Tadbirkorlik va boshqaruv

3.1-jadval

Ishtirok ulushi 30 % bo’lganda hamkorlikda nazorat qilinadigan jamiyatlarni mutanosib ravishda birlashtirish, ming so’mda

Birinchi yil (30% ishtirok)	Bosh korxona	Shuba korxona				Yig’ma balans		Umumlashtirish			Konsolidatsiy alashg anbala ns
		Buxgalteriya ma’lumot-	0%	Bozor bahosi	Debet			Kredit
1	2	lari 3		4	5		6		7	8
Aktiv
firma bahosi							57900			57900
Aylanmadan tashqari aktivlar	60000	45000	13500	15300	73500		1800			75300
Ishtirok qiymati	75000				75000				75000
Aylanma	45000	75000		23400	67500		900(			68400
bl ’lOg’ishish			2500				57000		57000
Jami aktiv	180000	120000			216000					198900
Passiv
Ustav kapitali	60000	60000			78000		18000			60000
Boshqa	120000	60000		18900	138000				900	138900
Jami passiv	180000	120000			216000		132900		132900	198900

Mutanosib ravishda birlashtirishning birinchi bosqichida ishtirok qiymati
(75000 ming so’m) va shuba jamiyatining kapitalidagi tegishli ulush (18000 ming) o’rtasidagi farq aniqlanadi. Bu farq (57000 ming so’m) birlamchi og’ishish sifatida quyidagicha aks ettiriladi:
Debet 1610 Materiallar qiymatidagi og’ishish 57000 ming so’m,
8300 Ustav kapitali hisobi schyotlari 18000 ming so’m
Kredit Ustav kapitaliga badallar bo’yicha ta’sischilarning qarzi hisobi schyoti
75000 ming so’m
Ikkinchi bosqichda ushbu og’ishish oborotdan tashqari aktivlar bo’limidagi foydalanilmagan rezervlarni - 18000 ming so’m va va aylanma aktivlar bo’limidagi 900 ming so’mni hisobga olish evaziga kamayadi. Boshqa majburiyatlar bo’limida rezervlar 900 ming so’mni tashkil etadi. qolgan summa konsolidatsiyalashgan balansning aktiv qismida aks ettirilgan firma bahosidan iborat bo’ladi. Bu holatda quyidagi buxgalteriya yozuvi amalga oshiriladi:
Debet 0480 Firma bahosi 57900 ming so’m
Oborotdan tashqari aktivlar 18000 ming so’m Aylanma aktivlar 900 ming so’m
Kredit 1610 Materiallar qiymatidagi og’ishish 75000 ming so’m
Boshqa majburiyatlar 900 ming so’m
Yuqoridan ko’rinib turibdiki, mutanosib ravishda birlashtirish usulida Bosh va shuba korxonalari guruhi kapitalining hajmi ozchilik ulushi hisobga olinmagan holatda to’liq umumlashtirishdagi kapitalning hajmiga to’g’ri keladi.
Ichki doiraning uchinchi - Equity usuli bilan umumlashtirish doirasini Bosh korxona iqtisodiy siyosatiga ahamiyatli ta’sir ko’rsatadigan qaram jamiyatlar ifoda etadi. Iqtisodiy jihatdan mazkur jamiyatlar bevosita Bosh va shuba korxonalari guruhi tarkibiga kiradi hamda ularda moliyaviy mablag’larning ishtirok etishi ko’proq ahamiyatga ega. Shuning sababli bunday jamiyatlarni birlashtirish uchun xalqaro tajribada keng qo’llanilayotgan Equity kapitaldagi ulushlar) usulidan foydalaniladi. Bunga muvofiq, konsern moliyaviy hisobotiga yakka tartibdagi ko’rsatkichlardan aktiv va majburiyatlar, daromad va xarajatlar kiritilmaydi. Unda faqatgina qaram jamiyatlarda ishtirok etish qiymati va ushbu qiymatning mazkur jamiyatlarni Bosh korxona ulushiga to’g’ri keladigan daromadlari yoki xarajatlari summasini o’zgarishi hamda firma bahosini hisobdan chiqarish summasini o’zgarishi aks ettiriladi.
Тashqi doirani konsentrik konsepsiyaga binoan boshqa jamiyatlar tashkil qiladi. Ularga asosiy jamiyat hal qiluvchi, hamkorlikdagi va ahamiyatli ta’sir ko’rsatmaydi. Bunday jamiyatlarda investitsiyalar iqtisodiy jihatdan kapital sarflashni anglatadi. Shu sababli, ushbu jamiyatlar konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotda sotib olish qiymati bo’yicha uzoq muddatli moliyaviy qo’yilmalar sifatida aks ettiriladi.
Shuni alohida ta’kidlash kerakki, ayrim hollarda hamkorlikda nazorat qilinayotgan jamiyatlar muayyan sabablarga konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotga kiritilmasa, unda uslubidan foydalaniladi. Equity uslubi agarda qaram jamiyatdagi ulush faqat sotish maqsadida xarid qilingan bo’lsa qaram jamiyat asosiy jamiyat (investor) tomonidan unga ta’sir ko’rsatishni qiyinlashtiradigan cheklanishlar sharoitida faoliyat qo’llanilmaydi.
Mazkur usulning asosiy xususiyati shundan ibortaki, to’liq va mos ravishda umumlashtirish usulidan farqli ravishda, alohida jamiyatning moliyaviy hisobotidagi aktiv va majburiyatlar, daromad va xarajatlar Bosh va shuba korxonalari guruhi konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotga kiritilmaydi. Unda faqat ishtirok qiymati qaram jamiyatining o’z kapitalida, Bosh kompaniyaning ishtirok ulushiga mos ravishda aks ettiriladi. Equity qiymatini aniqlash uchun ikki usul qo’llanilishi mumkin:
-balans qiymat usuli; -mos qiymat usuli.
Balans qiymati usuli qo’llanilganda Equity qiymati birlamchi umumlashtirishdagi qaram jamiyatga katta ta’sir ko’rsatayotgan jamiyat balansida ifodalangan qiymatga ko’ra, ya’ni sotib olish qiymatiga muvofiq belgilanadi.
Mos qiymat usuli ishlatilganda birinchi yilda qaram jamiyatda ishtirok qiymati bo’yicha emas, ta’sir ko’rsatuvchi jamiyatni qaram jamiyatni o’z mablag’i ulushiga mossummada aks etadi. Bunda o’z mablag’i deganda, o’z balans mablag’i emas, balki yangi qiymat usuliga ko’ra kapitalni umumlashtirishda aktiv va majburiyatlar qayta baholangandan so’ng aniqlanadigan miqdori tushuniladi.
Keyingi davrda umumlashtirlgan moliyaviy hisobotdagi Equity qiymati tegishli qaram jamiyatining o’z mablag’i miqdori o’zgarishiga qarab ko’payadi. O’z mablag’ining bunday ko’payishi yoki kamayishi Bosh va shuba korxonalari guruhining moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotida alohida aks ettiriladi. Bizningcha bu maqsadda qaram jamiyatlarda ishtirok etishdan moliyaviy natija deb atalgan moddani qo’llash maqsadga muvofiqdir.
Misol. A bosh kompaniya 2007-yilning 1-yanvarida ovoz berish huquqini beruvchi aksiyalarning 40 %ini 10. 000.000 so’mga sotib oldi.
V jamiyati aktiv va majburiyatlarining bozor bahosi sotib olingan vaqtda quyidagicha bo’ladi:
3.2 Jadval