Nations  adı  ile  tercüme 

edilmiştir-  Bîrûnî  1878,  1879).

11

  Onun  bu  araştırma  alanında, 



rakiplerini geçtiği noktasında herhangi bir kuşku yoktur. Bu durum, 

çok  fazla  aşina  olmadığı  hesap  sistemleri  için  dahi  böyledir.  Bu 

nedenle Saliba, onun ve Nasturî piskoposu Bar Şinâyâ'nın Hıristiyan 

zaman  hesaplamasını  karşılaştırmış  ve  açıkça  Bîrûnî  lehine  bir 

sonuca ulaşmıştır (Saliba 1979). 

Belki  kısaca  Bîrûnî'nin  matematik  çalışmalarına  kısaca 

değinebiliriz. 

Onun 


bu 

alana 


katkısı 

Yusuf 


tarafından 

değerlendirilmiştir  (Yusuf  1979).  Fakat  ben,  Yusuf'un  Bîrûnî'nin 

diğer kültürlerin, özellikle de Hinduların matematiğine duyduğu ilgiyi 

yeterince  yansıttığına  inanmıyorum.  Sarton'un  işaret  ettiği  gibi 

Bîrûnî  özellikle  onların  basamak  prensibine  dayalı  kompleks  sayı 

sistemlerini  kavramıştı  (Sarton  1917:  707).  Ayrıca  Pati'yi

*

  ve  Arap 



sayılarının  kullanımını  açıklamıştır  (Bag  1975:  179).  Bîrûnî  Pi 

sayısını  3 

1

/

7



  olarak  belirleyen  Arşimed‟in  çalışmalarından  da 

haberdardı  (Samsó  1971).  Ayrıca  bayağı  kesir  işaretlerinin  yanı  sıra 

üç kuralını, ondalık basamak değerini tespit etmişti (Bag 1975: 175–

83).


12

 

Bîrûnî'nin fizik alanındaki çalışmaları, onun ölümünden sonra 



çok  sayıda  övgü  almasını  sağlamıştır.  Özellikle  kıymetli  metallerin 

özgül  ağırlıklarını  ve  nisbî  yoğunluklarını  hesaplamak  için  bir 

yöntem  geliştirmiştir  (Wiedemann  1913b,  1970c;  Belenitsky  1961; 

Ansari 1975: 199–205). Ayrıca ısı ve ışığın yapısı üzerinde gözlemler 

yapmış  ve  ışığın  sesten  daha  hızlı  hareket  ettiğini  ispatlamıştır 

                                              

11

   Sachau'nun  çalışmasının  birçok  yönü  Garbers  ve  Fück  tarafından  düzeltildi 



(Garbers  1952a,  b  ve  Fück  1952).  Khalidov  metin  farklılıklarına  sahip  iki 

yazmayı  incelemiştir  (Khalidov  1959),  Soucek  ise  diğer  bir  olağanüstü 



incunabulum  [1501  öncesi  Avrupa'da  basılmış  eserlere  verilen  isim  (çev.)] 

örneği  sunmuştur.  (Soucek  1965).  el-Kānûnü'l-Mes'ûdî'nin  Hindu  takvimi  ile 

ilgili bir kısmı Kennedy, Engle Wamstad tarafından müstakil olarak tercüme 

edilmiştir (Kennedy, Engle Wamstad (1965). Hint dönemleriyle ilgili küçük bir 

tercüme ise Majumdar tarafından yapılmıştır (1923). Kānûn'un tamamı şu an 

Arapça olarak yayınlanmıştır (Bîrûnî 1954-6).  

*

   Hintlilerin kullandığı bir tür abaküs, hesap tahtası (çev.). 



12

   Rosenfeld  ve  meslektaşlarının  Rusça  çalışması  Bîrûnî'nin  matematik 

çalışmaları üzerinde bilhassa durmaktadır (Rosenfeld 1973). 


 270 

(Ansari  1975:  205–7;  Aziz  1979).  Hinduların  yerçekiminin  yapısı 

üzerindeki görüşlerini eleştirel biçimde incelemiştir (Roy 1975). Yine, 

Hintlilerin  meteoroloji  ile  ilgili  çalışmaları  hakkında  bilgi  vermiştir 

(Mainkar  1975).  Ayrıca  artezyen  kuyularının  kökenini  ve  bunların 

hidrostatik  prensiplerini  açıklamaya  çalışmıştır  (Nafis  Ahmad  1979: 

147).  Bu  dönemde  kimyanın  gelişmiş  bir  bilgi  alanı  olmamasına 

karşın  deniz  suyunun  tuzluluk  oranı  hakkında  yazmıştır 

(Wiedemann 1922). Fakat, meslektaşı bilim adamı Râzî'nin kimya ile 

ilgili  çalışmalarının  önemini  kavrayamadığı  da  burada  ifade 

edilmelidir (Barani 1952: 46). 

Bîrûnî'nin  uzun  yaşamının  sonuna  doğru  farmakolojiyle  daha 

çok  ilgilenmesi  muhtemelen  doğaldır.  Onun  son  çalışması  bu 

alandaydı:  Kitâbu's-Saydene  fi't-tıb  (iyileştirme  sanatında  eczane 

kitabı).  Kitap,  Batılı  ilim  adamlarına  ilk  olarak  Beveridge  tarafından 

tanıtılmıştır  (Beveridge  1902).  Bu  kitabın  bir  kısmı  Arapça  olarak 

mevcuttur;  ayrıca  Farsça  tercümesi  de  vardır.

13

  Saydene  aslında, 



ilaçlar,  şifalı  otlar  ve  minerallere  dair  açıklamaları  alfabetik  olarak 

içeren  bir  materia  medica'dır

  (Nazir  Ahmad  1961:  21).  Bu  eserin 



girişinde  ise  metotlar  ve  amaçlara  dair  bir  açıklama  ve  sağlık 

alanlarını tarif eden bir bölüm yer almaktadır (Sami Hamarneh 1979: 

481).  Bu  tam  bir  ihtisas  eseri  değildir  ve  Bîrûnî'nin  üzerinde 

durduğu hususlardan birisi, şifalı otlar ve bitkilerin beş farklı dildeki 

-Arapça,  Grekçe,  Süryanice,  Hintçe  ve  Farsça-  isimleri  ve 

etimolojileridir  (Habib  1979:  458–69).  Genellikle,  Bîrûnî,  kendisini 

tıpta özel bir ehliyete sahip görmediği izlenimi verir (Krause 1942: 8). 

Bîrûnî  Kitâbu's-Saydene‟yi  yazdığında  80  yaşında  olduğunu  dile 

getirmektedir  ve  bu  ifade  ölüm  tarihi  ile  ilgili  gizeme  katkıda 

bulunmaktadır.  Saydene'de  Bîrûnî  altı  Grek  yazarın  farmakoloji  ile 

ilgili  yazılarına  atıfta  bulunur.  Bunun  yanı  sıra  bir  Yahudi  bilim 

adamı  ile  Süryani  doktorlardan  bahseder  (Meyerhof  1932:  19).  Bu, 

onun  bilimsel  araştırmanın  kümülatif  doğası  prensibinin  somut  bir 

örneğidir.  Sami  Hamarneh'in  Bîrûnî‟yi  "Arap  farmakolojisinin  ve 

deniz  biyolojisinin  babası"  şeklinde  adlandırmasına  neden  olan  şey 

muhtemelen  onun  verileri  bu  şekilde  olağanüstü  ele  alışıdır  (Sami 

Hamarneh 1979: 479). 

Bîrûnî,  Bişr  el-Fezârî  adındaki  Sindli  bir  yazardan  iktibasta 

bulunarak,  sıklıkla  deve  dikeninde  (Alhagi  maurorum  Tourn) 

                                              

13

   Bu eserin farklı tercümeleri Nazir Ahmed tarafından değerlendirilmiştir (Nazir 



Ahmad  1961).  Ayrıca  Farsça  tercümeyi  yapan  Ebû  Bekir  ismindeki 

mütercimin  kesin  kimliğini  tespit  etmeye  çalışmaktadır  (krş.  Afshar  1979). 



Saydene,  Meyerhof  tarafından  özel  olarak  çalışılmıştır  (1932;  1940:  140-6). 

Ayrıca hem girişi hem de mayasıl tedavisinde kullanılan bıldırcın otu ile ilgili 

maddeyi tercüme etmiştir (1932: 22-47, 1945). 

   Tıbbî malzemeler kitabı (çev.). 



 

271 


bulunan  manniparous  böceğinden  dünyada  ilk  kez  Saydene'de 

bahsetmiştir  (Meyerhof  1947).  Bîrûnî'nin  doğa  tarihine  duyduğu  ilgi 

mercanları özel olarak incelemesine sebep olmuştur. Bu incelemeleri, 

XVIII.  asra  kadar  geçilememiştir.  İstiridyeleri  de  seleflerinden  daha 

yoğun  biçimde  gözlemlemiştir  (Qadri  1979:  589–90).  Ayrıca  Hint 

simyası  ile  ilgili  bazı  bilgilere  ulaşmayı  da  başarmıştır  (Filliozat 

1951).

14

  



Şu ana kadar Bîrûnî'nin en meşhur  kitabından  bahsetmedim: 

Târîhü'l-Hind  ya  da  kısaca  Indica  olarak  da  bilinen  Kitâbu  fî  tahkīki 

mâ  li'l-Hind  min  makūletin  fi'l-‘akl  ev  merzûletin.  Şüphesiz  bu  eser, 

onun  şaheseridir.  Eserde  kültürler  arası  analiz  kapasitesini  ve 

zaman zaman da tam objektiflik olarak belirlediği kendi metodolojik 

şartını  yerine  getirebilme  yeteneğini  sergiler.  Indica  çok  yönlü  bir 

âlimin  eseridir:  Bîrûnî  bu  esere,  yukarıda  bazı  detayları  verilen  ve 

hâkim  olduğunu  gördüğümüz  disiplinlere  dair  gözlemlerini  dâhil 

etmiştir.  Daha  önce  ifade  ettiğimiz  üzere  ne  kadar  süreyle 

Hindistan'da  kaldığıyla  ilgili  açık  bir  bilgi  yoktur;  sadece,  Pencap'ta 

birkaç  yeri  ziyaret  ettiğini  açıkça  söylemektedir  (Mishra  1972:  310). 

Bununla  birlikte,  Bîrûnî  Sind  ile  Hindistan'ı  coğrafî  olarak 

birbirinden  ayırabilmiştir  (Ahmad  et  al.  1975:  107).  Ayrıca  öyle 

görünüyor  ki  Hindistan  yol  sistemi  hakkında  iyi  bir  bilgiye  sahiptir 

(S.M. Ahmad 1972). Roy Choudhrury (1954: 13) onun Kābil, Mutlan, 

Peşaver  ve  Beneras  üzerinden  Keşmir'e  gittiğini;  Memon  (1959)  ise 

sadece  Pencap  ve  Sind'i  gezdiğini  söylemektedir.  Himalayalar 

hakkında bilgisi olmakla birlikte, Bîrûnî Hindistan coğrafyasına dair 

kapsamlı bir bilgiye sahip değildir (Law 1954). 

Bîrûnî'nin  Indica'da  kültürel,  bilimsel,  sosyal  ve  dinî  alanlarla 

ilgilendiği  ve  ülkenin  askerî  ve  politik  tarihini  ele  almadığını 

vurgulamak  gerekebilir  (M.S.  Khân  1976b:  86;  Alsam  1979:  334). 

Yine de M.S. Khân bu kitaptan Hindistan'ın politik tarihi ile ilgili bazı 

çıkarımlarda  bulunulabileceğini  iddia  etmektedir  (Khân  1976b:  93–

113). 

Bîrûnî'nin  Hindistan'daki  temel  ilgi  alanı  Hindistan'ın  dinî 



yazıları,  özellikle  de  Brahmanların  eserleriydi.  Bununla  birlikte 

Hindu  festivallerinden  Hint  bilimine  kadar  uzanan  başka  konularla 

da 

ilgilenmiştir 



(Shah 

1973). 


Meselâ, 

purânaların 

Hint 


Okyanusu'ndaki  gel-gitler  hakkındaki  açıklamalarını  incelemiştir 

(Panikkar  &  Srinivasan  1975).  Hindistan'daki  farklı  tartı  ve  ölçü 

sistemlerini  kaydetmiştir.  Hintli  astronomların  güneş  ve  ay 

tutulmasının  nedenlerini  bildiklerinin  ve  bunların  ne  zaman 

gerçekleşeceğini hesaplayabildiklerinin farkındaydı. Bu astronomlar, 

                                              

14

   Hint simyasının bu dönemdeki arka plânının bir özeti için bkz. Mahdihassan 



1979. 

 272 

ayrıca  sıfır  sembolünü  de  biliyorlardı  (Ahmad  et  al.  1975:  104–6). 

Aslında  o,  Hint  astronomisini  (Jyotisa)  bizzat  Hindu  bilim 

adamlarından öğrenmiştir. (Ghayasuddin 1975). 

Bîrûnî'nin  Hindistan  analizinde  önemli  bir  unsur,  onun 

Sanskritçe‟ye  hâkim  olması  ve  bu  sebeple  Hind  dinî  edebiyatına 

aşinalığıdır.  Bu,  Hintli  ilim  adamlarının  çalışmalarına  has  bir 

konuydu. 

Chatterji, 

Bîrûnî'nin 

Gazne'de 

Hindu 


esir 

ve 


yerleşimcilerden  biraz  Sanskritçe  öğrendiğine  inanmaktadır  ki  bu, 

Hindistan'a  geldiğinde  kendisine  yardımcı  olacaktı  (Chatterji  1951). 



Indica'da  Arapça  yazımı  verilen  yaklaşık  2500  Sanskritçe  kelime 

vardır.  Fakat  Sanskritçeden  yaptığı  tercümeler  kesinlikle  literal 

değildir  -genellikle  özet  şeklindedir-  ve  bu  da  onun  Sanskritçe 

metinlere dair bilgisini analiz etmeyi güçleştirmektedir. Indica'yı Batı 

dillerine  çeviren  ilk  kişi  olan  Sachau,

15

  Bîrûnî'nin  Sanskritçe  bilgisi 



hakkında biraz sert eleştirilerde bulunur; fakat bu görüş günümüzde 

genel  olarak  terk  edilmektedir  (Gonda  1951  krş.  Pingree  1975:  69). 

Bîrûnî'nin incelediği ve hatta Arapçaya tercüme ettiği en önemli dinî 

eser  Potañjali'nin  ruhun  bedenin  engellerinden  kurtulması  ile  ilgili 

eseri Yogasûtra'dır (Hauer 1930; Ritter 1956; Pines & Gelblum 1966, 

1977).  Gitâ'nın  yaklaşık  elli  kıtasına  atıfta  bulunur  ve 



Mahâbhârata'dan  kısaca  bahseder  (Karmarkar  1958:  245–6;  Dani 

1953: 316). Her ne kadar hakkında şifahî bilgi edinmiş olabilirse de 

görünüşe  göre  Râmâyana'yı  okumamıştır  (Bulcke  1951).  Bîrûnî'nin 

Veda'yla  ilgili  bilgileri  ise  ikincil  kaynaklardandır  (Dani  1979:  187). 

Nitekim  Tanrı'nın  mahiyeti  konusunu  derinlemesine  araştırırken 

açıkça  Advaita  ekolünün  esasını  anlatmasına  rağmen  Vedantik 

yazarlardan özel olarak bahsetmemektedir (Heras 1951: 119; Shastri 

1975: 113). 

Bîrûnî  kitabında  aşina  olduğu  birçok  Darśana'yı

*

  veya  felsefe 



sistemini  sıralar  (Karmarkar  1958:  245).  Astronomi  ile  ilgili 

başvurduğu  en  önemli  eserler  VII.  yüzyıldaki  çok  önemli 

gökbilimcilerden  Brahmagupta'nın  Brâhmasphutasiddhânta'sı  ve 

Khandakhâdyaka'sıdır.  Bu  metinlerin  ikisi  de  Arapçaya  tercüme 

edilmişti;  fakat  Bîrûnî  ilkini  ikinci  kez  tercüme  etmeye  başladı 

(Chatterjee  1975:  161).  Tahrif  olmuş  yazmalarını  kullanmakla 

beraber, astronomi ile ilgili Laghujâtaka'yı da tercüme etmiştir (Bhat 

1975).  Bîrûnî  farklı  purânaların  doğru  metinlerine  ulaşmanın 

zorluğuna  işaret  etmiştir.  Fakat  bir  yazar  tarafından  onun 

                                              

15

   Sachau hakkındaki bir değerlendirme için bkz. Roemer 1975: 96–7).  



*

   Literal  olarak  bakış,  görüş;  sistem  anlamlarına  gelen  Darśana  altı  Hindu 

Ortodoks felsefe ekolünü (bunlar; Nyâya, Vaisheshika, Sânkhya, Yoga, Purvâ-

Mîmâmsâ ve Vedânta) teşkil eden altı doktrin için kullanılan bir isimdir. Bkz. 

"Darshana",  The  Encyclopedia  of  Eastern  Philosophy  and  Religion,  Boston: 

Shambhala 1994 (çev.) 



 

273 


tercümesindeki  hataların  yazarlardan  ziyade  müstensihlere  ait 

olduğu söylenmektedir (Mukherjee  1959). Bununla birlikte  diğer  bir 

akademik münekkit daha serttir:  

Şimdiye kadar sunulan delillerin okuyucuyu, Bîrûnî'nin -en 

azından  astronomi  sahasında-  tanıttığını  iddia  ettiği  Sanskritçe 

metinlerin içeriğini doğru biçimde aktarmadığına ikna etmek için 

yeterli  olduğunu  umuyorum.  Ayrıca  Bîrûnî'nin  hata  ve 

tahriflerinin  iki  nedenin  tespit  edilmiş  olduğunu  da  umuyorum: 

Jyotihśâstra'da 

kullanılan 

hayli 

teknik 

Sanskriteçeyi 

okuyamamasının,  ehil  olmayan  mütercim  ve  şârihlere 

dayanmasını  gerektirmesi  ve  dikkatli  bir  tahkik  yapmaksızın 

Hintli  bilim  adamlarının  Aristo  fiziğine  bağlı  olduğunu 

varsayması (Pingree 1975: 78). 

Pingree,  Bîrûnî'nin  noktasız  bir  Arapça  yazma  eseri  yanlış 

okuduğunu iddia  eder. Birçok  Hindu bilimsel  eserinin, ezberlenerek 

öğrenilmelerini  kolaylaştırmak  için  en  fazla  tercih  edilen  vezinlerle 

yazıldığına  işaret  edilmelidir.  Bu  uygulama  kapalılık  unsurunu 

arttırmıştır.  Bîrûnî  bu  handikabın  farkındadır.  Yine  de  bu  formda 

ustalaşmaya  çalışmıştır  (Nayar  1975b).  Aslında,  Bîrûnî  Hint  ölçü 

tekniğinin  śloka  veznini  uygulamayı  denemiştir.  Bunun  sonucu 

olarak  kendi  yazısında  söz  konusu  veznin  açık  izleri  vardır  (Shastri 

1975: 120; Heilmann 1951).

16

  

Genel  olarak  ilim  adamlarının  Bîrûnî'nin  Hinduizm  ile  ilgili 



değerlendirmesine  dair  düşünceleri  olumludur  (Lawrence  1975;  H. 

Khan  1979;  Dar  1979).  Bununla  birlikte,  onun  bize  Budizm  ve 

Caynizm  hakkında  önemli  bir  şey  söylemediği  de  ifade  edilmelidir 

(Roy  Choudhury  1954:  20;  Alsam  1979:  334).  Indica'da  dinin  ele 

alınışıyla  ilgili  olarak  önemli  olan  husus  Hindu  ve  Grek  düşüncesi 

arasında  yaptığı  karşılaştırmadır.  Bu  karşılaştırma  Emree'nin 

ifadeleriyle  (Embree  1975:  8)  "Hindularla  paylaşılan  ortak  insanlık 

doğasını  vurgulamaya  ve  onların  ilmiyle  İslâm  düşüncesi  arasında 

Greklerle  zaten  gerçekleştirmiş  olana  benzer  verimli  bir  ilişki 

kurmaya…" yardım etmiştir. 

Bîrûnî'nin  karşılaştırmalı  dinler  tarihine  yaklaşımı  en  geniş 

biçimde  Jeffrey  tarafından  ele  alınmıştır  (1951).  Diğer  Hint  dinleri 

onun  ilgisine  mazhar  olamamışsa  da  Bîrûnî  Zerdüştçülüğü, 

Maniheizm'i,  Grek  dinini,  Yahudiliği,  Sâmirîleri;  Melkite,  Yakubî, 

Nastûrî versiyonları ile Hıristiyanlığı, Sâbiîleri, Hârizmlileri ve elbette 

İslâm'ı  incelemiştir.  Tüm  bu  incelemelerinin  temelini  insanoğlunun 

dinî  tecrübelerinin  tamamındaki  birliği  fark  edişi  oluşturmaktaydı 

                                              

16

   Klâsik Sanskrit ölçüsünde, vezin kalıplarıyla ilgili bir inceleme için bkz. Nayar 



1975c.  Aynı  yazar  Bîrûnî'nin  faydalanmış  olabileceği  Sanskrit  ölçüsünün 

uzmanlarını incelemiştir (Nayar 1975a). 



 274 

(Watt 1979: 383–5). Bu nedenle Müslüman, Yahudi ve Hıristiyanların 

Tanrı'yı  adlandırmalarını  karşılaştırmıştır  ve  bilhassa  bu  dinlerin 

Tanrı‟yla  ile  ilgili  olarak  Baba/Oğul  terminolojisini  nasıl 

kullandıklarına  dair  ilginç  bir  değerlendirme  yapmıştır  (Nizamuddin 

1965: 81). Ayrıca bu dinlerin üç kutsal gününü de ele alır. Hinduları 

işlerken  özellikle  onların  Tanrı,  rasyonel  ve  duyusal  varlıklar, 

kurtuluş  fikirleri  üzerinde  yoğunlaşmıştır  (Madkour  1979:  383–5). 

Ruh  göçünü  ele  alırken  -tenasüh-  Hıristiyan  münekkitlerden  daha 

iyimser  bir  değerlendirme  yapmıştır  (Sharma  1979:  169).  Onun  din 

araştırmasında  önemli  olan  husus  ise  Müslümanlar  ve  Hindular 

arasında  gerçekleşecek  bir  tartışmanın  büyük  tehlikesinden 

sakınmasıdır (Alsam 1979: 333). Daha sonraki hiçbir Müslüman ilim 

adamının Hinduizme böyle nüfuz edemediği söylenmiştir (Dani 1979: 

182). O, amacını şöyle ifade etmektedir: 

Çalışmamın  büyük  kısmında  eleştiriyi  gerektiren  özel  bir 

neden  olmadıkça,  eleştiriye  gitmeksizin  sadece  naklediyorum 

(Dani 1979: 184'den naklen). 

Onun yazılı ürünlerinin zirvesi kabul edilen  Indica için buraya 

kadar söylenenlerle yetinelim.

17

 



Bîrûnî'nin  diğer  bir  büyük  kitabı  şüphesiz,  Mineralogia  olarak 

bilinen  Kitâbu'l-Cemâhir  fî  ma'rifeti'l-cevâhir'dir.

18

  Diğer  yazıları  gibi 



bu  çalışmada  da  Bîrûnî'yi  sadece  mineraloji  ve  değerli  taşlar 

alanında  bir  uzman  olarak  değil,  aynı  zamanda  bir  ahlâkçı  olarak 

görürüz (Nadvi 1979: 530). Zira kitapta o, erdem ve kemâl öğretilerini 

geliştirir  ki  bu  konuların  değerli  taşlar  incelemesine  eşlik  etmesinin 

uygun  olduğu  düşünülebilir.  Ayrıca  özgül  ağırlığın  tespiti  için  bir 

teknik  sunmanın  yanı  sıra,  minerallerin  ve  metallerin  menşeini  ele 

alır ve tahavvül fikrini reddeder (Anawati 1979: 450). 

Doğal  dünya  ayrıca  Kitâbu  Nüzheti'n-nüfûs  ve'l-efkâr  fî 



havâssi'l-mevâlîdi's-selâseti'l-me'âdîn 

ve'n-nebât 

ve'l-ahcâr'da 

(ruhların  ve  fikirlerin;  tabiatın  üç  alanı  olan  minerallerin,  bitkilerin 

ve taşların özelliklerine tepkisi) ele alınan konulardan birisidir. Fakat 

son  dönemde  bu  eserin  Bîrûnî'ye  aidiyetine  karşı  çıkılmıştır  (Burgel 

                                              

17

   Indica'nın  standart  İngilizce  tercümesi  hâlen,  Sachau  tarafından  yapılan  ve 



şimdi  neredeyse  100  yaşında  olan  tercümedir  (Bîrûnî  1887).  Modern  bir 

edisyon  kritiğin  zamanı  kesinlikle  gelmiştir.  Şu  an  iyi  bir  Arapça  metin  de 

mevcuttur (Bîrûnî 1958). 

18

   Eserin  farklı  tercümeleri,  aynı  zamanda  güzel  bir  özet  de  sunan  Anawati 



tarafından  değerlendirilmiştir.  Giriş  Takiyyuddîn  el-Hilâlî'nin  editörlüğünde 

müstakil  olarak  Almanca  yayımlanmıştır.  Ayrıca  Kahle  (1936),  Krenkow 

(1941-2),  Nadvi  (1974)  tarafından  yapılan  değerlendirmelere  ve  Belenitskiy 

(1950)  ve  Lemmleyn  (1950)  tarafından  yapılan  Rusça  analize  bakınız. 



Mineralogia'nın  Rusça  tercümesi  bibliyografyada  Bîrûnî  1963  şeklinde 

geçmektedir. 



 

275 


1979).  Büyük  oranda  küresel  trigonometri  ile  ilgili  olan  Kitâbu 

Mekālîdi  'ilmi'l-hey’e  mâ  yahdusu  fî  basîti'l-kürre  (Astronominin 

anahtarları  kitabı:  kürenin  yüzeyinde  meydana  gelenler)  Bîrûnî 

tarafından yaklaşık M.S. 995'te yazılmış olmalıdır (Kennedy: 1971b). 

Burada  bahsedeceğim  üçüncü  kitap,  gezegenlerin  konumlarını 

hesaplamaya  yönelik,  astronomi  ile  ilgili  bir  tür  elkitabı  olan 

Sanskritçe  Karana  Tilak'ın  tercümesidir.  Arapçası  S.S.H  Rizvi'nin 

editörlüğünde  Gurratü'z-zîcât  olarak  yayımlanmıştır  (Bîrûnî  1963–5; 

yeniden basım 1979).

19

 

Bîrûnî'nin  önemli  katkılarda  bulunduğu  büyük  disiplinlerden 



son  olarak coğrafyayı ele alacağız. Birçok  Arap  bilim adamı gibi,  bir 

kozmografi  oluşturmaması  nedeniyle  Bîrûnî‟nin  bu  başlık  altında 

yazdıkları,  başka  isimler  taşıyan  kitaplarda  yer  almıştır.  Yine  de 

onun  keşifleri  hâlâ  önemini  korumaktadır.  Meselâ  o  Batı'ya  doğru 

başka  bir  kıtanın  teorik  olarak  bulunma  imkânını  görmüştür  ki  bu 

Amerika'nın  keşfinin  öngörülmesidir  (S.M.  Ahmad  1973:  93).  Kutup 

bölgelerinde  niçin  yazları  24  saat  gündüz,  kışları  ise  24  saat  gece 

olduğunu tam olarak anlamıştı ve kuzey buz kütlesi hakkında yazan 

ilk  Müslüman yazardı (Memon  1959:  215, Isaruddin  1979:  206).  el-

Kānûnü'l-Mes'ûdî'nin  dokuz  ve  onuncu  bölümlerinde  dünyanın 

tasvirini çizmiş ve enlem-boylam tablolarını vermiştir (Togan 1937).

20

 

Sıra  dağların  ve  Hint  platosunun  oluşumu  ile  ilgili  görüşleri  bu 



olaylarla ilgili modern teoriye oldukça yakındır. Bîrûnî aynı zamanda 

sedimantolojiyi

*

 detaylı olarak ele alınan ilk kişidir (Alavi 1975: 230–



3;  Jan  1979:  522).  İlk  kez  Ceyhun'un  (Oxus/Amu  Derya)  akım 

değişikliğini  çizmiştir  (Kazmi  1976:  201).  Ayrıca  o,  Maldivler, 

Lacadivler ve Nicobar da dâhil olmak üzere Hint okyanusundaki çok 

sayıdaki adadan haberdardı (Nafis Ahmad 1979: 142). 

İlk  kez  Bîrûnî,  Sibirya'daki  Angara  Nehri  ve  Arapçada  Verang 

olarak  bilinen  İskandinav  halkının  isimlerini  nakletmiştir.  Ayrıca 

Doğu Sibirya'daki Baykal bölgesinde yaşayan insanların yaşam tarzı 

hakkında  bilgi  sahibidir  (Togan  1934:  363–4,  1946:  48–9, 

Krachkovskiy  1950;  Minorsky  1951:  234;  Graf  1972).  Vatanının 

yakınlarında,  Gazne  ve  Peşaver  arasındaki  tüm  alan  için  önemli 

topografik  detaylar  vermektedir  (Bivar  1979;  M.W.  Khan  1979).  O, 

teknik  bir  terim  de  nakletmektedir  -  muhtemelen  Bantu 

(Morgenstierne  1958)!  Polonyalı  oryantalist  Lewicki,  maddî  kültür 

tarihçisi  olarak  Bîrûnî'ye  bir  makale  hasretmiştir  (Lewicki  1974). 

                                              

19

   Bîrûnî'nin  çok  sayıdaki  daha  az  öneme  sahip  eseri  M.A.R.  Khan  1951'de 



değerlendirilmektedir. 

20

   Togan,  Kānûn'un  beşinci  kitabının  dokuzuncu  ve  onuncu  bölümlerinin 



Arapça metinlerini vermektedir (Bîrûnî 1937); ayrıca bkz. Hell & Wiedemann 

1912, 1970 ve Krenkow 1951. 

*

   Tortul kayaçları inceleyen bilim dalı (çev.). 



 276 

Bîrûnî  Afrika'nın  birçok  Arap'ın  düşündüğünden  daha  fazla  güneye 

uzandığına  inanmış  ve  denizden  etrafının  dolaşılabileceğini  iddia 

etmiştir (Memon 1959: 215). Körfezle (denizin uzantısı), halici (nehir 

ağzı)  birbirinden  ayırmış  ve  ayrıca  stereografik  izdüşümü  icat 

etmiştir  (Israruddin  1979).  Nutasyon  olgusunu

**

  öngördü  (Memon 



1959: 216). Hatta, Orta Asya şehri Merv'de Hıristiyanlığın başlangıcı 

ile  ilgili  bize  benzersiz  bilgiler  vermektedir  (Messina  1951,  1951)  ve 

M.Ö  330'daki  Pers  tarihi  için  bir  kaynak  olarak  kullanılmaktadır 

(Nylnader 1974). 

Çok yönlü zihin yapısına rağmen  Bîrûnî  bir  Müslüman  olarak 

kalmıştır ve hem Peygamber'e hem de Kur'ân'a daima büyük bağlılık 

göstermiştir  (Ma„sumî  1974:  46,  1979;  Walzer  1974).  İslâm'ın  hangi 

mezhebine bağlı olduğu hâlâ tartışmalıdır. Sûfizm hakkında yazmıştı 

(Hamadani 1979; Lawrence 1979) fakat ünlü bir ilim adamı şüpheye 

mahal  bırakmayacak  şekilde  onun  sûfî  olmadığını  ifade  etmiştir 

(Nasr  1964:  114).

21

  Watt  onun  ya  bir  Sünnî  olduğunu  ya  da  Sünnî 



hassasiyetler konusunda ihtiyatlı olmaya çalıştığını iddia etmektedir. 

Doğadaki  ahengin  farkında  olduğu  kesindir  (Nowshervi  1979:  584). 

Fakat  ne  klâsik  anlamda  bir  İslâm  filozofuydu  ne  de  geleneksel 

İslâmî  düşünce  ekollerinden  birisiyle  doğrudan  ilişkisi  vardı.  Ne  bir 

Meşşaî  idi,  ne  de  kelâmcıydı.  Hermetik  veya  İsmâilî  felsefenin  bir 

taraftarı  da  değildi  (Nasr  1979a:  401).  Dünyanın  ezelîliği  fikrini 

şiddetle  reddetti:  zamanın  niteliksel  (qualitative)  doğasını  fark  etti. 

İnsanın  ve  yeryüzünün  nasıl  yaratıldığını  asla  bilemeyeceğimizden 

emindi (Jan 1979: 521; Ziadeh 1979). 

Çoğu  kez  abartıldığı  için  onun  Grek  yazarlardan  ne  ölçüde 

etkilendiğinin  incelenmesi  gerekmektedir.  İktibasta  bulunduğu 

eserlerle  ilgili  birçok  çalışma,  onun  okumalarının  vüsatini  ve  Helen 

medeniyetini yakından tanıdığını belgelemektedir. En çok Aristoteles 

ve Ptolemy'nin (Batlamyus) etkisi söz konusudur (Bausani 1974: 81–

5).  Platon'un  İslâm  medeniyetinde  kozmolojik  fikirlerin  gelişmesinde 

önemli  bir  rol  oynayan  eseri  Timaeus'dan  iktibasta  bulunur  ayrıca 



Kanunlar'ından da yararlanır (Fakhry 1979: 345-6). 

Hatta  Gabrieli  (1951)  kullandığı  tercümenin  Huneyn  b.  İshâk 

veya  Yahya  b.  „Adî  tarafından  yapılan  tercüme  olduğunu  kesin  bir 

dille  olmamakla  birlikte  söylemektedir.  Haschmi,  Mineralogia'nın 

kaynaklarına  dair  kapsamlı  bir  analizde  onun  yararlandığı  Grek 

yazarları  şöyle  sıralar:  Platon,  Aristoteles,  Theophrastos,  Arşimet, 

                                              

**

   Ekinoksların hareketinde, ayın değişen konumlarından ve daha az ölçüde de 



diğer  gök  cisimlerinin  ekliptike  göre  konumlarının  değişmesinden  dolayı 

oluşan düzensizlikler (çev.). 

21

   Nasr  Bîrûnî'nin  kozmolojik  doktrinleri  ile  ilgili  büyük  bir  inceleme  yazmıştır 



(Nasr 1964: 116–74). 

 

277 


Dioscurides,  Tyanalı  Apollonius,  Plutarch,  Ptolemy  (Batlamyus), 

Galen,  Oribasius,  Heraklit,  Diyojen  (1965:  21-45).  Meyerhof, 



Saydene'yi  incelerken  Aetios  ve  Aiginalı  Paulos'u  ekler  (Meyerhof 

1932:19),  Naqvi  ise  Eudoxus  ile  Rodoslu  Hipparchos'u  ilâve  eder 

(Naqvi  1979:  559–60).

22

  Bu  malzemenin  büyük  çoğunluğu  Arapça 



olarak  mevcuttu.  Hartner  ve  Schramm  bu  konuda  şu  yorumu 

yapmaktadır (1963: 207): 



Hicrî  IV.  yüzyıla  gelindiğinde  -yaklaşık  olarak  M.S.  1000- 

Yunan  ilkçağından  o  döneme  ulaşıp  da  Arapçaya  tercüme 

edilmemiş  hiçbir  bilimsel  eserin  kalmadığını  mübalâğa  etmeden 

söyleyebiliriz. 

Bununla birlikte Aristoteles'in eserlerinin ruhundan bazı temel 

ayrılışlar da mevcuttur. Bu saptama Wilczynski'ye aittir (1959: 460): 

Bîrûnî'nin  çalışmalarında,  her  ne  kadar  isimleri  birçok 

vesileyle  geçse  de,  gelecekteki  evrim  teorisi  sahasındaki  ilk 

adımları  atan  Heraklit,  Empedocles  veya  Aristoteles  gibi  Yunan 

filozofların muhtemel etkilerine dair herhangi bir delil bulamayız. 

Şimdi  Bîrûnî'nin  Müslüman  meslektaşları  ile  ilişkilerini  ele 

alabiliriz.  Bunların  en  öne  çıkanı,  Fihrist'inde  184  eserini  sıraladığı 

Muhammed b. Zekeriyyâ er-Râzî'dir (Monaghegh 1979: 228–9; Ruska 

1923).  Saleh  Hamarneh  (1979:  478),  Bîrûnî'nin  Râzî'ye  yönelik 

sadece  meslekî  bir  kıskançlık  sergilemekle  kalmayıp  aynı  zamanda 

onu  yanlış  anladığını  ve  ona  karşı  önyargılı  bir  tavır  sergilediğini 

göstermektedir (Krş. Köbert 1958). Temas ettiği bir diğer büyük Arap 

bilim  adamı  Batı'da  Avicenna  olarak  bilinen  İbn  Sînâ'ydı.  İki  ilim 

adamı,  Bîrûnî'nin  Aristoteles'in  De  Coelo'suna  bazı  itirazlar  içiren 

mektubunu  İbn  Sînâ'ya  gönderdiği  dönemde,  yaklaşık  olarak 

387/997-8'den  önce  yazışmışlardı.  İbn  Sînâ  buna,  Aristoteles'i 

savunan  bir  mektupla  cevap  verdi.  395/1004'den  sonra  İbn  Sînâ 

Hârizm'i  ziyaret  etti  ve  orada  üç  küçük  risâle  yazarken,  1004'de 

ülkeye dönen Bîrûnî ile de buluştu (Safa 1953: 12; Barani 1956: 3-

4).  Görünüşe  göre  tercihini  İbn  Sînâ'dan  yana  yapan  Arnaldez,  İbn 

Sînâ'nın  Bîrûnî'den  hem  daha  sistematik  hem  de  daha  kuramsal 

olduğunu iddia etmektedir (Arnaldez 1979: 428–30). İkisi arasındaki 

tartışma  üç  konu  etrafında  yoğunlaşmaktadır:  Fizikî  varlıkların 

bölünebilirliği,  dünyanın  ezelîliği,  cennetin  mükemmelliği.  Bîrûnî 

Aristoteles ve İbn Sînâ tarafından açıklanan klâsik devamlılık fikrini 

kabul etmekte tereddüt etmişti ve açıkça daha deneysel ve pragmatik 

bir yaklaşımı tercih etmekteydi (Bausani 1976).

23

 Onun düşüncesini 



muhtemelen  etkileyen  bir  diğer  muasır  Arap  yazar,  Mısırlı  fizikçi 

                                              

22

   Ayrıca krş. Levi della Vida 1965; Elahie 1979: 516; Anawati 1979: 444–7). 



23

   Madkour  (1974:  198–9)  Bîrûnî  ve  İbn  Sînâ  arasında  ilginç  bir  karşılaştırma 

yapmaktadır; ayrıca bkz. Suter & Wiedemann 1921, 1979 ve Saidan 1960. 


 278 

İbnü‟l-Heysem'di (Heinen 1979). Fakat ikisi arasındaki irtibat büyük 

ihtimalle pek bir önemi haiz değildi (Krş. Wiedemann 1909a, 1970a). 

Bîrûnî'nin  başkaları  üzerindeki  etkisi  ise  çok  belirgindir; 

özellikle  Ebû  Abdullah  Yâkūt  b.  Abdullah  er-Rûmî  el-Hemevî  el-

Bağdâdî  (Yâkūt  olarak  bilinir),  Zekeriyâ  b.  Muhammed  b.  Mahmûd 

Ebû Yahyâ el-Kazvînî ve İsmail b. Ebû Fidâ olmak üzere kozmografya 

ve  coğrafya  alanında  yazan  tüm  büyük  yazarlar  onun  çalışmalarına 

başvurmuştur  (Wiedemann  1912,  1970b).  İranlı  büyük  yazar 

Raşîduddîn  de  Bîrûnî'nin  çalışmalarından  faydalanmıştır  (Boyle 

1977). 

Bu  makaleyi  genel  değerlendirme  kabilinden  birkaç  yorumla 



bitirmeliyiz.

24

 Aziz;  bir açıyı, açıölçer ve  derece  kullanmadan  üç eşit 



parçaya  bölmek,  dünyanın  çevresini  ve  çapını  tespit  etmek  gibi 

geometrik  uygulamalardan,  yerçekimi  kuvvetini açıklamak  ve  güneş 

deklinasyonunu

  ölçmeye  kadar  Bîrûnî  tarafından  gerçekleştiren  16 



tane  "ilk"i  sıralar  (Aziz  1979).  Coğrafya  alanında,  onun  Amerika'nın 

keşfine dair tahminini görmüştük. Aynı şekilde o, boylam ve enlemin 

belirlenmesi  için  kesin  metotlar  sunan  ilk  Arap'tı.  Allana  oldukça 

etkili biçimde şöyle bir tasvir yapmıştır: 



Zamanın  pençeleri  onun  hayaline  zarar  vermedi.  Aradan 

geçen bin yıla rağmen o, tıpkı marifeti ve hikmetinin parlaklığı ile 

kendi muasırlarının gözlerini kamaştırdığı gibi, günümüzdeki ilim 

adamlarının  da  hayal  gücünü  ölümsüz  bir  dâhi  olarak 

şaşırtmaktadır. 

Ona  atfedilen  120  kitaptan  18'i  geometri  ve  astronomi,  15'i 

coğrafya,  8'i  matematik,  4'ü  ışık,  5'i  usturlap,  5'i  mevsimler,  5'i 

kuyruklu yıldızlar, 12'si ayın konumları, 7'si astroloji ile ilgilidir

25

. 13 


tanesi  öykü  ve  hikâyeleri

26

  içerirken,  6'sı  din  hakkındadır.  12  eseri 



de  tamamlanmamıştır.  Bu  çok  yönlülüğe  rağmen  o  İslâm'ın  ana 

çizgisinden  ayrılmış  bir  kişi  olarak  görülmemelidir  (Aro  1979; 

Madkour 1974: 200). Bîrûnî ve İbn Sînâ tarafından paylaşlan bu tür 

çok yönlülük  -sadece iki muasırın ismini vermek gerekirse- özellikle 

Greklere has bir durumdu ve klâsik hikmetin tercümesi ile

27

 Araplar 



                                              

24

   Bir  epistemoloğun  değerlendirmesi  için  bkz.  Heinen  1975.  Bîrûnî'nin  hayatı 



ile  ilgili  İngilizcedeki  muhtemelen  en  iyi  iki  makale  Boilot  ve  Nizamuddin'e 

aittir (Boilot 1960; Nizamuddin 1965). Bîrûnî ile ilgili çalışmaların tamamına 

dair faydalı bir değerlendirme için bkz. Nasr 1979b. 

   Güneşin ekvator düzlemine açısal mesafesi. (çev.) 



25

   Bu  makalede  Bîrûnî'nin  astrolojisine  değinmedim,  onun  olayları  önceden 

tahmin etme yeteneği olduğu iddiası ile ilgili olarak bkz. Nasim 1979: 580. 

26

   Özellikle faydalı olabilecek kayıp eserlerinden birisi Hârizm tarihidir: Kitâbu'l-



Müsâmere fî ahbâri Havârizm -M.S. Khân 1976b: 90). 

27

   Bu  nedenle  Qureshi,  Bîrûnî'nin  Hindular  ve  Müslümanların  farklı  insanlar 



olduğunu  vurgulayarak  Hint  alt  kıtasındaki  şimdiki  durumu  öngördüğünü 

 

279 


tarafından  elde  edilmişti  (Peters  1975:  18,  1979:  233–4).  Bîrûnî 

başka ve muhtemelen yeni bir unsura da sahipti: Evrensellik.



 

Seleflerinin  Yunan  literatürünü  incelemesi  gibi  Bîrûnî,  Hindu 



yazılarını etüt etti. Fakat bir fark vardır: Önceki Arap yazarlar Yunan 

yazarlardan  tercümeler  yapmışlar  fakat  Yunan  medeniyetinin  tarihi 

hakkında  bilgi  vermemişlerdi.  Hakikaten  Homer  ve  Sophocles'i 

tanımamaktaydılar.  Bîrûnî  ise  Hint  bilimini  kültürel/entelektüel 

bağlamına  yerleştirmeye  çalıştı  (a.g.e.,  s.  236).  Bununla  birlikte 

herhangi  bir  siyaset  felsefesi  sunmamıştır.  O,  yönetim  biçimini  ele 

alışında  aslında  pragmatisttir:  ona  göre  en  etkili  kontrol 

mekanizması  devlet  ve  bu  otoriteyi  temsil  eden  yöneticidir  (Olgun 

1979:  409).  Aynı  şekilde  o,  dünyanın  karmaşıklığının  kültürel 

çeşitliliğe  hoşgörüyle  yaklaşmayı  gerektirdiğini  görmüştür.  Fakat 

onun yazılarını takip edenler her zaman bu dersi çıkaramamışlardır. 

Onun  Avrupa  düşüncesine  "aptal  eşek"  ile  eş  anlamlı  olan 

Fransızca  Maître  Aliboron

*

  lakabı  ile  girmesi  ironik  bir  durum  arz 



eder  (Meyerhof  1940:  134).  Bîrûnî,  Albertus  Magnus  gibi  engin 

bilgiye  sahip  kişilerle  karşılaştırılabilir  (Gadret  1979),

28

  fakat  ne 



eserlerinin  tamamı  henüz  Batı  dillerine  tercüme  edilmiş  ne  de 

herhangi bir Batı dilinde entelektüel biyografisi yazılmıştır.

29

 Yine de 



Sarton  onun  dönemini  "Bîrûnî  asrı"  şeklinde  adlandırarak  ona 

övgülerini  sunmaktadır  (Sarton  1927).  Sonuç  olarak,  onun  doğum 

yeri  gibi  önemsiz  konulara  hasredilen  çalışmaların  aşırı  miktarda 

olması üzüntü vericidir. Zira Nadvi'nin bilgece söylediği gibi: 



Bîrûnî ister Sindli isterse Hârizmli olsun. Onun bilgisi hem 

Doğu'da  hem  Batı'da  insanlığın  ortak  mirasıdır  ve  hep  öyle 

kalacaktır. 

 

 



                                                                                                          

dile  getirmektedir  (1973:  17–8).  Osman,  Bîrûnî'yi  Hinduların  olumsuz  zihnî 

özelliklere  sahip  oldukları  şeklindeki  teorisini  desteklemek  için  kullanır 

(Usman 1979). 



   Makalenin orijinalinde “ecumenicalism” kelimesi yer almaktadır. (çev.) 



*

   "Maître  Aliboron",  "Üstad  Aliboron"  anlamına  gelmektedir.  Aliboron,  el-

Bîrûnî'nin  Batı  dillerine  geçerken  uğradığı  değişiklik  sonucu  aldığı  şekildir. 

Aynı  zamanda  La  Fontaine‟nin  fablarından  birinin  eşek  karakteridir.  Yazar 

makalenin  tamamından  anlaşıldığı  üzere  çok  yönlülüğü  ve  dehasına  hayran 

olduğu  Bîrûnî‟nin  isminin  Batı  dillerindeki  hâlinin,  aptallığı  ile  meşhur  bir 

hikâye  karakteri  ile  aynı  olmasının  ortaya  çıkardığı  tezada  işaret  etmeye 

çalışmaktadır. (çev.). 

28

   Ayrıca İmparator Bâbür ile de karşılaştırılmaktadır -Bausani 1951. 



29

   Bîrûnî'nin  ifade  sanatı,  Moreno  tarafından  detaylı  biçimde  ele  alınmıştır 

(Moerno 1951). 


 280 


Yüklə 0,71 Mb.

Dostları ilə paylaş:
  1   2   3




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin