Kərəm Bayramov, Yunis İsmayılov, Sona İmanova latin amerikasi
Yüklə 1,24 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 1 Kərəm Bayramov, Yunis İsmayılov, Sona İmanova LATIN AMERİKASI ÖLKƏLƏRİ Bakı – 2012 2 GİRİŞ Latın Amerikası Cənubi Amerika materikini bütövlükdə, Meksika və ondan cənubda yerləşən ölkələriləri, habelə Karib hövzəsindəki ada dövlətləri əhatə edir. Bura daxil olan ölkələr bir-birindən ərazisinin ölçülərinə, təbii şəraiti, əhalisi, əmək və təbii resursla təmin olunma səviyyəsinə görə olduqca fərqlənir. Region əhalisinin əksəriyyətinin danışdığı roman dili qrupunun əsasını latın dili təşkil etdiyindən Latın Amerikası adını almışlar. 30-dan çox ölkənin daxil olduğu bu region olduqca əlverişli coğrafi mövqeyə malik olmaqla yanaşı, uzun müddət Avropada baş verən müharibələrdən aralı olmuşdur. Avropalıların bu regiona gəlişindən əvvəl əhalisini müxtəlif hindu tayfaları təşkil edirdi. 1492-ci ildə Xristofor Kolumbun materiki kəşfindən sonra müxtəlif avropa ölkələri arasında mənimsənilmə üçün mübarizə meydanına çevrildi. Regionda xüsusi fəallıq göstərən ispan və portuqal müstəmləkəçilərilə aparılan uzunmüddətli mübarizədə ölkələrin əksəriyyəti XIX əsrin əvvəllərindən müstəqillik əldə etməyə başlamış və nəhayət buna nail olmuşlar. Latın Amerikasının təbii şəraiti olduqca rəngarəngliyi və mürəkkəbliyi ilə seçilir. Dünyanın ən uzun dağ sistemlərindən biri olan And dağları şimaldan cənuba doğru, meridian istiqamətində uzanır. Burada qərb yarımkürəsinin ən uca nöqtəsi olan Akonkaqua, dünyanın ən hündürdə yerləşən gölü Titikaka, ən bol sulu çayı Amazon, ən hündür şəlaləsi Anhel yerləşir. Dünyanın böyük ovalıqlarından olan Amazoniyada ən iri həmişəyaşıl meşə sahəsi yerləşir. İncə bir saplaqdan asılan üzüm salxımına bənzər materik hər tərəfdən okean suları ilə əhatələnmiş olsa da, sahil xətləri elə formalaşmışdır ki, bir dənə də olsun iri körfəz, yarımada əmələ gəlməmişdir. Yalnız şimal hissəsində Meksika körfəzi, Venesuela və Quayakil körfəzləri vardır. Cənub-şərq hissəsindən Parana və Uruqvay çaylarının estuarisini su basması nəticəsində La-Plata körfəzi yaranmışdır. Şimalda Vest- hind, cənubda isə materik mənşəli Çiloe, Vellinqton, Odlu Torpaq onu əhatə edir. Materikin səthi də sahil xətləri kimi sadədir. Şimaldan cənuba doğru uzanan And dağları ovalıq və yaylalarla əhatələnir. İspanca "Hamar" mənasını daşıyan Orinoko ovalığı şimalda And dağlarını Qviana yaylasından, geniş Amazon ovalığı isə Braziliya və Qviana yaylalarından ayırır. Materikin şərq hissəsi qədim platforma sahəsidir. Platformanın səthindəki qalxmalar yaylaları, enmələr isə ovalıqları əmələ gətirir. Platformanın əsasını kembriyə qədərki maqmatik və metamorfik süxurlar təşkil edir. Platformanın özülündə daha qədim dövrlərdə baş verən proseslər onu daha da mürəkkəbləşdirmiş, süxurların qaynayıb-qarışmasına, parçalanıb gah səthə çıxmasına, gah da enərək metamorfik süxurlara çevrilməsinə və yaxud da lava şəklində müasir platoların yaranmasına səbəb olmuşdur. Regionun şərq hissəsinin relyefinin formalaşması nisbətən sakit keçsə də, qərbində yaranan relyef güclü endogen proseslərin törəməsidir. Naska litosfer tavasının toqquşma zonasında dünyanın ən nəhəng dağ sistemlərindən biri olan Andlar əmələ gəlmişdir. Bu dağlıq zona çoxlu miqdarda vulkan yadigarları ilə zəngindir. 3 Regionda olan təbii sərvətlər ilk dövrlərdən az tədqiq olunmuşdursa və buranın qızıl və gümüşü avropalıları daha çox cəlb edirdisə, artıq XX əsrdən etibarən buranın qara, əlvan və nadir metalları, son illər isə neft və təbii qazı onları daha çox maraqlandırmağa başlamışdır. Ərazisinin istər And, istərsə də şərq praltforma hissəsinin təbii sərvətlərinin yerləşməsi və miqdarı olduqca rəngarəngdir. Dəmir filizinin zəngin ehtiyatları qədim platforma qalxmalarında xüsusilə də Braziliya yaylasının mərkəzi və kənar hissələrində, Boliviyada, Qviana yaylasının şimalında cəmləşmişdir. Bu hər iki yaylanın kristallıq bünövrəsinin aşınmış və səthə çıxmış hissələrində manqan və nikelin zəngin ehtiyatları vardır. Yaylaların, xüsusilə də Qviana yaylasının nisbətən rütubətli hissəsində cavan aşınma nəticəsində laterit-boksid ehtiyatlarının yaranmasına səbəb olmuşdur. Yaylaların nisbətən qədim intruziyalarında nadir elementlərdən olan berillium, niobi, radioaktiv və yer qabığında çox nadir hallarda rast gəlinən elementlər toplanmışdır. Platformanın enən hissələrində, Amazonya və Pataqoniya tavasında neft, təbii qaz və əsasən də qonur kömür ehtiyatları vardır. Neftli-qazlı yataqlar əsasən dağətəyi hissələrində və And dağarası çökəkliklərindədir. Marakaybo və Maqdalena çökəkliyi və Quayakil körfəzi rayonunda da neft ehtiyatları aşkar edilmişdir. Dağ qurşağının şərqində, əsasən də Argentinada uran ehtiyatları tapılmışdır. And dağları isə bütövlükdə əlvan və nadir metal filizi ehtiyatları ilə zəngindir. Əlvan metalların xüsusi çəkisinə görə daha çox yayılanı mis və onunla əlaqədar olan molibdendir. Bu filizin ehtiyatına görə Peru və Çili daha çox fərqlənir. Boliviyanın "qalay qurşağı" zonasında volfram, sürmə, vismut, gümüş, selen həmçinin sink-qurğuşun filizi ehtiyatları da çoxdur. Perunun Məkəzi Kordilyerlərində polimetal filizlərinin iri ehtiyatları cəmləşmişdir. Kolimbiyanın rütubətli And hissəsində səpinti halında platin və qızıl, quru iqlimə malik Atakama gölməçələrində biokimyəvi proseslərlə bağlı yaranan çili şorası olduqca geniş şöhrət qazanmşdır. Latın Amerikası ərazisinin böyük hissəsi isti iqlim qurşağındadır. Şərq bölgəsinin düzənlik relyefi qışda Antarktikada soyuq hava kütlələrinin şimaladək təsir etməsinə zəmin yaradır. Pataqoniya platosunun temperaturunun - 35°-yə, enməsinə, Pampada soyuq "pamperos" küləkləri ayazlı, şaxtalı günlərin 2-3 ay davam etməsinə səbəb olur. Daxili düzənlik hissədə soyuq hava kütləsi Amazon sərhəddinədək gedib çatır ki, bu da temperaturun 12°-dək enməsinə gətirib çıxarır. Alçaq enliklərdə yüksək temperatur şəraitində iqlim tipi yalnız düşən yağıntıların miqdarı ilə müəyyənləşir. Qərbi Amazoniya ekvatorial iqlim qurşağında yerləşdiyindən bol istilik və rütubət alır. And dağlanrının ekvatorial hissəsində orta aylıq temperaturların fərqi olduqca az, yağıntıların illik rejimi sabitdir. Lakin hündürlüyə qalxdıqca temperaturun azalması, sütkalıq amplitudun artması müşahidə edilir. Ekvatorial iqlim qurşağından şimala və cənuba doğru, bütövlükdə isə regionun şimal hissəsində, xüsusilə də, Braziliya yaylasında, Mamore və Pantanal düzənliyində, Peru Andlarında və Ekvadorun qərb hissəsində subekvatorial iqlim qurşağında yay isti və rütubətli, qış quru və tropik xarakterlidir. 4 20-30° cənub enliyi arasında yerləşən tropik qurşaqda passatların təsiri böyükdür. Atlantik okeandan bu passatlar çoxlu miqdarda rütubət gətirir. 5-27° s.e. arasında And dağlarının qərb yamacı və sahil əraziləri və səhralıqdır. Bu ərazilər yüksək təzyiqli cənubi Sakit okean antisiklonunun daimi təsiri altındadır. Qərbdə subtropik iqlim qurşağı zonası da həmin antisiklonun təsirinə məruz qalır. Yayı quraq keçsə də, qışda siklonlar yağış gətirərək, buranın özünəməxsus "Aralıq dənizi tipini" yaradır. Andlardan şərqə doğru getdikcə yağıntıların miqdarı artır. Bütövlükdə, regionda yağıntıların miqdarı ən çox And dağlarının Kolumbiya yamacı, Çilinin cənub hissəsi, Qərbi Amazoniya, Qviana və Braziliya yaylalarının şərq yamacı, daxili hissələrə və daxili düzənliyinə düşür. Pampanın qərbi, Pataqoniya və Puna, tropik qərb sahil və And daha quraqlıqdır. Rütubətliliyin paylanması çay sisteminin formalaşmasına, sıxlığına, bolsululuğuna təsir edir. And dağlarının meridianal istiqamətdə uzanaraq Sakit okean çaylarının normal qidalanmasını məhdudlaşdırır. Rütubətli ərazilərdə bu çaylar qısa, lakin hidroenerji ehtiyatlıdır. Atlantik hövzəsinin çayları geniş düzənliklərdən axaraq özləri ilə bol su gətirirlər. Karib hövzəsinə Andların ən iri çaylarından olan Maqdalena və Kauki çoxlu miqdarda şirin su gətirir. Hövzəsinin sahəsi 7 mln. km 2 -dən çox olan Amazon dünyanın ən bol sulu çayıdır. Öz mənbəyini 4840 m yüksəklikdən götürən və Maranyon adlanan bu çay əvvəlcə şimala doğru axıb, dərin çay dərəsi əmələ gətirərək şərqə dönüb, özünün ikinci qolu olan Amerika Ukayalini qəbul etdikdən sonra Amazon adlanır. Çay il boyu bolsulu olsa da, lakin ən bol dövrü yağışların rejimindən asılıdır. Çay öz axarı boyu 4300 km məsafədə, sistemi üzrə isə 25 min km məsafədə gəmiçiliyə yararlıdır. Onun hidroenerji ehtiyatı 280 mln. kvt hesablansa da hələlik az miqdarda istifadə olunur. Regionun ikinci iri çayı olan Parananın da olduqca gözəl əlverişli təbii şəraiti vardır. Regionda iqlimə uyğun, xüsusilə də rütubətlənmə səviyyəsinə görə torpaq- bitki örtüyü formalaşmışdır. Qərbi Amazoniyada yayla ətəklərinədək geniş bir sahədə Selva yerləşir. Selva - çətin keçilən rütubətli ekvatorial meşədir. Burada qırmızı-sarı ferralit torpaqlar yayılmışdır. Ekvatorial qurşağın əsas ehtiyatını təşkil edən qiymətli, rəngli oduncağı olan ağac növləri, nadir fauna və flora nümunələri burada cəmləşmişdir. Subekvatorial iqlim qurşağında seyrək meşəlik və savannalarda qırmızı-ferralit torpaqlar yayılmışdır. Mərkəzi tropik qurşaqda uzun müddət quraqlığa davamlı ağac növləri, qırmızı-qonur, boz-şabalıdı torpaqlar yayılmışdır. Burada olduqca qiymətli kebraço ağacı bitir. Tropik qurşağın nisbətən rütubətli şərq rayonlarında həmin meşələr və qırmızı torpaqlar yayılmışdır. Subtropik Şərqdə hündürboylu otlar üstünlük təşkil edir. Uruqvayda və şərqi Pampadakı geniş düzənliklərdə və çöl zonasında məhsuldar qırmızı-qara, qara torpaqlar üstünlük təşkil edir. Andlarda hündürlüyə qalxdıqca torpaq-bitki örtüyü enlik zonallığına uyğun gələrək getdikcə mürəkkəbləşir. Cənubi Amerika ərazisinə ilk insanların gəlişi 15-17 min il bundan əvvəl olmuşdur. Bu Şimali Amerikaya vaxtilə gəlmiş hindu tayfalarının nümayəndələri olmuşdur. Onlar sərgərdan həyat keçirmiş, ovçuluq, balıqçılıq və yığıcılıqla məşğul olmuşlar. Sonralar əkinçilik və heyvandarlıq peşələrinə yiyələnmişlər. 5 Avropalıların gəlişinədək Andlarda möhtəşəm ilk imperiyası formalaşmışdır. Bu imperiya iki yüzillik dövrdə fəaliyyət göstərdikdən sonra ispan konkistadorları tərəfindən dağıdılmışdır. Hindu tayfalarının əksəriyyətinin təsərrüfatında ovçuluq və balıqçılıq sadə əkinçiliklə uyğunlaşdırılmışdır. Lakin son dövrlərdə aparılan tədqiqat işləri göstərir ki, o dövrün əkinçilik sistemi o qədər də bəsit və iqtisadi cəhətdən səmərəsiz olmamışdır. Amazon ovalığı, Mojos düzənliyi, Venesuela, Qayana və Surinamin bir çox rayonlarında intensiv əkinçilik mövcud olmuş, torpaqların qurudulması sisetemi yaradılmışdır. İnkişaf etmiş hindu əkinçilik mədəniyyəti dünya ölkələrinə bir çox məhsulları, o cümlədən kartof, qarğıdalı, maniok, balqabaq, araxis və başqa məhsulları hədiyyə etmişdilər. Materikin kəşfindən keçən bir əsr ərzində yerli hindu əhalisinin sayı kəskin sürətdə azalmağa başladı. Bu gün hindular bütün Latın Amerikası ölkələrində yaşasalar da, Boliviya və Ekvadordan başqa digərlərində o qədər də çox deyillər. Müasir hindular öz əcdadları kimi bir çox dil ailələrinə mənsub olub, öz dillərində də danışırlar. Hal- hazırda iri hindu tayfaları olan keçua, aymara və s. həmçinin də tropik meşələrdə yaşayan kiçik hinduqrupları öz dillərin və mədəniyyətlərini qoruyub saxlamışlar. Bir çox hindu etnik qrupları isə öz dil və mədəniyyətlərini çoxdan unutmuşlar. Müstəmləkə dövründə plantasiyalarda işləmək üçün Afrikadan milyonlarla zənci-qullar gətirilmişdir. Bu üç irqin nümayəndələri müasir əhalinin formalaşmasının əsasını qoymuşlar. Regionda demoqrafik vəziyyət təbii artımın yüksəkf səviyyəsi ilə xarakterizə edilir. Bu özünü daha çox tropik zonada göstərir. Son on ilin (1995-2005) təhlili göstərir ki, regionda təbii artım tədricən azalmağa meyllidir. Lakin əksər ölkələrdə təbi artımın sürəti keçən əsrin 70-ci illəri müqayisəd heç də azalmamışdır. Bəzi tədqiqatçılar bunu gənclərin ilkin nigaha aludəçiliyi ilə izah edirlər. Onların məlumatlarında qeyd edilir ki, Venesuelada nigahda bulunan gənclərin orta yaşı 20, Kolumbiyada 21 və sairədir. Digər tədqiqatçılara görə isə çoxuşaqlılığın saxlanılması artımın əsas səbəbi sayılır. Bəzi tədqiqatçılar təbii artımın yüksəkliyini regionda katolik kilsəsinin fəal təbliğatında, əhalinin savadsızlığında, sosial-iqtisadi inkişafın zəifliyində tibbi xidmətin və əhali arasında aparılan izahat işlərinin səviyyəsinin aşağı olmasında görürlər. Təbii artımın səviyyəsi regionda əhalinin yaş strukturuna da təsir etmişdir. Region əhalisinin təxminən 40%-nin yaşı 15-dəkdir. Ayrı-ayrı ölkələrdə və iqlim zonalarında daha fərqlidir, həmçiinn ölkələrin sosial-iqtisadi inkişaf səviyyələrinə müvafiq olaraq uzunömürlülük fərqi daha qabarıq görünür. Belə ki, Argentina, Uruqvay və Venesuelada 66-72, Boliviyada 46-51 ildir. Son illər bir sıra region ölkələri demoqrafik siyasətin həyata keçirilməsində müəyyən fəallıq göstərirlər. Proqnozlar göstərir ki, 2010-20 l5-cu illərdə region ölkələrin əksəriyyətində, Boliviyadan başqa, əhalinin təbii artımı sabitləşəcəkdir. Boliviyada isə təbii artımın yüksək səviyyəsi uzunömürlüyün artması hesabına hələ xeyli müddət saxlanılacaqdır. Latın Amerikasının ərazisində məskunlaşmanın xarakterində, əhalinin sıxlığında da fərqli cəhətlər vardır. Region üzrə orta sıxlıq təxminən 1 kv km-də 18 nəfərdisə, Karib hövzəsində 120 nəfərdən çoxdur. Əgər Fransız Qvianasında hər 1 6 kv km-də 1 nəfər məskunlaşmışsa, Kolumbiya və Ekvadorda bu 24-28 nəfər təşkil edir. Region əhalisi əsasən Andların yaylalarında, sahil zolaqlarında, Braziliyanın cənub şərqində, La-Platanın Atlantik okeanma qovuşduğu ərazilərdə məskunlaşmışdır. Geniş düzənliklər, Amazon ovalığı, tropik meşəlik olduqca seyrək və ya məskunlaşmamış haldadır. Hindu şəhərləri mədəniyyət, din və inzibati mərkəzı funksiyalarını yerinə yetirirdi. Region avropalıların gəlişindən sonra tamamilə başqa görkəm almağa başladı. İspanlar və portuqallar qədim hindu şəhərlərini darmadağın etdikdən sonra onun xarabalıqları üzərində yeni inzibati mərkəzlər, ticarət və yeni-yeni əraziləri zəbt etmək üçün güclü dayaq məntəqələri yaratdılar. XVl-XVIII əsrlərdəki şəhərlər əsasən faydalı qazıntı yataqları yaxınlığında, vacib nəqliyyat qovşaqlarında, sahillərdə və kənd təsərrüfatının əlverişli inkişafı üçün seçilmiş ərazilərdə salınırdı. Bu şəhərlər əsasən düzbucaqlı planlı idi və o dövrün İspan və portuqal arxitekturasına əsaslanırdı. Müstəmləkə dövrünün şəhərləri adətən zəif inkişaf edirdi. Bu həmin dövrün siyasəti idi və metropoliyaya sərf edirdi. XIX-XX əsrlərdə regionda, xüsusilə də şəhərlərdə əhalinin artması prosesi getmişdir. Bir tərəfdən təbii artımın, digər tərəfdən isə imiqrasiyanın güclənməsi, ölkədaxili və ölkələrarası iqtisadi əlaqələrin intensivləşməsi şəhərlərin böyüməsinə və sayını artmasına səbəb olurdu. Bu ilk növbədə liman şəhərlərinə aid idi. Belə ki, bu şəhərlərdə xarici kapital cəmləşir, immiqrantlar məskunlaşır və dünya ölkələri ilə əlaqə başlayırdı. XX əsr Latın Amerikası ölkələrinin yüksək urbanizasiya səviyyəsi bütöv region üçün 65%-dirsə, bu rəqəm Braziliyada 64%, Venesuelada 76%, Argentina, Uruqvay və Çilidə 80%-dən çoxdur. Regionda iri şəhərlərin böyüməsi daha sürətlidir. Belə ki, XIX əsrin 70-80-ci illərində əhalisinin sayı 100 min nəfərdən artıq olan şəhərlərin sayı dörd (Buenos-Ayres, Rio-de-Janeyro, Santyaqo və Lima) idisə, hazırda 200-dən çoxdur. Bu gün Mexiko, Buenos-Ayres, Rio-de-Janeyro, San-Paulu dünyanın ən iri şəhərlərindəndir. Regionda sosial-iqtisadi inkişafın səviyyəsi artdıqca məskunlaşmada yaranmış problemlərdə də tədricən həllini tapır. Latın Amerikası hərtərəfli və müstəqil iqtisadi inkişaf üçün bütün təbii və əlverişli imkanlara malikdir. Mülayim, subtropik və tropik iqlim qurşaqılarında istənilən növ kənd təsərrüfatı məhsullarının ildə 2-3 dəfə istehsalını da təşkil etmək olar. Regionun meşələri ölçülərinə və imkanlarına görə müqayisa edilməzdir. Burada həm sənaye, həm də ərzaq əhəmiyyətli bitkilər olduqca boldur. Məhsuldar torpaqları, bol sulu, hidroenerji ehtiyatlı çayları bioloji resurslarla zəngindir. Ətraf dənizləri biokütləsinin miqdarına və növ zənginliyinə görə çox əhəmiyyətlidir. Belə yüksək təbii imkanlara malik olan regionun ölkələrində təəssüf ki, məhsuldar qüvvələrin inkişafı hələ kifayət səviyyəyə çatmamışdır. Regionda Braziliya, Argentina, Meksika kimi iri sənayeləşmiş təsərrüfatlara malik, dünya bazarında özünün istehsal vasitələri istehsalı məhsulları ilə tanınmasına baxmayaraq bütövlükdə zəif iqtisadi inkişaf hələ də əksər ölkələrdə saxlanmaqdadır. Ümumilikdə milli gəlir qonşu ABŞ-la müqayisədə 10 dəfə aşağıdır. 7 Region ölkələri arasında iqtisadi inkişaf, adam-başına milli gəlir olduqca müxtəlifdir. Sürətlə inkişa edən Braziliya, Argentina, Meksika ilə yanaş Venesuela, Çili, Uruqvayda hətta adambaşına milli gəlir bir sıra Cənubi Avropa ölkələrinin səviyyəsinə çatmış, hətta bəzilərini belə ötüb keçmişlər. Bununla belə, region ölkələrindən Boliviya və Paraqvayı bəz Afrika və Asiya ölkələri ilə müqayisə etmək olar. Regionun iri sənayeləşmiş ölkələri olan Braziliya, Argentina və Meksikada nəinki sənaye istehsalının həcmi, hətta xarici ticarətdə hazır məhsulun ixrac miqdarı da artmaqda davam edir. Yüksək inkişaf edən iqtisadiyyata malik olan bu “üçlük” nəinki dünya bazarında getdikcə daha çox maşınqayırma məhsulları ilə çıxış edir, hətta xarici ticarətdə müsbət saldoya malik olurlar. Bəzi mütəxəssislər onları inkişaf etmiş ölkələrlə eyni səviyyədə görürlər. Bu ölkələrdə avtomobil, təyyarə, gəmi istehsalı formalaşmış sənaye sahəsinə çevrilmiş, hərbi sənaye və atom energetikası yaranmışdır. Latın Amerikasında hal-hazırda emaledici sənayenin ümumi daxili məhsul istehsalında xüsusi çəkisi 25%-dən çoxdur. Regionun sənaye məhsulu dəyərinin 4∕5 hissəsi üç iri nəhəngin payına düşür. Dünya təsərrüfatında regionun payı, %-lə 1960 1970 1980 1990 2000 2005 Daxili Ümumi Məhsul 5,9 6,2 7,1 6,9 6,7 6,8 Kənd təsərrüfatı məhsulu 9,7 11,0 11,8 12,1 12,3 12,4 Sənaye məhsulu 5,6 6,4 7,2 7,0 6,8 6,8 O cümlədən emal 5,5 6,0 7,1 6,8 6,5 6,6 İxracat 7,1 4,9 4,5 3,7 3,3 3,4 Sənaye inkişaf edən region ölkələrinin qara metallurgiyası hələ də daxili bazar üçün işləyir. Tam silsiləli metallurgiya zavodları da bu üç ölkədə fəaliyyətdədir. Digər ölkələrin metallurgiya müəssisələri emaledici sənaye rayonlarında cəmləşmişdir. Regionda əlvan metallurgiya nisbətən inkişaf etmiş sahələrdən olub, daha yaxşı və aparıcı sahə kimi Çili, Pena və Boliviyada inkişaf etmişdir. Regionda maşınqayırma sənayesinin nisbətən inkişaf etmiş sahəsi nəqliyyat maşınqayırmasıdır. Bu sahə ümumi maşınqayırma məhsulu dəyərinin təxminən yarısını verir. Bir çox ölkələrdə istehsal olunan avtomobil müəssisələri daxili bazarı təmin etməyə istiqamətlənmişdir. Gəmiqayırma regionun bir çox ölkələrində mövcud olsa da Braziliyada daha yaxşı inkişaf etmişdir. Burada iri tonnnajlı gəmi istehsalı ilə yanaşı iri gəmi təmiri müəssisələri də vardır. Regionda aviasiya sənayesi iri sənayeləşmiş ölkələrdə mövcuddur və əsasən də kiçik təyyarə və vertelyot istehsal edir. Onlara aid olan mühərriklər isə xaricdən gətirilir. Region ölkələrinin demək olar ki, əksəriyyətində bu və ya digər dərəcədə kənd təsərrüfatı maşmqayırması inkişaf etmişdir. Braziliya, Argentina və Meksikada traktor 8 istehsal edilir. Son illər region ölkələrində elektronika və radioelektronika sənaye sahələri inkişaf etməyə başlamışdır. Qonşu ölkələrə bu məhsulların əsas ixracatçısı Argentina və Braziliyadır. Lakin region ölkələrinin bu məhsullara olan tələbatını ödəyə bilmədikləri üçün ABŞ, Yaponiya və Qərbi Avropadan da idxal edilir. Son illər kimya və neft-kimya sənaye sahələri daha sürətlə inkişaf etməyə başlamışdır. Emaledici sənaye məhsulların dəyərinin 1 ∕ 5 - i bu sənaye sahələrinin payına düşür. Neftayırma müəssisələrinin istehsal gücünün getdikcə artması neft-kimya sənayesinin də inkişafına təkan verir. Regionda neftayırma sənayesi Venesuela və Meksikada daha yaxşı inkişaf etmişdir. Son illərdə Braziliya və Argentinada da inkişaf etmiş neftemalı sənayesi formalaşmışdır. Latın Amerikasının Ümumi Daxili Məhsulunun strukturu, %-lə 1960 1970 1980 1990 2000 2005 Kənd təsərrüfatı 17,8 15,6 14,3 13,1 11,9 10,7 Hasilat sənayesi 5,9 5,8 4,9 4,7 3,2 2,8 Emal senayesi 23,4 24,7 25,4 25,7 25,9 26,5 Elektrik, qaz-su təchizat 3,6 3,4 3,8 3,5 3,2 3,1 İnşaat 19,8 20,3 19,4 18,5 16,5 15,4 Nəqliyyat və rabitə 8,7 9,2 9,7 11,8 14,6 18,8 Maliyyə 11,3 11,4 1,3 10,4 9,9 8,3 Digər xidmətlər 9,5 9,6 11,2 12,3 14,8 14,4 Cəmi: 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Bütövlükdə region ölkələrinin sənayesinin strukturunda əsas yeri ənənəvi sənaye sahələri tutur. Yeyinti sənayesi həm istehsal olunan məhsuluna, həm də müəssisələrində çalışanların sayına görə fərqlənir. Ət istehsalı, emalı və ixracı regionda daha yaxşı inkişaf etmiş sənaye sahələrindən olub, Meksika, Argentina, Brazihya, Uruqvay və Paraqvayda daha qabarıq şəkildədir. Hətta ət istehsalı və ixracının həcminə görə Argentina Avstraliyadan sonra dünyada ikinci yeri tutur. Region ölkələri müxtəlif növ içkilərin, tütün, süd və balıq məmulatlarının emalı və ixracı üzrə dəməşhurlaşmaqdadırlar. Latın Amerikasının bir çox ölkələrinin sənayesində dağ-mədən sənayesi xüsusilə fərqlənir. Burada son illər daha sürətlə inkişaf edən sahə neft hasilatıdır. Meksika, Venesuela, Argentina, Ekvador, Kolumbiya xüsusilə fərqlənirlər. Son illər Braziliyda da neft sənayesi yeni yataqlar hesabına genişlənməkdədir. Peru və Çilidə dağ-mədən sənayesinin əsasını mis sənayesi təşkil edir və beynəlxalq iqtisadi əlaqələrində mühüm rol oynayır. Ümumi daxili məhsul istehsalında kənd təsərrüfatı istehsalının xüsusi çəkisi getdikcə azalsa da, bütövlükdə, region ölkələrinin əksəriyyətinin iqtisadi həyatında hələ ki, əsas yerlərdən birini tutmaqdadır. Bir çox ölkələrin ixrac məhsulları içərisində hələ da banan, qəhvə, pambıq, şəkər qamışı, buğda, ət va sitrus meyvələri üstünlük təşkil edir. Argentinadan 9 savayı, bir çox region ölkələri əsas ərzaq məhsullarının idxalına olduqca çoxlu miqdarda kapital sərf edirlər. Maraqlı cəhəti odur ki, regionda kənd təsərrüfatı iri latifundiyalara əsaslanır, onlar da dünya bazarına istiqamətlənmişdir. Torpaqların çox hissəsi xarici şirkətlərin əlindədir. Latifundiya sahibləri ucuz işçi qüvvəsinə, texnikiya nisbətən daha çox üstünlük verir. Kiçik torpaq sahibləri isə qiymətli texnikadan, kübrə va elmin nailiyyətlərindən istifadə edə bilmir. Düzdür bu heç də əksər ölkələr üçün xarakterik deyildir. Belə ki son on ildə bir çox ölkələrdə kapitalist istehsal münasibətləri inkişaf etdirilməyə, texnika, kübrə və müasir aqrar münasibətlərindən səmərəli istifadə edilməyə başlanmışdır. Permer tipini xatırladan belə təsərrüfatlar artıq Meksika, Argentina, Braziliya, Çili və Venesuelada özünü göstərməyə başlamışdır. Onlarda da əmtəəlik məhsul xarici bazarlara istiqamətlənməkdədir. Latın Amerikasında balıqçılıq son 15-20 ildə sürətlə inkişaf etməyə başlamışdır. Sahilyanı ərazilərdə balıq ovu və emalı çox da iri olmayan gəmilərlə həyata keçirilir. Meksika, Çili, Peru və Braziliyada nisbətən ən yaxşı inkişaf etmişdir və ixrac istiqamətlidir. Braziliya, Çili, Argentina və bəzi region ölkələrinin iqtisadiyyatında meşə təsərrüfatının rolu az deyildir tikinti, mebel, kağız istehsalı ilə yanaşı, kauçuk, şirə və S . istehsalında da xüsusi əhəmiyyətli ağac növləri vardır. Latın Amerikası ölkələrinin iqtisadi həyatında beynəlxalq iqtisadi əlaqələrin olduqca böyük əhəmiyyəti vardır. Uzun illər boyu müstəmləkə dövrü yaşayan, xarici bazarda xammalla çıxış edən, dar ixtisasa malik olmuş, indi isə müstəqillik şəraitində xarici kapitaldan asılı vəziyyətdə fəailyyət göstərən ölkələr getdikcə daha fəal surətdə dünya təsərrüfatına inteqrasiya olunur. Hələ də region ölkələrinin əksəriyyəti dünya bazarında bir-iki əmtəəlik kənd təsərrüfatı və ərzaq məhsulları ilə çıxış edir. Ölkələrinin əksəriyyəti idxaldan, xüsusilə də yeni texnoloji avadanlıq çatışmazlığından asılı vəziyyətdədir. Bu regionda getdikcə xarici kapitaldan asılılığın artması, xarici borcların iqtisadiyyata tam nəzarət etməsinə, mononoliyaların isə əksinə, varlanmasına stimul yaradır. Son illər sənayenin sürətlənməsi, meşələrin kütləvi şəkildə qırılmasına, dünya bazarında xammala tələbatın artması dağ-mədən sənayesinin intensivləşməsinə, nəticədə regionda ekosistemin pozulmasına səbəb olur. Yəqin ki, yaxın gələcəkdə Latın Amerikası ölkələri ərazilərinin səhralaşmasına, əsrarəngiz və təkrarolunmaz təbiətinə texnogen təsirin azaldılmasına nail olacaq, bəşəriyyətin oksigen bazasının bərpəsı uğrunda birgə səyə nail olacaqlar. Kataloq: Kitabxana Kitabxana -> KİtabxanaşÜnasliq Kitabxana -> Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu Kitabxana -> "Mədəniyyətin üstünlüyu" "Journal of Democracy", 1995-ci il Kitabxana -> And olsun Allaha onu ilk gerçekleyen adamam Kitabxana -> I Maidə Surəsi 55-56 Kitabxana -> AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ нурлана ялийева sovet döVRÜ azərbaycan əDƏBİyyati Kitabxana -> AZƏrbaycan döVLƏt respublika elmi Tİbb kitabxanasinda oxucularla iŞİn spesiFİK Kitabxana -> Elxan Süleymanov Vurğun Süleymanov Ermənistanın Azərbaycana qarşı silahlı təcavüzü və işğalın ağır Kitabxana -> Vəziyyətin necə olursa olsun. ÖZÜNLƏ FƏxr et ! GİRİŞ Kitabxana -> Qara zirə və onun yağı ilə müalicə üzrə tövsiyyələr Mərhəmətli və Rəhmli Allahın adı ilə! Qara ziRƏ İslamda Yüklə 1,24 Mb. Dostları ilə paylaş:
|