Sumqayıt Dövlət Universiteti Folklorşönaslıq Elrni-Tədqiqat laboratoriyası Aslan Bayramov

2 .2 .1914-1920-ci illərdə azərbaycanlılarm 
deportasiyası və sovqırımı
5  avqust  1914-cü ildə Fransanm Marsel şəhərində Türkiyə 
vətəndaşı olan ermənilər könüllü olaraq rus ordusuna daxil olmaq 
üçün qərar çıxanrlar. Hələ bundan əw əl ermənilərin Tiflis bürosu 
da  onlann  döyüşən  rus  ordusuna  könüllü  daxil  olmalan  üçün 
səfərbərlik  elan  etmişdir.  Bundan  sonra  Şərqi  Anadoluda  türk 
birliklərində  hərbi  qulluqda  olan  emıənilər  fərarilik  edib  öz 
silahlan  ilə  döyüşən  rus  ordusuna  və  erməni  terror  dəstələrinə 
qoşuldular (52, 201).
Umuiyyətlə,  I  Dünya  müharibəsi  başlayanda  Türkiyə 
vətəndaşı olan ermənilər də terrorçuluq hərəkətlərinə qərar verib,
türklərə  qarşı  müharibəyə  başladılar.  Əslində,  Osmanlı  dövləti 
heç bir millətə  qarşı  aynseçkilik etməmişdir.  Öz  vətəndaşlanna 
eyni münasibət bəsləmişdir. Belə ki, Osmanlı dövlətində 29 paşa, 
22  nazir,  33  millət  vəkili,  7  böyük  elçi,  11  baş  konsul,  11 
universitet  müəllimi,  41  yüksək  rütbəli  məmur  erməni 
millətindən olmuşdur. Hətta onlann arasmda xarici işlər, maliyyə, 
ticarət və rabitə naziri də vardır (48,13).
22  iyul  1914-cü  ildə  “Gənc  türklər”in  fəallanndan  olan 
hərbi  naziri  Ənvər  paşa  hökümət  üzvlərini  xəbərdar  etmədən 
alman  səfirinə  Osmanlı  imperiyasmın  Almaniya  ilə  bir  ittifaqa 
çıxış  edəcəyini  bildirir.  2  noyabr  1914-cü  ildə  Rusiya  Osmanlı 
imperiyasma  müharibə  elan  edəndən  sonra  Türkiyənin  şərq 
vilayətində  yaşayan  ermənilər  türk  hakimiyyətinə  qarşı  üsyan 
etdilər.  İngiltərə  höküməti  Suriya,  Mesopatomiya  və  İran 
ərazisindən Türkiyə ermənilərinə  1000 tüfəng ötürülmüşdür.  (32, 
05)  Bu  yolla  Antantanm  etibannı  qazanıb  işğal  edilmiş  türk. 
torpaqlannda  monoetnik  erməni  dövləti  yaratmaq  arzusunda 
idilər.  Rusiya  xidmət  orqanlannm  əli  ilə  hər  cür  silahla  təchiz 
edilmiş  10  mindən  çox  erməni  quldur  dəstələri  türk  kişüərinin 
kütləvi  şəkildə  orduya  səfərbər  olunmasindan  istifadə  edərək 
Türkiyənin şəhər və kəndlərində müdafiəsiz qalmış qoca qadın və 
uşaqlan  hər yerdə  müxtəlif işgəncələrlə  qətlə  yetirirdilər.  Onlar 
körpüləri,  yolları  və  kommunikasiya  xətlərini  partladaraq  arxa
137 tb*

cəphədə  faktiki  olaraq  rus  ordusunun  hərbi  hissələri  kinıi 
fəaliyyət  göstərirdilər.  1915-ci  ilin  martında  “Daşnaksutyun” 
partiyasmın təhriki ilə Van vilayətində yaşayan  ermənilər üsyan 
etdilər.  Van  şəhərini  ələ  keçirərək  3000  türkü,  günahsız  qoca, 
qadm  və  uşaqlan  qətlə  yetirdilər.  Əlbətdə  onlann  arasmda 
azərbaycanlılar  da  çox  olmuşdur.  Bu  ərəfədə  İstanbulda  terror 
törədən  245  nəfər  erməni  qulduru  həbs  edildi.  Onlara  m üxtəlif 
cəzalar verildi. Erməni müəlliflər əsas faktlan gizlədərək yazırlar 
ki,  guya  erməni  millətindm  olan  əsgərlər  fəhlə  batalyonlanna 
göndərildikləri  üçün  24.VI.1915-Cİ  ildə  etiraz  etmiş  və  türk 
ordusu tərəfindən məhv edilmişdilər (56, 7). Əlbəttə bu tam iftira 
və böhtandır. İndi mənfür ermənilər həmin günü “soyqınm qünü” 
kimi qeyd edirlər. Bundan başqa, Bitlis, Muş, Ərzurum,  Trabzon 
və  başqa  vilayətlərində  də  erməniiər  çoxsaylı  qətliamlar 
törətdilər.  Bir  çox  mənbələrdə  türklərin  soyqırmma  məruz 
qalmasma  aid  məlumatlar  vardır.  C.  və  K.  Makkartin 
tədqiqatlarına  görə  XX  əsrin  əwəlində  baş  verən  qanlı 
hadisələrdə  1,5  milyon müsəlman  qətlə  yetirilib  (51,168).  Digər 
Amerika  tarixçisi  Stenforda  görə  1914-cü  ilə  Trabzon,  Sivaş, 
Ərzurum,  Ərzincan,  Vaıı  və  Bitlisdən  600 000  türk  qaçqın 
düşmüşdür.  Erməni quldurlan həmin vilayətlərdə nə qadmlara, nə 
qocalara,  nə  də  uşaqlara  aman  verməmişdir  (18,160).  Onlar 
deyirdilər  ki,  Anadoluda  ya  “Ermənistan”,  ya  da  “Məzanstaıı”
•ds  138 <%•
olmalıdı.  Emıənilərin  satqınlığı  üzündən  90  min  türk  əsgəri 
Sanqamışa meşələrində soyuqdan donaraq şəhid oldular. (65) 
Anadolu-Osmanlı  dövləti  erməniləri  hərbi  əməliyyat 
meydanlanndan  uzaqlaşdırmaq  üçün  o  vaxt  imperiyamn 
tərkibində  olan  Suriya  və  ona  yaxm  olan  ərazilərə  köçürməklə 
bağlı  çətin  qərar  (Təhcir  qanunu)  qəbul  etmək məcburiyyətində 
qaldı.  Deportasiya  türk  ordusunun  nəzarəti  ilə  həyata keçirilirdi 
ki, hər bir ailəyə dağ çəkən ermənilərə qarşı qısasçılıq zəminində 
toqquşmalar  baş  verməsin.  Amma  bəzən  erməni  canilərini 
tamyanlar heç bir şeyə baxmadan onlan qətlə yetirirdilər.
Türk tədqiqatçılarl bu köçürmələrdə xəstəlik və aclıqdan, eləcə 
də  quldur dəstələrinin  və rus  ordusunun tərkibiııdə  döyüşlərdə  öiən 
ermənulərin  130 mirı  olduğunu qeyd edir.  “Eı-məni genosidi” mifini 
hazırlayan  eıməni  tədqiqatçılan,  üzdəniraq  erməni  tarixşiləri  tanxi 
təhrif edərək  800  mindən  çox,  bəzən  2  miJycna  vaxın  erməııinin 
öldüy'ünü  iddia  edirlər.  Mənbələr  göstərir  ki,  həmin  dövrdə  heç 
Aııadoluda bir o qədər erməni olmayıb.  1915-ci ilin məlumatına görə 
Anadoluda 800 erməni yaşamışdır (30).  Keç bir əsas olmadan onlar 
bü siyahıya bü və ya digər səbəblərdən ölən digəı millət və xalqlan, 
müharibə meydanmda, əməliyyatlar zamanı ölən müxtəlif millətlərin 
nümayəndələrini də əlavə edirlər (48,170).
Əlbəttə,  Birinci  dünya  müharibəsinin  elə  başlanğıcmda 
Pəmbək, Ağbaba,  Şörəyel, İqdır, Qars, Çıldır və digər bölgələrdə
139 ftr

yaşayan  100  minlərlə  Azərbaycanlı 
müharibə  meydanma 
çevrilən bu ərazilərdən  qaçqın düşdülər və ya vəhşicəsinə  qətlə 
yetirildilər.  İndi  Azərbaycanda  elə  bir  ailə  tapmarsan  ki, 
ermənilərin çəkdikləri dağı görməsin.
1920-ci  ilin  sentyabnnda  daşnak  Ermənistam  Türkiyəyə 
qarşı  müharibə  elan  etdi.  Lakin  Qafqaz  cəbhəsinin  komandiri 
Kazım Qara Bəkir Paşa tez bir vaxtda 1878-ci il sərhəddinə qədər, 
Gümrü də daxil olmaqla keçmiş sərhədləri bərpa etdi. Erməniləri 
Sevr  müqaviləsindən  imtina  etməyə  məcbur  oldular  və  Gümrü 
(1920) müqaviləsi ilə banş istədilər.  (48, 50)
Osmanlı  dövlətinin  Antanta  ilə  bağlanmış  Sevr  (Fransa) 
müqaviləsinin  (10.VIII.1920)  şərtlərinə  görə  Türkiyənin  Şərqi 
Anadolu hissəsində erməni və kürd dövləti yaradılmah idi. Lakin 
Mustafa  Kamal  Atatürkün  yaratdığı  Milli  Mücadilə  tərəfdarlan 
Lozanna  şəhərində  Osmanh  Türkiyəsinin  imzaladığı  Sevr 
müaaviləsini 
tanımadı 
və 
həmin 
müqaviləni 
Osmanlı 
Türkiyəsinin  imzaladığmı  qeyd  etdi.  Antanta  dövlətləri  və 
ermənilər  bu  sərt  məntiqi  diplomatiyamn  qarşısında  məğlub 
olaraq uydurma “erməni soyqmmı”  məsələsini ortaya atdılar.
Türkiyədən torpaq qoparmağm mümkün olmadığını görən 
ermənilər  Qafqazda  özlərinə  yer axtarmağa başladılar.  Xüsusiiə 
bolşevik  cildinə  girmiş  erməniərin  daha  çox  cəmləşdiyi  Bakı 
şəhərini hədəf seçdilər.
1917-ci ildə çar hökuməti devrildikdən sonra Almaniya və 
Avstriya,  eləcə  də  Qafqaz  cəbhəsində  döyüşən minlərlə  erməni 
əsgər və  zabitləri  Bakı,  qismən  də  Tiflisdə  cəmləşirdilər.  Özləri 
ilə  silah  sursat  da  gətirirdilər.  Bir  çox  yerlərdə  -  məsələn, 
Gümrüdə  rus  ordusunun  böyük  arsenalma  ermənilər  sahib 
olmuşdular.  Eıməni generallanmn rəhbərlik etdiyi bütöv polklan 
var idi. Bildiyimiz kımi.  çar hökuməti 
dö\TÜndə 
azərbaycanlılan 
əsgər  aparmır,  onlara  silah  etibar  etmirdilər.  Az-az  zadəgan 
uşaqlan  hərbi  qulluğa  cəlb  edilirdilər.  Əwəllər  erməni 
bandalannı  keşişlər  istiqamətləndirirdisə,  indi  onlan  V.Lenm, 
S.Şaumyan, A.Mikoyan kimi arxalan və himayədarlan var idi.
Rusiyadakı  1917-ci  il  fevral  inqilabından  sonra  ermənilər 
müvəqqəti  hökumətin  başçısı  Kerenskinin  yanma  nümayəndə 
göndərərək  pərakəndə,  quldur-erməni  dəstələriııin  əvəzinə, 
nizami  ordu  yaratmaq  arzusunda  olduqlarınm  bildırirlər.  O, 
razıiaşaraq  onlara  silah  və  paltar  verəcəyinə  də  söz  verir. 
Beləliklə,  Qərbi  Azərbaycan  (indiki  Ermənistan)  və  Naxçıvan 
ərazisində yaşayan azərbaycanhlan  qarət və  qətl  etmək üçün  35 
min  nəfərlik  korpus  yaradılır.  T.Nazaryan  korpusun  komandiri, 
Dro Qanyan korpus komandirinin müavini təyin edilir.  Korpus 3 
diviziyaya  bölünür.  Diviziyalann  hansı  bölgələrdə  ‘əməliyyat 
aparmalan”,  yəni  qırğm,  qətl  və  qarət  törətmələri  də  müəyyən 
edilir.

1.  General  Andranik  Qzanyan  -   Naxçıvan  Zəngəzur  və 
Qarabağm dağlıq bölgələrində.
2.  General  Arisyan  və  Dro  Qanyan  -İrəvan,  İrəvanətrafı, 
Zəngibasar,  Üçkilsə  (Eçmiadrin),  Qurdqulu.  Vedibasar, 
Qəmərli və Dərə Ələyəz  bölgələrində
3.  Polkovnik  Sulikov  (Sulikyan)  Göqçə  qolu  ətrafı 
bölgələrdə.
Sonrakı hadisələr onu göstərdi ki,  göstərilən plan əsasmda 
ermənilər hərəkət etmiş “Böyük Ermənistan” yaratmaq məqsədilə 
azərbaycanlılar  yaşayan  kəndləri  yandınb,  talan  etmiş,  əhali 
soyğınma məruz qalmışdı (32, 85-86).
Quldurbaşı  Andranik  1911-1912-ci  illərdə,  I  Balkan 
savaşlannda  bolqar  zabiti  kimi  vuruşmuşdur,  Hətta  Milan 
Demyanovdan  medal  da  almışdır  (20,  90).  Andxanik  Ozanyan 
(heyf bu  soyada)  1915-ci  ildə  I könüllü  erməni  diviziyası  təşkil 
edərək  Qafqaz  ordusunun  tərkibində  vuruşmuş,  hər  yerdə  türk 
qam  tökmüşdür. 
14.VII. 1918-ci  ildə  Qafqazm  fövqalədə 
komissan  S.Şaumyan ona teleqram vuraraq rus hökumətinə tabe 
olmağı  və  Bakıya  tələsən  I  Türk  islam  ordusunıın  qabağmı 
kəsməyi təklif edirdi (56, 598). Amma onun buna cürəti çatmadı.
1918-ci  il  mart  ayımn  31-dən  başlayaraq  Bakı,  Quba, 
Göyçay, İrəvan, Zəngəzur, Gəncə, Göyçay və digər yerlərdə guya 
bolşeviklərə  qarşı  çıxdıqlarma  göıə  bolşevik  cildinə  girmiş
142
daşnak ermənilər azərbaycanlılara divan tutmuşlar.
Erməni  mənbələrində  S.Şaumyanm  rəhbərlik  etdiyi  Bakı 
kommunasınm  Qafqazın  müxtəlif  yerlərində  azərbaycanlılara 
qarşı  yönəldilmiş  soyqmmını  “əksinqilabçılara  qarşı  mübarizə” 
adlandmlır (59, 283).
Rusiyadakı  inqilab  ermənilərin  təşkilatlanmasma  şərait 
yaratdı.  Ş.Şaumyan  V.İ.Leninin  razılığı  ilə  daşnak-bolşevik 
fəallanm  Azərbaycanlılara  qarşı  yönəldilmiş  soyqmmı  dövlət 
siyasətinə  çevirdi.  1918-ci  ilin  mart,  aprel  aylannda  onun 
rəhbərliyı  ilə  Bakıda və  digər şəhərlərdə  soyqınmı  apanlmışdır. 
Şaumyan  oktyabr  çevrilişindən  sonra  cəblıədən  geri  qayıdan 
erməni könüllülərini  Bakıda saxlayır və Mantasovun zavodunda 
qərargah  yaradaraq  onlan  Azərbaycanm  müxtəlif  rayonlanna 
“əksinqilabçılara  qarşı  mübarizə”  adı  altında  göndərirdi.  Bütöv 
Azərbaycanı  erməniləşdirmək  istəyən  Şaumyan  musavatçılann 
Azərbaycanm 
miixtariyyəti 
məsələsini 
lağa 
qoyur 
və 
Əmirxanovun redaktoru olduğu “EaKHHCKHH paöoHHH” qəzetində 
deyirdi:  “Azərbaycanm  muxtar olmasmı  arzulayan  musavatçılar 
son nəticədə xarabazara sahib olacaqlar” (9,  82;  16, 227).
Rusiya  fəhlə-kəndli  hökuməti  xalq  komissarlan  sovetin 
“Türkiyə-Ermənistan”  (bu  da  uydurma  addır)  haqqmda 
29.XII. 1917-ci  ildə dekret qəbul etmişdir.  Həmin dekret  Sovetin
III  ümumittifaq  qurultaymda  təsdiq  olunmuşdur  Bu  dekretdə
•dS  143  rb*

Qafqaz  fövqalədə  işlər  iizrs  komissan  S.Şaumyana  vəsadət 
verirdi  ki,  “Türkiyə  Eraıənistanında  hər  cür  qayda-qanunun 
yaradılması, Türkiyə-Ermənistan  sərhəddinin müəyyən edilməsi, 
demokratik  yolla  orada  vəkillər  şurası  yaradılması,  türk 
qoşunlannm  oradan  çıxanlmasmı  təmin  etsin  və  s.”  (56,  492). 
Dekreti  V.Lenin,  İ.Stalin,  V.Boııc-Brieviç  və  N.Qorbunov 
imzalamışlar.
Taıixçi Hüseyn Bayqara Qafqazda törədilən qanlı qırğmlar 
haqqmda belə yazır: “Bu zülmləri azəri xalqına çəkdirən Lenin və 
Stalin  tərəfmdən  əlinə  13  nömrəli  dekret  verilən  Qafqaz  və 
Türkıyədə bir “Ermənistan” yaratmaq tapşırığm alan Şaumyan və 
yoldaşlan idi” (16,227).
Erməni millətçiləri Anadoluda -  Qars, Ərzurum,  Ərdahan, 
İydır  vilayətləri  sərhəddində  Erməni  muxtar  dövləti  yaratmaq 
arzusunda idilər. Lakin Rus imperiyasmm müharibədə uduzması 
Kazım  Qarabəkirin Qafqaz  cəbhəsindəki uğuru  erməni  millətçi- 
lərinin  fikirlərini  alt-üst  etdi  (31,  102).  Belə  bir  vaxtda 
S.Şaumyanm  Qafqaza  Fövqalədə  komissar  göndərilməsı  də 
ermənilər  üçün  göydəndüşmə  olmuşdu  (38,  280).  Yetmiş  faizi 
emıənilərdən  ibarət  olan  Bakı  kommunasmı  tabeliyində  18  min 
silahlı vardı. Onlann çoxu cəbhədən qayıdan silahlı ermənilər idi. 
Bakı şəhərində 3 gün ərzində (30-31  yanvar,  1  aprel) 30 min nəfər 
azərbaycanlı  qətlə  yetiıilmişdir.  Bundan  başqa,  Şamaxı,  Quba,
•  144 <%»
Göyçay və  Kürdəmir,  Muğan,  Lənkəran,  Gəncə  50  mindən  çox 
insan vəhşicəsinə öldürülmüş, kənd və qəsəbələr xaraba qalmışdı. 
Şamaxı  qəzasmm  58  kəndində  Quba  qəzasında  112,  Qarabağda 
157,  Zəngəzur  qəzasmda  115,  İrəvan  qəzasmda 211  kənd  yerlə 
yeksan edilmişdir (9, 95).
İrəvan  vilayətinin  bütün  kəndləri  Andranik,  Dro  və  digər 
daşnak  sərkərdələri  tərəfindən  yer ilə  yeksan  edilərək  əhalisi  də 
məhv  edildi.  Irəvan  hadisəsi  “Zaqafqaziya  seyminin  5,7,19,20 
fevral  tarixləri  iclaslannda  böyük  qurultulara  səbəb  olmaqla 
İrəvana heyətlər  göndərildi.  Bu  heyətlər  İrəvan  vilayətində  211 
türk köyünün təxrib və  100 minə qədər əhalisinin məhv edildiyini 
isbat etdilər. (47,111).
Tarixçi  C.Zeynalov  qeyd  edir  ki,  Gəncəyə  pənah  gətirən 
qaçqınlara  Seym  15  milyon  manat yardım  etməyi  nəzərdə  tutsa 
da, cəmi 3 milyon manat verildi. Bu vəsait də küçədə və qoltuqda 
qalan biçarələr ehtiyaclannı ödəmədi. Beləcə, İrəvan  vilayətində 
olan  müsəlman  və  türklər  məhv  edildilər.  Çarizm  zamanında 
vilayətdə  yaşayan  300  min  türkdən  indi  heç  3  min  belə 
qalmamışdır. (16,  111)
Erməni  daşnak  hökumətinin  vaxtında  da  soyqınm 
apanlmışdır.  17 may 1919-cu ildə “Azərbaycan” qəzeti yazırdı ki, 
Göyçənin  Kəvər  (Yeni  Bəyazid)  ərazisində  müsəlman  kəndləri 
yandmlmışdır.  Burada  aprel  aymda  84  müsəlman  kəndi
 145 fb*

yandınlmışdır. Daşkənd, Qoşabulaq, Sanyaqub, Baş Şorca, Ayaq 
Şorca,  Ağkilsə,  Zod,  Quluağalı,  Böyiik  Qaraqoyunlu,  Kiçik 
Qaraqoyun'u,  Canəhməd,  İnəkdağ,  Qara  İman,  Kəsəmən, 
Başkənd,  Şişqaya,  Kiçik  Mərzə,  Zərzibil,  Qəribqaya  və  s. 
kəndlərdən  15  min  əhali  var-dövlətlərini  qoyub  qaçmışdır. 
Ermənilər kəndləri  talan  edirdilər.  Qarət ediimiş  əmlak bir neçə 
milyon və milyardlar qədərdir (25,  271,274).
9 noyabr 1918-ci ildə “Qruziya” qəzeti yazırdı: “20 oktyabr 
1918-ci  ildə  Zəngəzoırun  Ərəmiş,  Bəhrili,  Qonakilsə,  Dulus, 
Pulkənd, Anxlı,  Şıxiar,  Şəki,  Yaqublu, Qızılcıq, Vağudi,  Sisyan, 
Kürdlər, Abdallar dağıdılmış insanlan məh\'- edilmişdir” (25,129, 
130).
Həmin  ərəfədə  Andranikin  dəstəsi  Zəngəzumn  daha  30 
kəndini  xarabalığa çevirərək əmlaklannı  da talamışlar.  “Sisian” 
kitabmda  1918-119-cu  illərdə  Zəngəzuru  Andranik,  Dro,  Nijde 
kimi 
daşnak 
rəhbərləri 
təriflənir, 
sovet 
hökureətıtmin 
ideologiyasma  uyğun  olaraq  erməni  daşnak  hökuməti  (1918- 
1920) pislənir. Bunun hansma inanaq (70, 87-89).
Maxaçkalada  məsciddə  yerləşmiş  cənubi  Azərbaycan 
mühacirərindən də 750 nəfəri S.Lalayan və Ruben Ağamolyanm 
rəhbərliyi  ilə  güllələnmişlər.  Erməni  qətlyammm  qurbanlan 
günahsız  kişi  və  qadmlar,  qoca və  uşaqlar  xəstə  və  kimsəsizlər 
olmıışdur.
1918-ci  ilin payızında Azərbaycan Xalq  Cümhuriyyətinin 
yaratdığı  Fövqəladə  Tədqiqat  Komissiyasımn məlumatma  görə 
Cavanşir  qəzasmda  12  kənd,  Cəbrayıl  qəzasmda  12  kənd, 
Zənəzur  qəzasmda  115  kənd  tamam  dağıdılmış.  10068  nəfər 
müxtəlif  üsullarla  qətlə  yetirilmişlər. 
Bununla  bərabər, 
Azərbaycan  kəndlərini  soyub  talayan,  amansız  işgəncələrlə 
azərbaycanlılan qətlə yetirmiş erməni quldur dəstələri üzvlərinin 
adlan  və  familiyaian  da  həmin  məlumatda  qeyd  edihnişdir. 
Quldurluq edən ermənilərin arasmda keşiş,  hərbçi,  icma rəhbəri, 
keçmiş  pristav  və  digər  peşə  sahibləri  çoxluq  təşkil  edirdi  (5, 
Xo3).
Azərbaycan  Respublikasmm  Dövlət  arxivindəki  bir 
sənəddə  Şamaxmm  50  kəndində  öldürülən  günahsız  insanlann 
siyahısı verilir.  Onlardan 300 kişi, 200 qadm,  800 uşaq  olubdur. 
Ərəbqədim,  Quşçu,  Qaravəlli,  Təkəli,  Bağırh,  Hacıh,  Dilman, 
Kəlva,  Tarcan,  Müdcü  Sündü, Ağsu,  Bəklə,  Mərəzə kəndlərində 
apanlan soyqınm daha dəhşətli olmuşdur.
1918-ci  ilin  15  sentyabrmda  Nuru  paşanın  rəhbərliyi  ilə 
Bakıya  gələıı  türk  qoşunlan  Azərbaycanı  xilas  etdi.  Quba 
rayonunda  ermənilər  daha  rəzil  hərəkət  edərək  elə  Qubanın 
özündə  105  evi  yandırmış  şəhərin  varlı  tacir  və  din  adamlannı 
güllələmiş,  evlərini  talamışlar.  Quba  mahalmda  ermənilər  122 
kəndi dağıdıb xaraba qoymuşlar. Dəvəçi, Siyəzən Rəhimii, Sarvan,
147

İlxıçı,  Avaran,  Əmsar,  Nügədi,  Rustov,  Alpanda  çox  insan  qətl 
edilmişdir. Əlixanlı, Ərəb Əlməmmədli, Qulanlar, Tura və daha 10 
kənd hələ də o dövrün canlı arxivi kimi xaraba qalır (9, 86).
“Türkiyə  karvanı”  kitabmda  üzdəniraq  müəlif  Y.İliçov 
riyakar  mövqe  tutaraq  yazır:  “Ənvər  paşanııı  qoşunlan
Ərzurumu,  Sanqamışı, Ərdəhanı, Qarsı, Batumu zəbt etdi.  Onlar 
payızda  Bakıya  soxuldular,  şəhəri  talan  etdilər,  camaata  divan 
tutdular  -   3.5-min  adam  qırdılar”.  Belə  bir  kitabm  Azərbaycan 
dilinə  tərcümə  edilməsinə  adamm  heyfı  gəlir  (32,93).  Yalan  və 
qərəz qöz qabağmdadır.
Ermənilər  hələ  əsrin  əwəllərindən  Avropa  dövlətlərinin 
diasporunun  təsiri  ilə  quya  ermənilərin  soyqınma  msruz 
qalmasım  az  da  olsa,  iddia  edirdilər.  1965-ci  ildə  I  dünya 
müharibəsindən  40  il  keçəndən  sonra  ermənilər  hakimiyyət 
boşluğundan  istifadə  edərək  şovinist  kitablar  yazır,  kinolar 
çəkirdilər. Bundan sonra iddia etdilər ki, guya ki, ennənilərə qarşı 
türklər  soyqmmı  törətmişlər.  Əlbəttə  bu  soyqmmı  ermənilərə 
yox,  azərbaycanlılara  və  türklərə  qarşı  olmuşdur.  1915-ci  ildə 
erməniləri  sərhəd-cəbhə  bölgəsindən  Osmanlı  imperiyasının 
başqa yerlərinə köçürmələr olmuşdur. Bu da ondan irəli gəlmişdir 
ki, T’ürkiyə vətəndaşı olan ermənilər rus-türk müharibələrində lıər 
vaxt ruslan dəstəkləmiş, oniara əsgər, minik, ərzaq vermiş və yeri
gəldikcə  müharibənin  gedişində  türklərə  xəyanət  etmişlər  (58, 
44,45, 48).  Onlara arxadan xəyanətkarcasıtıa zərbə vurmuşJar.
Aşağıda 
qeyd 
olunan 
cədvələ 
diqqət 
yetirsək, 
azərbaycanlılann 
ermənilər 
tərəfindən 
deportasiya 
və 
soyqmmma  məruz  qalmalan  statistik  rəqəmləriə  açıq-aydın 
görünür. “Kavkazskiy kalendar”da (1908) da bu qeydlər vardır.
1918-ci  ildə  İrəvan  qubemiyasmda  dağıdılmış  və
boşaldılmış azərbaycanh yaşayış məntəqəiərinin siyahısı beiədir:
S/s
Q əzam n,  m ilis 
sahələrinin və 
I  kəndlərinin adlan
T əsərrüfatiarın
sayı
Ə halinin
sayı
1 
! 
2
3
4
Irə v a n   q əzası 
I  m ilis s a h ə si
1.
D am ag im ıəz
70 
! 
387
2.
Z ar
170
706
3.
K am al
100
625
4.
K üzəcik
24
119
5.
M əngüs
90
426
6.
O xçavert
115
493
7.
T utiyə
40
208
8.
K ərpicli
32
188
9.
T atar-K oxtu
20
79
10.
Ə iiq ın x
37
202
I I  m ilis sa h ə si
11.
A ğham zaiı
143
843
12.
Cəbəcili
63
355
13.
Xarrath
62
496
14.
U İuxanlı
500
3173

15.
Q aradağlı
62
496
16.
Sarcalar
64
638
17.
R eyhanlı
56
442
18.
H əbilkəndi
34
256
I I I  m ilis sahasi
19.
Sabm çı
35
202
20.
Q əm ərli
151
870
21.
T orpaqqala
56
415
22.
Q araqoyunlu
67
432
23.
D üyün
92
432
24.
B uzovand
28
96
25.
Q araham zalı
160
815
26.
A lpava
28
206
27.
D oqquz
36
210
28.
İpəkli
37
185
29.
A ğbaş
19
132
30.
N ovruzlu
16
231
31.
Y am ancalı
107
763
I V  m ilis sahəsi
32.
Sədərək
500 
i 
4117
Cəm i qəza üzrə
3015 
1 
19005
S ü rm ə li qəzası 
/  m i/is sa h əsi
33.
Ə ligöyçək
69
467
34.
Y uxarı
B əndəm urad
13
107
35.
A şağı  B əndəm urad
12
232
36.
K ündə
16
249
37.
D aşlıca
17
171
38.
A sm a
35
147
39.
Q aragüney
53
637
40.
G öyçək
18
336
41.
Q ızıl  Q ala
18
109
42.
Q arahasar
24
266
43.
Siçanlı
18
109
44.
A rxacı
193
2021
45.
Iy d ir M ava
262
1672
46.
M ələkli
361
2100
47.
Sultanabad
26
190
48.
A ğam əhəm m əd
130
620
49.
A ğaverdı
42
206
İ 5 Ö .
|  Ə rəbkirli
83
344
51.  !  Q asım can
80
363
52.
Q uzukənd
46
236
53.
Q azançı
121
583
54.
K iti
165
751
55.
G üliük
101
760
56.
Qba
120
720
57.
Sarıçoban
63
338
58.
Y uxarı  Ç arıxçı
42
222
59.
A şağı  Ç anxçı
15
144
'  60.
Y aycı
226
1500
61.
A m arət
40
254
62.
X araba Ə lican
145
832
63.
H üseynkəndi
79
550
64.
Z ülfuqar
82
515
65.
Q ızıl Z akir
49
299
66.
Q azı  Q ışlağı
90
406
67.  ı M ürşüdəli  Q ışlağı
6
41
68.
N əcəfəli
11
127
I I  milı's sa h ə si
69.
H əsənxan
110
618
70.
G öyçəli
80
600
71.
Cənnətabad
240
2090
72.
D izə
300
1823 
|
73.
Q araqoyunlu 
|
28 
i 
139 
1

74.
K irəcbağ
35
250
75.
O ğuzlu
20
123
76.
Səfərqulu
28
197
77.
Toxanşahlı B ayat
63
658 
1
78.
Toxanşahlı Q acar
178
1076
79.
X araba Ə lican
42
239
80.
Şirəçi
70
575
/ / /  mı/i's sahəsi
81.
İncə
120
887
82.
Sürm əli
80
790
83.
Pirli
92
870
84.
O sm angöy
20
115
85.
Söyüdlü
50
219
86.
Y u x an  Q atırlı
46
528
87.
Cüvənli
25
2 26
88.
Turabi
70
337
89.
M irzəxan
21
208
90.
Suki
39
356
91.
P irsax
56
523
92.
Ə kərək
72
658
93.
Q am ışlı
35
630
94.
A şağı Q atırlı
21
267
95.
Ç inçavad
12
202
96.
K ahin
35
529
97.
A ğdaş
46
210
98.
A ğabəy
27
251
99.
D əm irçixan
83
812
100.
Q aracaviran
53
779
101.
Y ağlı
31
588
102.
Ə likosa
50
750
103.
Siçanlı
50
673
104.
D aşlıca
47
420
105.
Q uru A ğac
40
426
106.
M uça
100
879
107.
Ə rgov
93
843
C əm i qəza  üzrə
5493
41347
108.
M o lla D ursun
35
320
109.
H acılar
29
248
110.
G iram pa
26
130
111.
A yarlı
70
353
112.
A ğ ca Q ala
72
420
113.
A ram lı
30
162
114.
Z eyvə
108
622
115.
K o lan lı
159
768
116.
Q arğ ab azar
129
688
117.
Səfiabad
29
243
118.
G özlü Q əm ərli
89
411
119.
Q araqoyunlu
74
472
120.
A yrağlı
39
370
121.
B a tn n c
75
526
122.
İkinci A y ran lı
35
215
123.
T ossuz
83
420
124.
Ç obankərə
388
2417
I I  miı is sa h əsi
125.
K içik k ə n d
32
370
126.
Persi
42
323
127.
Təkiyə
145
725
128.
Parpı
173
1006
129.
H axıs
74
35
130.
Z eynalbulağı
45
295
131.
G ödəkli
24
242
132.
Ü şü
190
1380
133.
N əziravan
68
553
134.
A yğırsaq
25
209
135.
Q oşabulaq
18
211
136.
GöytüJ
27
208

137.
Q araceyran
65
395
138.
K ürdəli
27
135
139.
H am am lı
82
208
140.
Tülnəbi
52
379
141.
Ə kərək
99
629
142.
Ə rgov
70
280
I I I  m ilis  sa h ə si
143.  j  Y u x a n  Q arxm
213
1153
144.
A şağı Q arxın
120
625
145.
Şorkənd
62
408
146.
Türkm ənli
54
510
147.
M o lla B ədəl
52
335
148.
A ğcaarx
110
720
149.
K ərim  arxı
353
1700
150.
A rm udlu
42
309
151.
İydəli
143
880
152
C anfəda
218
1318
153
Y u x an   Qulubəyli
42
286
154.
A şağı Q ulubəyli
40
518
155.
Saatlı
43
247
156.
Q am ışlı
24
247 
I
157.
M eteqala
19
364
158.
Q atırabad
30
195
159.
R əncbər
66
226
160.
P eziki
32
264
161.
X ocayar
27
236
I V  m i 'is sa h əsi
162.
P irtikan
64
496 
1
163.
P irm ələk
82
261
164.
Şeyx H acı
38
410
165.
K arvansaray
85
210
166.
Ə şnək
145
677
167.
A ralıx
62
358
168.
Q uldərviş
48
357
169.
T alm
59
430

Kataloq: front -> files -> libraries -> 2472 -> books
libraries -> Nəsillərə nümunə Vətən eşqi məktəbində can verməyi öyrənmişik, Ustadımız deyib, heçdir vətənsiz can, Azərbaycan!
books -> Nizami xudiyev qəDİm türk yazili
books -> Nəsiman Yaqublu MƏHƏMMƏD ƏMİn rəsulzadə
books -> 1 ƏLİ HƏSƏnov azərbaycanlılara qarşı etnik təmizləmə və soyqırımı siyasətinin mərhələləri
2472 -> Şəki şəhər Mədəniyyət və Turizm şöbəsi Mərkəzləşdirilmiş Kitabxana sistemi Metodika və biblioqrafiya şöbəsi
books -> AZƏrbaycan respublikasinin miLLİ MƏCLİSİ