«Doqquz Bitik» sırası

 
 
Qədim 
coğrafi adlar 

 
77 
dur və onların gəlmə tarixi də bəllidir. Bu gəlmə xalqlar yerli toponimləri 
bəzən  kiçik  təhriflə  saxlamıĢ,  bəzən  hərfi  tərcümə  ilə  əvəz  etmiĢ,  bəzən 
də tamam  dəyiĢib  öz  dilindəki  sözlə  vermiĢlər.
 
Bu  baxımdan,
 
paleotopo-
nimin tədqiqində həmin fərqli durum gözaltına alınmalıdır. 
BaĢqa
 
dilli  paleotoponimlərin  geniĢ  öyrənilməsinə
 
baxmayaraq
,
 
Ön 
Asiyanın qədim toponimləri sırasında xüsusi çəkisi olan türkmənĢəli ad-
lara diqqət verilməmiĢ, bu və ya digər münasibətlə bəzi prototürk toponi-
mi  haqqında  ötəri  fikir  söylənmiĢdir.  Son  yarım  əsrdə  türkcə  yer-yurd 
adlarından bəhs olunmağa baĢlansa da,
 
hələlik
 
bu sahədə sitemli
 
tədqiqat
 
yox dərəcəsindədir.
32
 Doğrudur, bu tədqiqatlar sırasında dəyərli  yozuma, 
elmi  əsasa  söykənən  fikirlərə  rast  gəlmək  olur,  lakin  bəzən  çox  bəsit 
Ģərhlərlə  də  qarĢılaĢmalı
 
oluruq.
33
 Sistemli
 
tədqiqat
 
olmayanda
 
təsadüfi
 
fikirlərin
 
ortaya çıxması təbiidir. Hətta, müasir alimlərimiz bəzən Naxçı-
vanı  «NəqĢ-i  Cahan»
, 
Bakını  «Badu
 
kubə»
 
Ģəklində  xalq  etimologiyası
 
yönündə  Ģərh  edən  orta  əsr  müəllifləri  səviyəsinə  enir,  necə  ki,  Ġrəvan 
adını  Rəvanqulu  xanın  adıyla  bağlayan
 
«savadlı»
 
ziyalılarımız
 
vaxtaĢırı
 
televiziya
 
veriliĢində  bunu  «milli»  gerçəklik  kimi  təqdim  edirlər.
 
Guya  
Rəvanquludan  əvvəl  Ġrəvan  adlı  Ģəhər  olmamıĢdır.  Halbuki,  bu  Ģəhəri 
qədim protoazər yurdu olan Az bölgəsini zəbt edən Urartu çarı  I  ArgiĢti 
m.ö.
 
782-ci ildə həmin bölgədə Erebuni adlı
 
qala formasında tikdirmiĢdi.
34
 
Və  bu  Erebuni-Ġrəvanın  minil
 
sonra  bura gələn hay-erməni  xalqı  ilə  əla-
qəsi  olmadığı  kimi,
 
iki  minildən  artıq  vaxtdan  sonra  burada  xanlıq  edən 
Rəvanqulunun adına da dəxli yoxdur; Ġrəvanın qədim Erebuni adında -ni 
mənsubiyət Ģəkilçisi urartuların, Erbu ~ Erebu isə protoazərlərin sözüdür. 
Ona  görə  urartu  yazısı  «ər//ərlər  evi»  anlamlı  bu 
URU
erebuni  adını  bir 
formada yox, erebu, erbu, irepu, irpu kimi müxtəlif Ģəkillərdə verir.
 35
  
                                                 
32
 Bu yöndə A. A. Bakıxanovun baĢladığı tədqiqat M.
 
Baharlı, Ə. Dəmirçizadə,
 
B. Buda-
qov,
 
Y.
 
Yusifov,  K.
 
Əliyev,  Q.  Qeybullayev,  T.  Əhmədov  və  baĢqa  alimlər  tərəfindən 
davam etdirilmiĢdir. Azərbaycan paleotoponimlərinin tədqiqi barədə geniĢ  məlumatı T.
 
Əhmədov vermiĢdir (Ящмядов, 1985). 
33
 Təəssüf ki, belə yozumlar Az. EA Tarix Ġnstitutunun hazırladığı 7 cildlik «Azərbaycan 
tarixi» kitabında daha çoxdur. Bu akademik nəĢrdə Ə. Dəmirçizadə, Y. Yusifov, Q. Qey-
bullayev, K. Əliyev, T. Əhmədov, S. Vəliyev kimi Azərbaycan alimlərinin düzgün Ģər-
hinə deyil, S. N. Muravyovun yozumlarına üstünlük verilmiĢ, bəsit, savadsız və elmi əsası 
olmayan  etimoloji  yozumlar  irəli  sürülmüĢdür.  Məsələn,  Ptolemeyin  göstərdiyi  Ġobula, 
Xabala güya müasir Əlibəyli, Xaçmaz kənd adlarını əks etdirir (AT, 1998, 367).   
34
 Пиотровский, 1959, 31; Меликишвили, УКН, 431; ТУ, 257-258. 
35
 Diakonoff -
 
Kashkai 1981, 29. 

 
78 
Qədim  coğrafi  adlara  yanlıĢ  yanaĢma,  təəssüf  ki,  toponimiya  üzrə 
mütəxəssislərin Ģərhində də özünü  göstərir.  Onlarla belə faktlardan  yalnız 
birini burada xatırlamaqla ümumi tendensiyanı görmək olar.
 
TanınmıĢ üç 
toponimiya uzmanının yazdığı
 
«Azərbaycanın çoğrafi adları» 
(1972)
 kitabı 
bütövlükdə dəyərli əsər olsa da, ancaq orada belə Ģərhlər də vardır:  
      «…Araz boyunda
 
Ġran və erməni dilli xalqların yaĢadığı bəllidir.
 
Buna 
görə
 
də
 
Araz
 
sözünün
 
bu
 
iki
 
dildən  birinə  mənsub  olması  ehtimalı  güclü-
dür. Ermənilər
 
Araz
 
sözünün
 
ermənicə
 
olduğu məsələsini irəli
 
sürmədiklə-
rindən,
 
buna
 
görə  Araz
 
Ġran  mənĢəli
 
söz
 
olmalıdır.
 
Midiya
 
torpağında 
Araks adlı ikinci bir çayın olması həmin fikrin doğruluğunu bir qədər də 
gücləndirir… Buna görə də Rass, Arras, Aras, Eraks sözünün Ġran mənĢə-
li  dillərin  birində  «su»  mənasında  olduğunu  fərziyə  Ģəklində  söyləmək 
mümkündür».
36
 
Bu Ģərhə görə, Araz adı mütləq hay-erməni və  ya iran mənĢəli söz 
olmalı imiĢ, lakin haylar bu ada iddia etmədiyi üçün (?!) iranmənĢəli sayıl-
malıdır, çünki Mada (Midiya) ərazisində də Araz var.
 
Məgər,
 
hay-erməni 
və  irandilli  boylar  Mada  ölkəsinə  və  Araz  qırağına  gəlməmiĢdən  əvvəl 
Araz adı yox idi? Doğu türk ellərində Araz,
 
Oraz,
 
Arıs
 
çay və  yeradlarını,
 
Araz tanrıadını qeyd edən urartu
 
yazısını,
 
Azərbaycanda araz sözü ilə iĢ-
lənən onlarla toponim göstərən asur yazılarını kənara qoyub, iran dillərin-
də olmayan (!)  «su» mənalı
 
araz
 
sözü
 
aramağın
 
elmi
 
məntiqini
 
anlamaq 
olmur.  Halbuki,  bu  sözün  qutsal  anlamını  əks  etdirən  Aras-kut  gölünün 
adı  elə  həmin  kitabda  vardır  (s.36).  Paleotoponimlərin
 
türk  qatını  görə 
bilməyən  yabançı
 
yazarlarla
 
yanaĢı
, 
öz
 
alimlərimizin də
 
yanlıĢ
 
fikir
 
söylə-
məsinə
 
səbəb  türklərin  Ön
 
Asiyada
 
yerli
 
etnos
 
yox
, 
gəlmə  xalq  olmasını 
irəli sürən alimlərin «faktlarına» gözüqapalı baxmalarıdır.  
H. HübĢman hay-erməni  qaynaqlarında  adı keçən  toponimlərin  yeri 
və  etimologiyası  üzərində  tədqiqat  aparmıĢ,  yazdığı  əsərə  xəritə  əlavə 
etmiĢdir. Hay
 
dilində
 
iĢlənən qavar (bölgə), aĢxar
 
(ölkə),  yergir
 
(dünya), 
koğm
 
(yön) kimi coğrafi termin və -akan, -apat, -astan, -daĢt, -kert, -Ģat, 
                                                 
36
 АЪА, 64-65; 
    Bu kitabda göl adlarının sistem Ģəklində öyrənilməsi, özəlliklə Dağlıq Qarabağ topo-
nimlərinin bölgələr üzrə qruplaĢdırılması olduqca gərəkli iĢdir. Lakin  «lal» toponim kimi 
«mənası
 
aydın olmayan
 
adlar» sırasına düĢənlər əslində aydın tərkib hissələrilə «türkcə 
danıĢır».
 
Məsələn,
 
Hadrut rayonu üzrə verilən 21 «lal» yeradı sırasında Azox
 
(Azıq),
 
Tuğ,
 
Ataqut, EdiĢe, Cilən, Bulutan, Qoçbek,
 
Çiraquz, Arakul, Tağaser, Dolanlar, ġaqax kimi 
adların mənası üzdədir: az-oq «azlar», Ģaqa-x «saqalar», tağ-aser «azər taqımı», ata-qut 
«qutsal ata», çirak-uz «siraklar», qoç-bek «qoçu bəy», dolan-lar «dolan boyu» və s.  

 
79 
-Ģen kimi formantlar da  burada təhlil olunmuĢ, lakin bəzi etimoloji  yan-
lıĢlığa yol verilmiĢdir.
37
 Buradakı bir sıra qüsurlara baxmayaraq, haydilli 
qaynaqlarda əks olunmuĢ Naxçavan, ġarur, Alban, Aran, ġakaĢen, Qard-
man, Quqark, Qarqar, Kanqar, Aspica, Araz, Arospican kimi onlarla qə-
dim  azər coğrafi  adının  toplanıb bir  araya  gətirilməsi  baxımından  əhəmi-
yətlidir. Antik dövr  yazarları
 
Azərbaycanla bağlı xeyli paleotoponim qeyd 
etmiĢlər.
 
Təkcə Ptolemey
 
onlarla çay və yeradı çəkir.
 
Bunların bir qisminə
 
Azərbaycan alimləri Ģərh yazmıĢlar.
38
 Onun qeyd etdiyi Teleba, Telebi(s) 
toponimləri tele boyadına qoĢulan -ba, -bi formantını aydın əks etdirdiyi 
kimi, digər adların da tərkibində bölgəsəl izoqloslar vardır. 
Türklər  tarixboyu  təmasda  olduğu  coğrafi  obyektləri  adsız  burax-
madığından hündür dağ  zirvələrinin  adlı və  ya adsız olması demoqrafik 
göstərici ola bilər. Belə ki, yaylaq-qıĢlaq yaĢamında yaxın dağlarla yanaĢı, 
uzaqdan görünən böyük dağlar da gözdən yayınmır. Qırğız elində Tyan-
ġan dağ silsiləsinin xeyli adsız zirvələri vardır ki,
 
bunların
 
çoxu  Qafqaz
 
dağlarından
 
bir
 
neçə
 
qat
 
hündürdür.  Halbuki,  təkcə  Ələyəz  dağlarında 
Çınqıl, Küyül, Ziyarət, Qızıldağ, Ləğəm, Qaraköynək, Qaradağ,
 
Buğutlu,
 
Qaranluq,
 
Börklü,
 
Baku,
 
Haça,
 
Marallı kimi onlarla zirvə adı vardır.
39
 Bu 
durum Ələyəz dağı ətəyində türklərin çox qədim
 
çağlardan
 
məskən
 
saldı-
ğını,
 
Tyan-ġan  ətəklərində  isə
 
məskunlaĢma  olayının  sonralar  gerçəkləĢ-
diyini ortaya qoyur.  
Paleotoponimlər etnik demoqrafiyanı müəyyən etməkdə əvəzsiz rol 
oynayır. Belə ki, qədim yer-yurd, dağ və çay adları hansı dilə aiddirsə,
 
bu 
dildə  danıĢan  etnosun  həmin coğrafi  obyekt  yerləĢən bölgədə  yaĢadığını 
göstərir.  Adətən,  hər  hansı  bir  boy  öz  ölkəsindən  baĢqa  yerə  köçəndə 
əvvəlki atayurdu xalq yaddaĢında qutsal ölkə kimi yaĢayır. Türkmən folk-
loru hələ də Azərbaycanı
 
(Xəzirbicanı)
 
«cənnət diyarı» kimi saxlamıĢdır.
 
Qaf  dağı  prototürk  etnosunun  ən  ucqar  quzey  bölgəsində  yerləĢir,  lakin 
bu  Qafqaz  dağının  «dəmir  qapı»  anlamını  özü  ilə  doğuya  aparan  boylar 
onun mifik tutumunu arxada qalan uca dağ silsilələrinə köçürüb mifoloji 
                                                 
37
 Hübschmann, 1904;   
38
 Ptolemeyin
 
verdiyi
 
Baruka,
 
Bakxia,
 
Samexia
 
(Kamexia),
 
Kabala,
 
Daqlena,
 
Misiya,
 
Niqa,
 
Qanqara
 
(Qetara),
 
Moziata,
 
Moseqa,
 
Ossika,
 
Samunis,
 
Sanua,
 
Taqoda,
 
Tabilaka,
 
Xadaxa, 
Soana, Qerra, Kesiya, Albana, Kür kimi onlarla toponim bu və ya digər dərəcədə Ģərhini 
tapmıĢdır  (АЪА,1972;  Ящмядов,  1985;  Гукасян-Асланов, 
1986; 
Гейбуллайев,
 
1990). 
39
 Байрамов, 1996. 

 
80 
yaddaĢında  qorumuĢdur.
40
 Qırğızlar  «Kap  toosunday  turqula»
 
(Qaf  dağı 
dək durasan), «Kap toosunday körünüp» (Qaf dağı kimi görünür)
 
deyim-
lərində birbaĢa  Qafqaz dağını nəzərdə tutmasa da, xalq yaddaĢı dildə qal-
mıĢdır. Sumerlər doğudakı Xamaza bölgəsində Zaqros dağlarına «ġubur» 
dağı demiĢ və bu ada «doğu» anlamı da yükləmiĢlər.
41
  Prototürk dünya-
sının quzey sınırı mifik Qaf dağı idisə, Altaya köçən türk boylarında da 
mifik Sumer dağı «dünyanın quzey-güney və batı-doğu xətlərinin kəsiĢ-
diyi  mərkəz»  idi  və  sumerlər  buna  ġubur  dağı,  türk-monqol  boyları  isə 
Sumer  dağı  deyirdi.
42
 Olsun  ki,
 
bu  dağadı  Ġkiçayarasından  Güney
 
Azər-
baycana çəkilən subar boylarının adını əks etdirir.  
Etnik demoqrafiya baxımından dağ keçidləri və aĢırım adlarının da 
önəmli yer tutduğunu görmək olur. Təkcə Böyük Qafqaz sıradağlarından 
bir neçə yolla aĢıb quzeyə keçən və zaman-zaman geri qayıdan türk boy-
ları bu keçidlərə maraqlı adlar vermiĢlər ki, bunlardan biri bugün Dəryal 
kimi tanınır.
 
Buradakı Kuman
 
qalasını tədqiq edən arxeoloq Q.
 
Tsitlanadze 
onun m.ö.VII-VI əsrlərə
 
aid
 
olduğunu yazır.
43
 Tarixdən bəllidir ki,
 
həmin 
çağlarda saqa boyları quzeydən Azərbaycana gələndə Dərbəndlə yanaĢı, 
Dəryaldan da keçmiĢlər. Lakin saqa və kuman boylarından çox-çox qabaq 
quzeyə gedən prototürk
 
boyları buranı Dar-yol adlandırmıĢdı.
 
Zaman keç-
dikcə  bu  ad  Daryal/Dəryal  Ģəklinə  düĢmüĢdür.  Daryol  keçidinin  türkcə 
adı burada yalqız
 
deyil,
 
burada Kazbek dağı, qaynağını buradan alan Terek 
çayı vardır.
 
Quzeyə axan Göysu çayı da bir qolunu doğuda yerləĢən Kodor 
keçidindən alır.
44
 Göründüyü kimi, burada keçid adları türkcə çay və dağ 
adları
 
ilə
 
əhatə
 
olunmuĢdur.
 
Tehran-Qorqan
 
dəmir
 
yolunun
 
Elbars
 
dağında 
Geduq (Gədik) adlı keçiddən keçməsi bəllidir. Bəzi antik dövr yazarı bu 
bölgədə də Kaspi keçidi olduğunu qeyd etmiĢdir. 
Toponimin
 
tərkibində
 
çağdaĢ
 
dildə
 
iĢlənməyən  arxaik  söz
 
varsa,
 
bu 
toponimi qədim saymaq olar.
 
Məsələn, qırğız dilindəki
 
Aqaç-art oronimi  
                                                 
40
 Akadca Babil Ģəhərinə Bāb-Ġlu «tanrı qapısı», sumercə KA.dingir
ki
 «tanrı qapısı» de-
yilirdi.  Urartular  üçün 
d
Aldina  KA.(BÂBU)~
d
Haldinani  Ka  «Haldi  tanrının  qapısı» 
sayılırdı. Türklərin «tanrı qapısı» (Dəmir qapı) bir ucda Dərbənd, digər ucda Səmərqənd 
idi. «Altın duka batır» baĢqord nağılında Kaftaw olduğu kimi, bir çox türk eposu və xalq 
deyimində Qaf dağı ifadəsi vardır. Dərbəndin  «Kumaniya qapısı» (Plini) və  «Türk qapısı» 
(Suriya qaynağı) adlanması isə sonrakı demoqrafiya ilə bağlı ortaya çıxmıĢdır. 
41
 ХПИДВ, 1963, 276, 15-ъи гейд. 
42
 Чагдуров, 116-117. 
43
 Цитланадзе, 1967, 12. 
44
 Атлас Азербайджанской ССР. Б.-М. 1963, 18-19. 

 
81 
bu dildə arxaikləĢmiĢ ağac sözünü və  «aĢırım» məna çalarını itirib yalnız 
«arxa» anlamını saxlamıĢ art sözünü əks etdirir.
45
 Yaxud, azər dilində dağ 
apelyativlərindən olan gəz sözcüyü əvvəlki dövrə nisbətən indi az iĢlənir, 
ona görə də Ġrəvan bölgəsinin batısında *Ala-gəz (Ələyəz), doğusunda isə 
*Dar Ala-gəz (Dərələyəz) dağlarının adını qədim oronimlər sırasına daxil 
etmək mümkündür. Hər iki dağın ətəyindən axan Arpa çayının qədim adı 
da  bu  ehtimalı  gücləndirir.
 
Ġkinci  dağın  adı  qədim  qaynaqlarda  qeydə 
alınmasa da, birincisi hay qaynağında Araqats (
<
Alagəz) Ģəklində verilib. 
Deməli, paleotoponimlərin tərkibində arxaik söz və Ģəkilçilərin iĢlənməsi 
onların qədimliyini göstərən bəlgədir. 
Qədim  coğrafi  adlar  sırasında  diqqəti  çəkən  bəlgələrdən  biri  də 
böyük bölgə və ya ölkə adına çevrilmiĢ türk paleotoponimləridir.
 
Belə ki, 
indi Suriya
 
(
<
Asur), Ġraq, Borçalı,
 
Dağıstan, Ermənistan
 
(
<
Ermən),
 
Qafqaz, 
Kuban, Balkan, Sibir, Altay, Kitay kimi tanıdığımız onlarla adın türklərin 
dilindən  yadigar qaldığını  görmək  olur.  Qədim  Ön Asiya bölgə,  ölkə  və 
Ģəhər adları içində prototürk və protoazər dilinə aid toponimlərin önəmli 
yer tutması da təbiidir. Sonrakı bitiklər boyu bu adlardan bəhs edəcəyik, 
Ġslamaqədərki çağlarda ölkə (xoronim) və dövlət adı kimi iĢlənmiĢ Subar, 
Aratta, Qut, Mana, Mada, Saqa-Qamər, Artsax, Qarabağ və bu kimi on-
larla  ölkə-bölgə  adından  uyğun  bölmələrdə  söhbət  açacağıq.  Burada  isə 
çoxdan  mübahisə  obyektinə  çevrilməsinə  baxmayaraq,  hamı  tərəfindən 
qəbul oluna bilən yozumu hələ də verilməyən Alban, Ağvan, Aran, Er-
mən
 
(Armeniya),  Hayastan,
 
Atropaten,  Azərbaycan
 
xoronimlərini  örnək 
kimi gözdən keçirək. 
Alban,  Alvan,  Ağvan,  Aran.  Dərbənd
 
bölgəsini
 
də
 
içinə
 
alan
 
Qu-
zey
-
Azərbaycanın
 
böyük  bir  hissəsi  bəzi  latın-yunan  qaynaqlarında  m.ö. 
IV  əsrdən  Ġslamaqədər
 
Albaniya  (Alban
 
ölkəsi),
 
ĠslamlaĢma  və  sonrakı 
çağlarda bəzi sınır fərqi ilə hay qaynaqlarında  Ağvan (Alvan),  ərəb və 
gürcü qaynaqlarında Arran, Rani (Aran) adlanmıĢdır. Borçalı, ġəki, Qa-
rabağ və  Ġrəvan bölgələrini əhatə  edən Saqa-Qamər Eli  (çarlığı) m.ö.VI 
əsrdə  dağılandan  sonra  Arazdan  yuxarı  ərazilərdə  yaĢayan  26  boyun 
(Strabon)  birləĢib  albanların  öndərliyi  ilə  m.ö.  IV  əsrdə  El  qurmasından 
sonra Alban xoronimi etnik sınırları aĢıb siyasi-inzibati anlam qazanmıĢ-
dır. Xristianlığı qəbul etmiĢ müstəqil Alban eli müəyyən dövrlərdə qonĢu 
dövlətlərdən  asılı  vəziyətə  düĢsə  də,  ərəb  iĢğalına  qədər  yaĢamıĢdır.  Al-
ban ölkəsinin etnik tərkibini saqa,
 
aran,
 
alban,
 
kaspi,
 
kəngər,
 
gögər,
 
qarqar 
                                                 
45
 Никонов, 1978, 100-101. 

 
82 
və sair türk boyları ilə yanaĢı, quzey bölgələrdə yaĢayan qafqazdilli  boy-
lar (müasir udi,
 
ləzgi,
 
saxur,
 
qırız,
 
buduq və sair) təĢkil edirdi.  
Alban elinin miladdan öncəki dövründə irandilli ad ölkə onomasti-
kasında  yoxdur. Deməli, Alban xoronimi yarananda irandilli boylar hələ 
Arazdan  yuxarı  ərazilərə  gəlməmiĢdi,  ona  görə  də  xoronimin  mənĢəyini 
türk
 
və
 
Qafqaz
 
dillərində aramaq lazım gəlir.
 
Alban adını əks etdirməyən 
qafqazdilli  onomastikadan  fərqli  olaraq,  türk  onomastikasında  bu  sözün 
Ģəxs, boy və  yer  adlarında geniĢ iĢlənməsi imkan verir ki, Alban adının 
etimologiyasını türk dillərində axtaraq.
 
Əslində, bu yöndə axtarıĢ aparan 
yazarlar hələ 30 il öncə bu xoronimin əsasında alban etnonimi durmasını, 
onun  da  alp/alb  «bahadır»  sözü  və  -an  Ģəkilçisi  ilə  yaranmasını  düzgün 
Ģərh  etmiĢ,  onun  Orta  Asiyadakı  türk  paralellərini  də  göstərmiĢdilər.
46
 
Sonralar Z. Bünyadov, Y. Yusifov və S. Əliyarlının redaktorluğu ilə yazı-
lan «Azərbaycan tarixi» kitablarında həmin etimologiyanı təsdiq edən əla-
və  faktlar  da  ortaya  qoyulmuĢdur.
47
 Lakin  F.  Məmmədova  Albaniyanın 
siyasi  tarixi  və  tarixi  coğrafiyası  üzrə  elmi  tədqiqat  iĢi  yazanda  Alban 
xoroniminin bu aĢkar görünən etimologiyasını görə bilməmiĢ, anti-türk 
xəstəliyi  virusunun  daĢıyıcıları  olan  «akademik»  tarixçilərimiz  isə  bu 
ovqatı  cəmiyətə  aĢılamaq
 
amacıyla  7  cildlik  «Azərbaycan  tarixi»  kita-
bında yazmıĢlar: «Albaniya adının yozulması sahəsindəki bir
 
çox cəhdlərə 
baxmayaraq,
 
hələlik  bir  nəticə  hasil  olmamıĢdır».
48
 Türk  onomastikasında 
Alban, Alvan, Ağvan və Aran adlarının yayıldığını görmək üçün alp/alb 
sözləri  ilə  bağlı  bir  neçə  misalı,  alban,  alvan,  ağvan,  aran  adlarını  və 
onların iĢtirakı ilə yaranan toponimləri gözdən keçirmək lazım gəlir: 
49
 
Alban boyu (Qazax, Qırğız, Özbək ellərində) 
Alban, alvan, alpan (türkmən sakar boyunun bir tirəsi) 
Alban kəndi, Alpan obaları, Alpanarık çayı, Alpan-tapçı (Türkmən eli) 
Alban divarı (Xaçın çay yaxasında qala yeri) 
Albanglı/Alba
ň
lı kəndi (Urmu hövzəsi) 
Albava/Albova/ Alpava, Alpan dərəsi, Alp-evi (Ermənistan) 
                                                 
46
 АЪА, 1972, 82. 
47
 АТ, 1994;  АТ, 1996. 
48
 АТ, 1998, 394; Мамедова, 1986. 
49
 
Misallar bu
 
mənbələrdən alınmıĢdır:
 
Фасмер, I, 1964;  Востров-Муканов, 1968; Ва-
лиханов,
 
1985;
 
1986;
 
Молчанова,
 
1979; Атаниязов,
 
1980;
 
Ейвазова,
 
1995; 
Гейбуллайев,
 
1994, 29-30; Рцстямли, 1998, 48-50; AT, 1996; T, II, 
1980;  ETL, I, 1986;
 
və
 
b. 

 
83 
Alban-baĢ dağı (Altay) 
Alban (Yardımlı, XIX əsrdə kənd) 
Albanqala (keçmiĢ Batum vilayətində) 
Albani,
 
Zemo-Albani,
 
Kvemo-Albani,
 
Alpani, Alvani kəndləri (Gürcüstan) 
Albkendi (Sivas, Orta əsrlər) 
Albulu boyu (Ərzurum, Orta əsrlər) 
AlpamıĢ (Doğu türklərin epik qəhrəmanı) 
Alpan, Alvan, Alpağut (Azərbaycan və Dağıstanda bir neçə kənd) 
Alpan qalası (Dərbənd yaxınlığında qədim qala) 
Alvanlı (Anadolu) 
Alplu (Hələb türkmən boyu və Ġranda qaĢqay oymağı) 
Alpavıt yılqası, Alpavıt küle (Tatar elində çay və göl adları) 
Alb ər, alpanlar-baĢı «Qazan xanın epiteti», alpanlar (KDQ) 
Alp Ər Tunqa, Alban (qədim türk Ģəxs adları) 
Ġske-Alpar, Yana-Alpar (Tatar elində yer adları) 
Alıber (rus salnamələrində türk yurdu) 
Ağvan, Ağvank, Ağvanlu, Ağvandağ, Ağvanak, Ağvanits aĢxar, Ağvanits 
yergir, Ağvanadzor (hay qaynaqlarında Alban toponimləri
 
-ETL, 
1986
)  
Aran Ģəxsadı (I əsrdə Alban çarı) 
Arandağı,
 
Arandüzü,
 
Aranqala,
 
Aran
 
kəndi
 
(Quzey-Güney Azərbaycan) 
Aran, Aran-kutan, Aran-bulaq, Arantay, Muq-Aran (Dağıstan) 
Arançı təpələri (Azərbaycan, Ağstafa) 
Aranlar təpəsi, Aranjı, AranĢı boyları (Türkmən, Qaraqalpaq elləri) 
Aran (III əsr part yazısında yunanca Alban adının qarĢılığı)  
Aran-rot, Mets-Arank, Tos-Aren (hay qaynağında Aran toponimləri) 
Aranbad, Yazı-Aran, Dorbet-Aran (Azərbaycan, XVII əsr qaynağı) 
Aranis (Gürcüstan),  Rani (gürcü qaynaqlarında Aran) 
Arran (ərəb qaynaqlarında Aran) 
Aran ölkəsi, aran dili (VI əsr suriya qaynağı, Zaxari Ritor)
 
Göründüyü  kimi,  «bahadır»  anlamlı  alb  (alp),  alıb-ər,  alp-ər  sözü 
və
 
alban
 
boyadı
 
Qafqazdan Altayacan yayılan türk
 
onomastikasının doğma 
adlarında
 
iĢlənir.
50
 ġaman terminologiyasında alban
 
sözünün sehirbaz
 
an-
                                                 
50
 Alban boyu böyük (ulu) qazax jüzünü təĢkil edən dörd əsas boydan biridir (Аристов, 
1894, №3-4, 407-408; Аманжолов, 1959, 43-46); Ç. Valixanov ulu jüzə (uysunlara) daxil 
olan cəlair, dulat, suvan və alban boylarının soy Ģəcərəsində uysunların ulu babası sayılan 
Tobey  soyundan  törəmiĢ  Corkçi  övliyanın  oğlu  kimi  verdiyi  Albanın  soyundan  alban 
boyunun yarandığını,
 
bəzi alban boylarına aid qıĢlağın Ġli çayı hövzəsində olduğunu, bəzi 
albanların Çin sınırında yaĢadığını yazmıĢdır (Валиханов,
 
1985,
 
247; 1986,
 
234).  

 
84 
lamında
 
iĢlənməsi
 
və
 
Skandinaviya  xalqlarında  alp
 
sözünün  qorxunc
 
ruh 
anlamı  daĢıması  bir  tərəfdən  qədim  türk-german  əlaqələrini,
 
digər  tərəf-
dən
 
*alıb  «bahadır»
 
sözünün
 
qədimdə
 
döyüĢçü
 
ərən
 
və
 
azman
 
döyüĢçü
 
ruhu 
anlamı daĢıdığını  göstərir. Qədim qaynaqlarda Burra-Alban kassi Ģəxsa-
dının, Diala çayı  yaxasındakı müasir Xolvanın m.ö. XVI əsrdə Xalman, 
Alman (Alban) adlanması aydın göstərir ki, alban sözü Ön Asiyada qədim 
izoqlosdur.
51
 Bu yöndə söhbəti oronimlər
 
bölməsində davam etdircəyik.
  
Beləliklə
, 
Alban  xoronimini  türkmənĢəli  hesab  edən
 
alimlərin
 
fikri 
ilə
 
razılaĢmamaq
 
üçün heç bir
 
əsas
 
yoxdur.
52
 Yuxarıdakı örnəklər  göstərir 
ki, alban/alpan türk boyadı əsasında Alban ölkəadı yaranmıĢdır. Bəzi an-
tik dövr yazarları kaspilərdən güneydə də alban boyunun yaĢadığını qeyd 
etmiĢdir.
53
  
Alban
 
boylarının
 
izinə
 
Güney
 
və
 
Quzey
 
Azərbaycanda  miladdan  ön-
cəki  minillikdə  rast  gəliriksə,  artıq  V-VII  əsrlərdə  onları  Qazaxıstan  və 
Orta Asiyada
 
dulat
 
boybirliyi
 
tərkibində
 
görürük. N. A. Aristov,
 
V.V.Vost-
rov, M. S. Mukanovun yazdığına görə V-VII əsrlərdə Yeddisu bölgəsində 
dulat boyları konfederasiyasına daxil olan albanlar sonralar geniĢ ərazilə-
rə yayılıb qazax, qırğız, türkmən, kataqan, özbək boylarına qarıĢmıĢlar.
54
 
Azər
 
və
 
hay
 
dillərinin fonetik inkiĢaf qanununa uyğun olaraq alban 
sözündə  sonrakı  dəyiĢmələri  izləsək,  azər  dilində  *alıb 
>
  alb 
>
  alp  və 
alban 
>
 alvan, hay dilində isə alban 
> 
ağvan dəyiĢmələrinin baĢ verdiyini 
görərik.  Alban  boyunu  qafqazdilli sayan  bəzi  yazarlar  tarixi  qaynaqların 
Alban elində versə də, alban boyundan fərqləndirdiyi udi/uti boyunun rus 
çarına göndərdiyi məktubdakı «biz ağvanlar, milliyətcə udilər»  ifadəsin-
dən yapıĢır.  
Albanlarla dindaĢ olan udilərin  I Pyotra  yazdığı məktubda özlərini 
«ağvan» (alban) kimi qələmə verməsi təbiidir, necə ki, bugün də bir udi 
                                                 
51
 Balkan, 1954; Дьяконов, 1956, 126. 
52
 Özəlliklə,  Dərələyəzdə  Alpan  dərəsi  və  fonetik  cildini  xeyli  dəyiĢmiĢ  Yelpin  və 
Elpanos mikrotoponimlərinin bir bölgə daxilində varlığı göstərir ki, bunlar boyadını əks 
etdirir. Dərə, qala, oba, kənd, bölgə və ölkəyə Alpan adının verilməsi etnotoponim qay-
dalarına uyğundur. Saqa boylarının usun (uysun) qoluna aid olan alban boyu Azərbay-
canda  qurulan  Alban  elində  aparıcı  mövqe  tutmuĢ,  bu  səbəblə  dövlətin  və  ölkənin  adı 
Alban  Eli  kimi  ortaya  çıxmıĢdır.  Ġslamöncəsi  Orta  Asiya  və  Qazaxıstanda  isə  alban 
boyları dulat boybirliyi tərkibində idi.   
53
 Акопян, 1987, 39. 
54
 Аристов, 1894; Востров-Муканов, 1968, 46-48. 

 
85 
Yaponiya  imperatoruna  eyni  məzmunlu  məktub  yazsa,  özünü  tanıtmaq 
üçün «mən azərbaycanlı, milliyətcə (xristian) udiyəm» ifadəsini iĢlətməli 
olar. Q. Qeybullayev düzgün
 
olaraq,
 
Alban
 
adının burada yaĢayan tayfala-
rın ümumi toplu adı kimi
 
də iĢləndiyini yazır.
55
 Ona görə də, Alvan-Ağvan 
adlı toponimlər Alban adının fonetik variantı sayılır. S. Ataniyazov da al-
van adlı türkmən boyundan danıĢarkən onu alban
 
etnoniminin fonetik va-
riantı
 
sayır.
56
  
Hay  dilində  IX-XI  əsrlərdə  dilarxası  l  samiti  dilarxası  ğ
 
[ł]səsinə 
keçmiĢdir.
57
 Bu səbəbdən, Alban adının haydilli qaynaqlarda Ałvank ya-
zılıb, Ağvank kimi oxunması imkan vermir ki, onu rus transkripsiyasında 
«Aluank»  (Aluank)  Ģəklində  yazsınlar.  Bu  son  formanı  elmi  ədəbiyata 
ötürənlər, sadəcə, tarixdə  aluan  adlı türk  boyu  olmadığı  üçün  Aluan adlı 
türk
 
dövləti də ola bilməz amacı ilə sözün türk dili morfonoloji quruluĢunu 
azdırmaq istəyirlər.
58
  
Albanlarla bağlı MaĢtosun güya “alban əlifbası” yaratması məsələsi 
də bu tür caydırmalardan olub, son illərəcən elmi ədəbiyatda dolaĢırdı, elə 
ki ilkin qaynaqda söhbətin alban əlifbasından yox, ağ-xəzər əlifbasının qar-
qar dilinə uyğunlaĢdırılmasından getməsini ortaya çıxardım, yalnız bundan 
sonra  alban  əlifbası  yanıltması  gündəmdən  çıxdı.  Bu  açıqlama  I  Bitikdə 
yer aldığından burada təkrar etmirik. 
Ġslamdan
 
sonra
 
tədricən
 
hay
 
kilisə  ədəbiyatı  gələnəyinə  alıĢan  bəzi 
alban soyları hayların ağvan deyiminə də alıĢdı. Hayca ağvanits sözünün 
xristian
 
albanlar
 
(alvanlar)
 
içində
 
ağvanlı
 
deyimi,
 
ağvank sözünün ağvanlar 
deyimi kimi  hibrid sözlər  ortaya  çıxdı  və  bəzi lokal bölgələrdə  qoĢadilli 
mühitə xas olan durum yarandı. Bu durumu nəzərdə tutan Q. Qeybullayev 
yazır: «Rayonlarımızda, o cümlədən Dağlıq Qarabağ ərazisində albanlarla 
əlaqədar toponimlərin Alban deyil, Ağvan formasında saxlanması, ġəkidə 
                                                 
55
 Гейбуллайев, 1990, 136. 
56
 Атаниязов, 1988, 20-21. 
57
 Капанцян, 1975, 402. 
58
 Müasir hay alimləri XIX əsrin sonuna kimi yazılarında iĢlətdikləri Ağvan deyimini 
gündəmdən çıxarıb, onu Aluan ilə əvəz etməklə xristianlığı atıb islamı qəbul etmiĢ bəzi 
ağvan soylarının birbaĢa alban türklərinin davamçıları olduğunu aydın əks etdirən baĢdaĢı 
yazılarındakı
 
«uğvan/ağvan
 
nəslindən»
 
(Urud  kəndi)  kimi  ifadələrin  etnik  bəlgə  yükünü 
yox etməyə çalıĢırlar. Halbuki bugün də Qarabağ əhalisi içində Məlik-Aslanov, Məlik-
Yeqanov kimi soyadları daĢıyan alban türkləri ortadadır.    

 
86 
bir məhəllənin Albanlar deyil, Ağvanlar adlanması da bununla izah olun-
malıdır».
59
  
Sultan Yaqubun 1487-ci ilə aid bir fərmanında ġirvan əvəzinə Ağvan 
ölkəsi  yazılmıĢdır.  Alban  kilisəsi  1828-də  ləğv  edildi,  axırıncı  alban  dini 
rəhbəri  Sərkisə  aid  hayca  epitafiyada  «bu,
 
Ağvan  katalikosu  Sərkisin 
qəbridir» sözləri yazılmıĢdır. 
Əmir
 
Teymurun
 
bəzi  xristian ağvan
 
ailələrini  Qafqazdan Qəndəhar 
civarına
 
köçürdüyünü
 
yazan
 
alban
 
katalikosu
 
Yesai Hasan
 
Calalyan onların 
alban  olduğunu  vurğulamıĢdır.
60
 Beləliklə,  baĢqa  türk  ellərinə  nisbətən 
Azərbaycanda  geniĢ  yayılmıĢ  Alvan  azər  deyimini,  baĢqa  türk  ellərində 
olmayıb, Azərbaycanda da az görünən Ağvan isə hay deyimini əks etdirir 
və hər ikisi türk sözü olan Alban adının azər və hay dilləri üzrə qanuna-
uyğun Ģəkildə dəyiĢmiĢ variantıdır. 

Kataloq: 2015
2015 -> Oitsning ma’nosi – Orttirilgan Immunitet Tanqisligi Sindromi. Bu dahshatli va bedavo kasallik hozirgi zamonning “vabosi” deb yuritiladi
2015 -> 4 İstehlakçıların davranışının modelləşdirilməsi Son istehlakçıların davranışının modelləşdirilməsi
2015 -> Klinik protokol Az ərbaycan Respublikas
2015 -> Üz–çənə cərrahiyyəsi Bölmə Gicgah-çənə oynağının xəstəlikləri və zədələnmələri 1 Çənə oynağının çıxığının əsas səbəbi nədir?
2015 -> Üz–çənə cərrahiyyəsi Bölmə Gicgah-çənə oynağının xəstəlikləri və zədələnmələri 1 Çənə oynağının çıxığının əsas səbəbi nədir?
2015 -> Stomatologiya 1 Sistem hipoplaziyası zamanı hansı dişlər zədələnir?
2015 -> Приложение №3 Информированное согласие пациента на пародонтологическое лечение
2015 -> Myuller h p parodontologiya pdf
2015 -> Buklet Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2011-ci il 7 iyul tarixli