«Doqquz Bitik» sırası

Bi-ir-2
ki  
ifadəsini heç
 
bir
 
məna
 
verməyən
 
«bir
 
ikinci
 
kəz»
 
Ģəklində
 
oxuyurlar
, 
halbuki  mixi
 
yazı
 
qanununa
 
görə
 
fonetik
 
oxunuĢu tamamlayan
 
ki-dən qabaq 2 sayı yazılıb
 
və
 
bu ifadə yalnız türk dillərində geniĢ yayılmıĢ qeyri-müəyyən say bildirən 
«bir-iki»
 
deyimi Ģəklində oxuna bilir.
11
 Buradakı Ġdakul kult adı da diqqəti 
çəkir,
 
çünki
 
sumer
 
yazısında 
UDUG
  iĢarəsi  «yaxĢı»
 
anlamını  bildirirsə, 
qədim  türk  dili  ıduq  sözündə  «müqəddəs,  qütsal»  anlamını  saxlamıĢdır, 
türk dilində «yaxĢı» anlamı edgü sözü ilə, «sahib», «yiyə» anlamı idə
 
//
 
idi 
sözü ilə bildirilir. 
Prototürk  boylarının  batı  yöndə  miqrasiyası  ola  bilsin  ki,  Uqarit, 
Ebla  bölgələrindən  çox  uzağa  gedir.  Görünür,  uzağa  getdikcə  onların 
yalnız niĢanələri qalmıĢ, özləri isə yerli xalqların içində ərimiĢlər. Bu ba-
xımdan, olsun ki, Cəbəllütariq boğazı bölgəsində indiki Tenjer (Tanjer) Ģə-
hərinin əvvəlki Tenqiz adı belə miqrasiyanın bəlgəsi kimi qalmıĢdır. Ten-
qiz adı sonralar latın (z~r) və ərəb (q~j) dillərinə uyğun Tenqer 
> 
Tenjer 
Ģəklini almıĢdır. Plutarx yazır ki
, 
liviyalıların
 
dediyinə  görə
 
Antey
 
həmin 
Tenqis Ģəhərində dəfn olunub.
12
  
Bölgəsəl  izoqloslar  ayrı-ayrı Ģəkilçiləri də  əhatə  edir.  Dildə  bume-
ranq sözlər  olduğu  kimi,  baĢqa dillərə  keçən Ģəkilçilərin müəyyən dövrdə 
geri qayıtması halları olur.
 
QonĢu dillərdə paralel Ģəkilçilər uzun müddətli 
kontakt nəticəsində ortaya çıxır.
 
Bu durum
 
coğrafi
 
adlarda
 
iĢtirak
 
edən
 
-lu
, 
-ar
, 
-aq
, 
-uq
, 
-an
, 
-qan
, 
-van
,
 
-Ģen
, 
-bi
, 
-bat,
 
-(a)bad kimi bir çox Ģəkilçilərdə 
                                                 
10
 Bu sumer adının GilqamıĢ deyil, Bilqamıs olması haqqında bax: Celilov, 1985.  
11
 Эбла, 285;  
12
 Плутарх, «Серторий», IX; Əlbəttə, bu Ģəhər adı təsadüfi oxĢarlıq da ola bilər. BaĢqa 
bir Deniz adlı qala Rodop bölgəsində qeyd olunmuĢdur (Прокопий Кесарийский, 267). 

 
69 
özünü göstərir ki, belə bumeranq
 
və paralel faktları bölgəsəl toponimlərin 
Ģərhində diqqətə almaq gərəkir.
13
 Türk  dilinin  Ön  Asiya  dilləri  ilə  əlaqəsi 
sonrakı  ayrıca  bitikdə  geniĢ  veriləcəkdir;  sumer,  elam,  kassi,  akad-asur, 
hurri, urartu olü  dilləri ilə  yanaĢı,
 
bölgədəki  hay-erməni
, 
iran  və  qafqaz 
dilləri
 
ilə
 
müqayisələr
 
aparılacaqdır
. 
Burada
 
yalnız
 
coğrafi adların
 
yaran-
masında  iĢtirak  edən  bəzi  qlossalar,  topoformantlar  nəzərdən  keçirilir.
 
Belə  ortaq  elementlər  çox  qədimdən  türk  dialektləri  və  baĢqa  dillərdə 
iĢləndiyi üçün hər söz və Ģəkilçinin xeyli fonetik variantları yaranmıĢdır. 
Bəzi sözlərin
 
(*oq
 
«qəbilə» 
> 
-oq/-uk/-aq/-k; *bud «boy»
 
> 
-but) ĢəkilçiləĢ-
miĢ
, 
bəzi sözlə Ģəkilçinin
 
(-da
 
+
 
eĢ
 
=
 
-daĢ) və iki Ģəkilçinin  (-la
 
+
 
-ar
 
=
 -lar) 
birləĢmiĢ variantı da yaranmıĢdır ki, bunları əks etdirən
 
misalların sayını
 
xeyli artırmaq olar.
14
 Çox da dərinə  getmədən, ilk baxıĢda aydın seçilən, 
lakin ayrı-ayrı inkiĢaf yolu keçmiĢ Ön Asiya coğrafi terminlərin yozumu-
na öncə ev, oba, ordu, vətən, vəng, abad, bad, bud, Ģen  kimi sözlərdən 
baĢlayaq. 
                                                 
13
 Belə
 
ki,
 
indi
 
topluluq bildirən
 
(-lu,
 
-la,
 
-ul;
 
-ar,
 
-ur,
 
-qur;
 
-uk
, 
-ak,
 
-ku,
 
-ka,
 
-ki; -an, -qan, 
-un, -qun, -na; -at, -ut, -da, -te, tu; -aĢ, -uĢ) Ģəkilçilərlə yaranmıĢ KeĢiĢli, Ustaclu, KeĢlə, 
Yayla; Suvar, Samur, AlaĢar, Bığır; Azıx, Qazax, Axıska, Zalxa, Kələki; Alpan, Turan, 
Qafan,  Kumbosqan (Özbək eli), Beyləqan, Qarkın, Bozalqan(lı), Quturğan, Qarxun; Qa-
bartı, Qarxut, Corat, Saatlı (Sakat-lı); AvaĢ, ArıĢ, AlaĢa, AquĢa tipli toponimlər olduğu 
kimi,  həmin  Ģəkilçilər  asur-urartu  qaynaqlarında  qeyd  olunan  qədim  Azərbaycan  topo-
nimlərində də görünür: KiĢeĢlu, Esamul, Taurla, Atlila; Subar, Sibur, Sibar, TilaĢur, Ni-
kur,  Babarur,  KiĢkidar,  Simqur;  Kinuk,  Tunak,  Kuqanaka,  ġatiraraqa,  Sukka,  Zirziku, 
ġanaĢtiku,  Armanqu, Kinqikanqi, Bit-Umarqi, Bit-Sanqi, Sanqi-but, Bit-Tassakki, ġik-
rakki,  Siqrakki;  Parsan,  ġaĢqan,  Urimzan,  UĢkakan,  (Ebla  arxivində:  Appan,  Daqilan, 
Barxan, Bisan,
 
Bit-Kappan,
 
MiĢlan),
 
Barqun,
 
Yatqun,
 
Zinqun, Qinzin, Gilzan, Abitikna, 
Urena, Saksuknu, Bikni, ġalaxmanu, Kinixamanu, Harruna; Asat, Kuakinda, Arsita, Tu-
taĢdi, Qingirde, Armed/Armaid, ġurqadi, Arakuttu, Bit-Matti, Bit-Zatti, Zakruti, UyiĢti, 
Alate,  Birute, Bustu/Busutu,  Parsintu,  Kisirtu,  Ġritu,  Suritu,  Ġzirtu;  AraziaĢ,  ErenziaĢ, 
ElenzaĢ,  AranziaĢ/AranzeĢu,  SaradauĢ,  TukliaĢ/TupliaĢ,  SassiaĢ,  SiraĢ,  SanaĢ,  UĢtaĢĢa, 
MasirauĢ, KibaruĢ, KuĢianaĢ, UlmiĢ, ElaquĢ və sairə.  
14
 Bölgəsəl qlossaların təhlilində dilin belə inkiĢaf qanunları diqqətə alınmalıdır. Məsə-
lən,  «duvan» etnoniminə  və  «daĢ» sözünə qoĢulan  «-dı»  Ģəkilçisi ilə düzələn Duvannı, 
DaĢdı toponimində
 
«-lı»
 
Ģəkilçisinin  nə üçün dəyiĢdiyini bilmək gərəkir.
 
Əgər tədqiqatçı 
«l»  samiti  ilə  baĢlanan  Ģəkilçinin  müəyyən  samitlə  bitən  sözlərə  qoĢulanda  «l»  səsinin 
«d»,  «t»,  «z»,  «n»,
 
«r»
 
samitlərinə
 
çevrilməsini,
 
dildəki
 
assimliyasiya  qanununu  bilməsə, 
attar, qızdar, onnar, narrar Ģəklində tələffüz olunan və çox vaxt yabançı dillərdə yazılan 
qaynaqlara da həmin Ģəkildə düĢən belə sözlərdə «-lar» Ģəkilçisini görə bilmir. Türk fo-
netikası  isə  çoxçeĢidli  qanunlarla
 
zəngindir,  türk  morfonologiyasının  baĢqa  dillərə 
bənzəməyən qanunları vardır. Türk dilinin daxili qanunlarından xəbəri olmayan bir çox 
tarixçilər yabançı dildə yazılmıĢ tarixi qaynaqlarda türk sözlərini bu səbəbdən görmür. 

 
70 
Qədim
 
insanların
 
yaĢam
 
tərzi
 
dəyiĢdikcə
 
düĢərgə
, 
yaĢayıĢ  yerlərinə 
aid
 
terminlərdə
 
də
 
dəyiĢmə
 
baĢ
 
vermiĢdir.
 
Ġlk
 
çağlarda
 
bir
 
ailəyə,
 
soya mən-
sub yaĢayıĢ  yerini bildirən sözün mənası sonralar zaman-zaman qəbilə, 
tayfa (uruq
, 
bod~boy)
 
və
 
boybirliyi xalq (bodun)
 
qurumları çağında dəyiĢ-
miĢdir.
 
Öncə gil-torpaqdan tikilib,
 
divarı palçıqla suvanan və yaĢayıĢ
 
məs-
kəni bildirən balıq sözü sonralar  «Ģəhər» anlamında məĢhur Ordu-Balık, 
BeĢ-Balık Ģəhərlərinin adında iĢləndiy kimi, koma, dam, qazma,
 
yurd,
 
ev, 
oba, ordu sözlərində
 
də
 
zaman-zaman yeni məna çalarları yaranmıĢdır.
15
  
Ġndi ev və oba sözləri fərqli məna daĢıyır, lakin otaq~ocaq sözləri 
qədimə getdikcə məna  yaxınlığı kəsb etdiyi kimi, ev ilə oba arasında da 
belə yaxınlıq görünür, oba sözünün «soy» anlamı ortaya çıxır.
 
Azərbaycan 
toponimləri
 
sırasında
 
Tağaroba,
 
ArdaĢava,
 
ArdaĢavasu kimi kənd, çay
 
ad-
ları olduğu kimi, tarix boyu Kazova, Turova (Troya), Kumanova, Keme-
rova, Üstünova, Karlıova tipli yeradları bütöv türk ellərində yayğın olmuĢ, 
onun izi qədim Ön Asiya mənbələrində qalmıĢdır. Əgər bugün Upa kəndi 
Xızıda, Artupa Astarada, Ufa (BaĢqord eli) varsa, qaynaqlar Upa dağını 
Urmu gölü, Ardupa dağ kəndini də Van gölü hövzəsində qeyd edir.
 
Böyük 
Zab çayının yuxarı axarında Quqiaba (Gög-oba) yeradı da diqqəti çəkir.  
Budaq,
 
bütün,
 
bütöv  sözlərinin  kökü  olan
 
*bod
 
sözündən  qədimdə 
tayfa anlamında bod, xalq anlamında bodun sözləri yaranmıĢ, tuva dili bot 
sözündə «öz» məna çalarını saxlamıĢ, qırğız dili isə but sözünü «tamam, 
bütöv»
 
anlamına qədər
 
inkiĢaf etdirmiĢdir. Sonralar
 
budun qurumu çağında 
həmin söz bud~but Ģəklində boyadına qoĢulan topoformanta çevrilmiĢdir. 
Sumer  yazısında
 
«ev»
 
anlamlı
 
E
 
iĢarəsi
 
hansı  sözdən  əvvəl  iĢlənməsindən 
asılı  olaraq,
 
filan
 
tanrının,
 
bəyin,  boyun  məbədi
,
 
obası,
 
yurdu  anlamını 
daĢımıĢdır
 
ki,
 
urartu
 
dilində
 
belə
 
«ev»
 
mənasında ebani, akad-asur  yazıla-
rında  isə  bit  sözü  iĢlənmiĢdir.  BaĢqa  dillərə  keçən  belə  sözlərdə  məna 
dəyiĢməsi  daha  qabarıq  olmuĢ,  özəlliklə  dağ  baĢında  gözətçi  yeri,  tüstü 
ilə  xəbər
 
vermək
 
üçün  qurulub
 
karqu,
 
kara  (qaravul)  sözləri ilə  bildirilən 
qala və hasara
 
alınmıĢ
 
yerləri bildirən xalxal,
 
ağıl kimi coğrafi
 
xalq termin-
ləri
 
daha
 
çox
 
dəyiĢmiĢdir.  Məsələn,  türk  dillərində  hasara  alınmıĢ
 
qoyun
 
yerinə
 
ağıl
 
(avul,
 
aul) deyilir və
 
bu söz rus dilinə aul, fars dilinə ağel Ģək-
                                                 
15
 Türk dillərindən baĢqa dillərə oba, yurd, alaçıq, ağıl, təpə, kurqan tipli onlarla çoğrafi
 
termin keçdiyi kimi
, 
baĢqa dillərdən də türk dillərinə vilayət, rayon, qəsəbə, Ģəhər kimi 
sözlər
 
keçmiĢdir. Lakin elə
 
paralel izoqloslar
 
var ki, onların
 
hansı dildən hansı dilə keçmə-
sini müəyyən etmək çətindir, necə ki, azərcə dam sözü hind-avropa dilləri üçün daha xa-
rakterik termindir: Homerdə δομος 
, 
latınca domus
, 
qədim hindcə
 
dama
, 
rusca dom və
 
s.   

 
71 
lində keçib iĢləndiyi kimi, sumer dilindəki eqal da akad, urartu dillərinə 
keçmiĢdir. Belə paralellərdən bir neçəsini gözdən keçirək. 
türk  
 
sumer 
 
akad-
asur  
 
 
elam 
urartu 
rus 
fars 
 
 
 
-  eb, oba;  qabaq, qapı, eĢik;  bad, bat, batan;  kara, karqu, 
karavul;  ağıl, ağul;  alaçıq,  alan; otaq; ordu; ulus, ölkə  
-  E, é «ev»,  é -qal «böyük ev, saray»;  KUR, kalam «ölkə»;  
eqar «divar»;  giĢig «eĢik, qapı»;  
-  êkallu «saray»; igaru «divar»; eg
ê
ru «dövrəyə almaq»; 
â
lu 
«çadır, Ģəhər», 
â
l
â
ni «Ģəhər, kənd, yaĢayıĢ məskəni»; k
â
ru 
«liman Ģəhəri, sahil divarı, torpaq qalağı»; p
āţ
u «sınırdakı 
bölgə»;  MĀTU, mātu «ərazi, ölkə»;  bitu «ev»   
-  batin/patin, bate/pate «bölgə, ölkə» 
-  ebani «ölkə»;  patari «oba, kənd, Ģəhər»; E.GAL. 
-  aul «kənd»; karaul; alan «cığır»; laçuqa «alaçıq»; orda
 
«ordu» 
-  otağ «çadır, otaq», əĢik «ön otaq»; ordu «çadır, Ģəhərcik»; 
ağel «qoyun yatağı»; 
 
obe «oba», «köçəri»;  karaha «ləĢgər, 
ordu», ğəravol, ğələvur «qaravul»; ulus(at) «ulus»; alaçuq, 
əlacuğ «alaçıq»; olka, ulka, olgə «bölgə, ölkə»  
Urartu  yazılarında patari  «Ģəhər» 
URU
, ebani  «ölkə» 
KUR
 determi-
nativi  ilə  iĢarə  edilmiĢdir.
16
 Elam  dilində  patin  sözü  «bölgə,  ölkə»,  akad 
dilində  m
ā
t  (cəmdə  m
ā
t
ā
ti)  «ərazi,  bölgə,  ölkə»  anlamında  iĢlənmiĢdir. 
Ev sözünün qədim türk dilində eb  Ģəklində olduğunu və oba sözünü nə-
zərə alıb, urartu dilindəki -ni Ģəkilçisi ilə ebani sözünün düzəlmə coğrafi 
termin olduğunu görmək olur.
 
Etnonim və toponim tərkibində «t»
 
və
 
«n» 
samiti  türk  dilləri  üçün  də  xarakterikdir:
17
   Saqat,  Bayat,  Corat,  Alpan, 
Turan, Arman və s.  
Bu baxımdan, ebani sözündə olduğu kimi, eb~oba sözlərinə qoĢu-
lan həmin Ģəkilçilərlə yeni coğrafi izoqlosun yaranması da mümkün idi:  
eb-an 
> 
ban ~ van;  oba-n  
> (
aban ~ avan 
>)
 ban~ van
 
 
eb-at 
>
 bat ;  oba- t/d  
>
 (abat ~ abad 
> ) 
bad
 
                                                 
16
 Bu determinativlər ÂLU,  MÂTU kimi də verilir (Мещанинов, 1978, 103, 240).  
17
 Çoxluq,  topluluq,  cəmlik  çaları  bildirən  Ģəkilçilərin  tərkibində  -z/-r,  -l/-Ģ,  -q/-k  səs-
lərilə yanaĢı -n, -t samitləri də vardır; ərən, turan, alpan, barsqan, qurqan, arqun, elat, 
içalat  sözlərində  olduğu  kimi,  -an/-ən,  -ın/-un,  -qan/-qın,  -at/-ut  Ģəkilçiləri  ilə  düzələn 
çoxlu coğrafi adlar vardır. Ön Asiyaya gələn irandilli boyların dilindəki -an, Ġkiçayarasına 
gələn  samilərin  dilindəki  -at/-ət  Ģəkilçisi  burada  olan  analoji  Ģəkilçinin  coğrafi  adlarda 
iĢlənmə tezliyini xeyli artırmıĢdı. 

 
72 
Yeni  yaranmıĢ  belə  topoformantlar  dillər  və dialektlər  üzrə  çeĢidli 
əlavə  fonetik  görkəm  (avand,  vəng)  və  semantik  çalar  alır.
18
 Naxçıvan
, 
Ordubad kimi
 
adlarda artıq
 
avan, abad yox, van, bad formaları iĢtirak edir. 
Van formantına nisbətən bat/bad formantı çox qədim çağda müstəqil sözə 
çevrilmiĢ
, 
onun
 
«divar»
 
anlamı
 
da  yaranmıĢdır.
 
Dilimizdə  təndirin  badı 
deyimi həmin anlam çalarını saxlamıĢdır.
 
Bu sözlə yaranan Ordubad adı-
nın birinci tərəfi də qədim azər onomastikası üçün xarakterikdir.
19
  
Ordu-Balık,
 
Qızıl-Orda
 
kimi
 
adlarda
 
iĢlənən
 
ordu/orda  sözünə  qədim 
Ön Asiya və Azərbaycan yeradlarında rast gəlmək olur: Elam Ģəhəri kimi 
verilən Urdalik(a) və Əhəməni dövrü Babil sənədində Kukurdi  yeradları  
«orduluq» və «göyordu» anlamına uyğun gəlir. Urartu çarı Sarduri Təbriz-
Naxçıvan arasında zəngi boylarının yaĢadığı Sanqi-but bölgəsində, KiĢpal 
dağının döĢündə qala tikdirir və qaynaqlar bunu Sardurixurda kimi verir. 
Göründüyü kimi,
 
urartu qarnizonu üçün tikilmiĢ bu qalaya yerli zəngi boy-
ları  «Ģahın  ordugahı»  anlamında  Sardurun-Ordası  demiĢlər  və  bu  yerli 
deyimi
 
urartular
 
öz
 
dillərinin
 
qramatikasına uyğun
 
Sardur-ix-urda Ģəklinə 
salmıĢ, asur qaynağı da onu 
URU
Sardurixurda kimi vermiĢlər.
20
  
Areal  izoqlosu  olan  patin,  batan,  vatan  (vətən)  sözləri  də  analoji 
dəyiĢmələrlə ortaya çıxmıĢdır. Anabad, Batabat, Güləbat, Kasabet, Baran-
bet  toponimlərində  olduğu  kimi,
 
qədim
 
Akbatan
 
(Həmədan),
 
Atropaten  və 
Urmu hövzəsində  asur qaynağının
 
qeyd etdiyi qədim Kilambati qalasının
, 
Andarpatin
, 
Andirbatian/Andirpattian  bölgəsinin
 
adı  bat/batan/patin  sö-
zünü əks etdirir.
 
Ceyranbatan tipli adlardakı batan isə xalq etimologiyası 
ilə  bağlı  ayrı  məzmunlu
 
söz
 
olub
 
«batmaq»  anlamı  daĢıyır.  Bat  sözünə 
yaxın yuxarıda qeyd etdiyimiz ayrı
 
yolla yaranan but  sözcüyü də vardır. 
                                                 
18
 Bəzi türk dialektləri «nd, nt, nc, ng» səsbirləĢməsinə meylli olduğundan qılıc > qılınc, 
səməd >səmənd, penir > pendir, tüfək >tüfəng kimi dəyiĢmələrə yol verir. Belə dialekt 
mühitində  avan  >avand,  bud  >  bund,  van  >  vəng  variantları  ortaya  çıxa  bilir.  Ayrıca 
Vəng adlı toponimlər Ġsmayıllı, Kəlbəcər və Vank, Vanklu Qarabağ bölgələrində vardır. 
Bu sözdəki -g/-k samiti cəmlik bildirən -q samiti də ola bilər. Belə ki, digər türk dillə-
rindən fərqli olaraq, azər və Kıprıs türkcəsində I Ģəxsin cəmində (bizik, aldıq) və ono-
mastikada  olan  həmin  -q  samiti  vaxtilə  Balkandan  Van  hövzəsinə  gələn  hay-erməni 
dilinə də keçmiĢdir. Bu, haydilli qaynaqlarda yer və boy adlarında əks olunur: Quqark 
«gögərlər», Kaspk «kaspilər», Kanqark «kəngərlər» və s.    
19
 M. Qıpçaq (Novruzov) Ordubad adında abad sözünü görən alimlərə etiraz edib, düzgün 
olaraq, adın ordu+bad sözləri ilə yarandığını və fars dilinə keçən bad sözünün yenidən 
abad formasında bumeranq kimi geri qayıtdığını yazır (Новрузов, 1987, 180-182). 
20
 ТУ, 167. 

 
73 
Boy
 
(bod)
 
sözünün
 
ĢəkilçiləĢmiĢ
 
bu
 
variantı  Qırğız  elində
 
qırxoğul 
boylarından biri olan uzunbut  etnonimi (uzun-but), Azərbaycanda Soltan-
bud  (soltan-bud),  Ağcabədi  (ağca-budu)  toponimləri  əks  etdirir.  Qədim 
Azərbaycan ərazisində asur qaynaqları Sanqibut, Karsibut, Saqbut, Qızıl-
bud  bölgələrinin  adını  qeyd  etmiĢdir.  Bu bölgələr  «zəngi  yurdu»,  «karsi 
yurdu», «saqa yurdu», «qızıl yurdu» olduğu üçün həmin but sözü ilə veril-
miĢdir.
21
 Hətta, asur yazısı Bit-Sanqi və Bit-Sanqibut formalarını da qeyd 
etmiĢdir, yəni Sanqi-but türk dili modeli, Bit-Sanqi isə asur dili modelidir.  
Beləliklə,  bat  formantından  fərqli  olaraq,  but  boyadına  qoĢulur  və 
sumer yazısındakı E, asur dilindəki bit sözlərinin vəzifəsini daĢıyır. Asur 
yazılarında Bit-Baru, Bit-BurutaĢ, Bit-Aqusi, Bit-Kapan toponimləri baru, 
burutaĢ, aqusi etnonimlərini ortaya çıxardır ki, bunlar da qədim bor/börü, 
börüdaĢ,  oquz,  qapan  türk  boyadlarına  uyğun  gəlir.
22
 Tonyukuk  abidəsi 
«Türksir bodun yerintə bod kalmadı» (Türk-sir xalqı yerində boy qalmadı) 
cümləsi ilə bodun (xalq) və bod (boy) sözlərini aydın əks etdirir. 
Ön Asiya izoqlosları içində -ba/-ma,
 
-be/-me/-pe,
 
-bi/-pi,
 
-bu/-mu al-
lomorfları ilə görünən -bi Ģəkilçisi də diqqəti çəkir. Belə ki, bu Ģəkilçini 
əks etdirən qədim toponimlər əsasən Azərbaycan ərazisinə düĢür:
23
 Belə 
adlar  sırasında  azər  xalqının  tarixində  aparıcı  yer  tutan  kaspi  və  azərbi 
                                                 
21
 Bu adlardakı but  sözünü  izah  etmək  üçün  bəzi  alimlər qədim  Qızılbud/Qızılbund 
adını Culfa bölgəsindəki Soltanbud dağı və Beyləqan ərazisindəki Sultanbud təpəsi ilə 
müqayisə edib, bunda/buda sözcüyünün «dağ» anlamı daĢıdığını güman edir və qədim 
Qızılbud adını «qırmızı dağ» kimi verirlər (AT, 1996, 42); Bu yanlıĢ izah baĢqa bir tarix 
kitabında da vardır. Burada Qızılbuda «qırmızı təpə»,
 
Sanqibuta
 
isə «üç
 
ayaqlı
 
dağ qolu» 
anlamı verilmiĢdir
 
(AT,
 
1994,
 
100-101); Əlbəttə,
 
təmiz
 
türkcə olan sanqibut (zəngi boyu) 
ilə qızılbud (qızıl boyu) adlarında but sözcüyünün düzgün anlaĢılmaması bu  yanlıĢ  yo-
zumları ortaya çıxarmıĢdır. Qızılbud hər hansı bir «qırmızı» dağın deyil, qızıl boyları ya-
Ģayan böyük bir bölgənin adıdır, buradan axan çaya da Qızıl-üzən demiĢlər. Ġ. M. Dyako-
nov  da  bu  bölgə  adının  qədim  qaynaqda  qeyd  olunmuĢ  Qizinkissi  formasının  Qızılbud 
ilə eyni ola bilməsini ehtimal etmiĢdir
 
(Дьяконов,
 
1956, 202). Məsələyə alim fəhmi ilə 
düzgün yanaĢan tarixçi
 
əgər türk etnonimlərinə
 
qoĢulan but
 
və
 
kiĢi sözlərinin eyni funk-
siya daĢıdığını, yəni az-kiĢi, altay-kiĢi modelində olan qızıl-kissi ilə qızıl-but etnoniminin 
eyni olduğunu bilsəydi, bu qiymətli müĢahidəsini güman Ģəklində deyil, gerçək durumu 
əks etdirən qanunauyğunluq kimi verə bilərdi. 
22
 Bit-Kapani modeli göstərir ki, müasir Qafan adında olduğu kimi, qədim qaynaqlarda 
qeyd  olunan  Urmi  hövzəsindəki  Kapani,  Uqarit  ölkəsindəki  Qaban  toponimləri  qədim 
türk boyu qaban/qapan adını əks etdirir. 
23
 Ulluba/Uliba, Zirma, Ezama, Kuma/Kume, Arame,
 
Urume/Urme, Arme, SiraĢme, Bit-
Xirmami, Ariarmi,
 
Dimame,
 
Tarzanabi,
 
Tarxanabe,
 
Andiabe, Madape, Ellipi/Elipi, Subi, 
Suvbi, Sumbu, Kutebu(m), Lulume/Lullumu, Salanibu və s. (ТУ, 1970.). 

 
74 
boyadı olduğunu da nəzərə alıb -bi formantının mənĢəyinə iĢıq
 
tutan bəl-
gələrə  baxaq.  Azərbaycanda
 
YaĢma,
 
Qazma,
 
Qızılqazma,
 
Yalama,
 
Kaspi, 
Alpı  yeradları
 
və
 
Altayda
 
Kaspa
 
çayı
 
vardır. Deməli
, 
-ba/-pa/-pı  formant-
ları türk dilləri üçün yad deyil.  
Türkmən  dilində  sallaq  qulağa  salpı  deyildiyi  kimi,  taypı,  çolpı, 
sölpi  sözlərində  qalan  arxaik  -pı  Ģəkilçisi  qıĢlaq,  buzlaq,  qumlaq  kimi 
coğrafi  terminlərdə
 
iĢlənən
 
-laq
 
Ģəkilçisinin
 
funksiyasını
 
daĢımıĢdır.  Qə-
dim türkcə intensivlik, təkrarlıq bildirən dalbadal (dal-ba-dal),
 
qalmaqal 
(qal-ma-qal)
 
tipli
 
sözlərin
 
tərkibində
 
də  görünən  -ba  elementinin  coğrafi 
adlarda analoji yükü
 
vardır.  
Hollandiyalı
 
Yan
 
Streys
 
XVI
 
əsrin
 
ortalarında
 
ġamaxıdan
 
Ərdəbilə 
gedərkən  Araza  çatmamıĢ  yolda Kasili kəndində dincəldiyini  yazır.
24
 Bu
 
Kasili
 
adı
 
qədim  Kaspi  bölgəsində
 
yaĢayan  kas/as
 
boylarının  dilindəki 
arxaik  kas-pi  adının  yeni  kas-eli  deyimini  aydın  əks  etdirir.  Yəni  türk 
boyları  müxtəlif
 
dövrdə
 
və
 
ayrı-ayrı
 
dialektlərdə  boyadlarına  but,
 
-oq/-aq, 
kiĢi,  ar/ər,
 
eli,
 
-lı,
 
-lar  Ģəkilçi  və  ĢəkilçiləĢmiĢ  sözcüklər  qoĢduğu  kimi, 
müəyyən çağlarda yayğın olan -ba/-be, -bi/-pi Ģəkilçilərindən
 
də eyni qay-
dada  istifadə  etmiĢlər.
25
 Naxçıvan
 
bölgəsindəki
 
Ustupu,
 
Ustupi  Ģəklində 
yazılan kəndadı əgər
 
qədim «üst-oba» modeli ilə yaranmamıĢsa, onda -pi 
morfemli  toponimdir.  Ksenofontun  Anadoluda  verdiyi  Teleboy  çayadı 
tele boyu ilə  bağlı olduğu  kimi,  Ptolemeyin  də Albaniyada qeyd  etdiyi 
Teleba və Telebi(s) toponimləri tele-bi (tele boyu)  etnonimini əks etdirir.
 
Q.
 
Qeybullayev  bu  Ģəkilçi  ilə  iĢlənən  tatabi,  syanbi,  barabi,  turabi  türk
 
etnonimlərinin adını çəkir.
26
  
Coğrafi adların yaranmasında iĢtirak edən izoqloslar sırasında -ca, 
-calı,  -Ģen  Ģəkilçiləri  də  vardır.
27
 Türk
 
dillərində
 
etnonimlərə
 
-ca  (sarıca) 
və
 
onun  ardınca  -lı (sarıcalı)  Ģəkilçisi qoĢulub  etnotoponim  yaradır.
28
 Bi-
                                                 
24
 ПОА, 346. 
25
 Areal izoqlosuna çevrilən -bi morfemi gürcü və saxur dillərində  cəmlik bildirən  «lar» 
Ģəkilçisi yerində iĢlənə bilir: leke-bi «dağıstanlılar», kumux-bı «kumuqlar». 
26
 Гейбуллайев, 1990, 164. 
27
 Digər formalardan burada söhbət açmağa imkan yoxdur. Yalnız bunu qeyd edək ki, 
qədim Basaroped(u) toponimi, Bad-Tirikan qalası, Teleboy çayı basar-bud/basar-pad, 
tirikan badı (qalası), tele-boy tərkiblərinə ayrıla bilir. Görünür, keçmiĢdə bod/bodun ilə 
paralel,  boy/boyun  variantı  da  iĢlənmiĢdir.  Ġndiki  Uzboy  çayı  (uz-boy)  və Tovuzdakı 
Qaraboyunlar (qara-boyun-lar) kəndi boy və boyun variantını saxlamıĢdır. 
28
 Orta Asiya və Azərbaycanda Naymonça, Saroyça, Uğurcalı, Quqerceli, BozĢa, Göycə, 
Yengicə, Ağırca, Sarıcalı, Sarcalı, Saraclı, Bolçalı və sair bu kimi toponimlər vardır. 

 
75 
rinci Ģəkilçi daha çox rəng, bəlkə
 
də, cəhət bildirən adlara qoĢulur:
 
Cöycə,
 
Ağca(bədi),
 
Bozca,  Altınca.  Bu  modellə  yaranan  Borçalı  toponimi  I 
ġapurun  yazısında Varuçan/Varaçan/Varasan Ģəklində qeyd olunmuĢdur 
ki, bu da borça (
=
boz-oq) boylarının tarixi üçün gərəkli bəlgədir.
 
Bəllidir 
ki, bir neçə türk boyu, o cümlədən borçol boyu macar xalqına qarıĢmıĢdır. 
Kars bölgəsində Boroçoğlu toponimi,
 
Böyük
 
Zab çayının yuxarı axarında 
Borçala  dağı  və  gürcülərin  Didi-Turkoba  (Böyük  türk  vilayəti)  dediyi 
Borçalı bölgəsi həmin borça boyunun (börücə, bozca da eyni anlamdadır) 
adı ilə yaranan etnotoponimlərdir.
 
Farsdilli qaynaqda boruça-n,
 
borusa-n 
deyimi -Ģen Ģəkilçisinin açımına yardım edir; belə ki, antik qaynaqda Sa-
kasena  və  Kambisena  kimi  verilən  adların  gerçək  quruluĢu  Sakaçe-na, 
Kambiçe-na  Ģəklində  ortaya  çıxır.  Quzey  Qafqazda  Baksan  çayının  sağ 
qolu SakaĢili-suyu (sakaçe-li) hidronimində Sakaçe boyadı qaldığı kimi, 
əski
 
hay
 
qaynağında  Kambiçen/Kapiçan
 
Ģəklində
 
verilən  toponimdə  Kam-
biçe boyadı  (kam-bi-çe-n)  əks  olunmuĢdur.  Saqa  boyunun  saqat,  saqar, 
saqaça etnonim variantları olduğu kimi, görünür, qamər boyunun da baĢqa 
kambi, kambiçe boyadı deyimləri olmuĢdur. Bu son model Qırğız elində 
dağ, çay və yer adlarında təkrar olunan Baybiçe adında aydın görünür.
 
Be-
ləliklə,  qədim  Azərbaycan  bölgələri  olan  Sakasena  və  Kambisena  latınca 
yer adlarına qoĢulan -ena Ģəkilçisi ilə verilən saqaca və qambicə boyları-
nın yurdudur. Həmin Ģəkilçi Araksena (Araks-ena) adında da vardır.  
Z. V. Togan
  
Xatun-Sin (Uzaq-Doğu)
, 
Balqa-sın
 
(Monqolustan) aĢağı 
Edildəki Saksın adlarında sın
 
sözcüyünün «Ģəhər, türbə» anlamı bildirdi-
yini  qeyd  edir.
29
 Xəzərlərin  SaraĢen  Ģəhəri  də ərəb qaynağında  al-Bayda 
«ağ Ģəhər» kimi verilir.
 
Deməli, sın, sen, Ģen Azərbaycandan Monqol
 
elinə 
qədər yayılmıĢ toponimlərdə görünən bir sözcükdür. Buna bənzər durum 
-Ģ, -Ģın ilə düzələn adlarda da vardır: QaraĢ, QaraĢın, SarıĢ, SarıĢın. Lakin 
Göyərçin, Sığırçın kimi quĢ adlarında iĢlənən  -çın  uçqan/uçan  sözünün 
ĢəkilçiləĢməsi ilə (uçan 
>  -
çın) yaranmıĢdır.
30
 Yəni  buradakı  -çın  sözün 
ĢəkilçiləĢməsi, Ģın/Ģen sözcüyü isə Ģəkilçilərin birləĢməsi ilə yaranmıĢdır. 
Tərkibində  Ģen  sözcüyü  olan  toponimlərin  Azərbaycanda  yayılma 
arealı  belə  qənaət  yaradır  ki,  saqa  boybirliyi  daxilində  etnonimlərə  -ca 
Ģəkilçisi qoĢmağa meylli olan dialektə, özəlliklə alban boylarına aid yurd-
larda həmin model geniĢ iĢlənmiĢdir; QutqaĢen, XonaĢen (çayı), SaruĢen, 
TanaĢen.
 
Yeradlarına qoĢulan Ģın/Ģen azər dilində yeni Ģenlik, hay
 
dilində 
                                                 
29
 Toğan, 1981, 166. 
30
 Дямирчизадя, 1968, 63-71. 

 
76 
isə Ģen
 
«kənd»,
 
Ģenk «tikili» sözlərinin ortaya çıxmasına səbəb
 
olmuĢdur. 
Azərbaycana
 
gələndən sonra hay dilində yaranan bu yeni söz artıq hayca 
deyilən yer adlarında görünməyə baĢlayır: MetsiĢen (böyük kənd), Nora-
Ģen (təzə kənd), ZərdanaĢen (zərdan kəndi), SovetaĢen və b. 
Beləliklə, ev-oba sözündən tutmuĢ abad, bat, aban, van, vəng, but, 
bi,  Ģen  kimi  Ģəkilçi  və  sözcüklərə  qədər  çeĢidli  areal  izoqlosu  olduğunu 
gördük və bunların bəzisi üzərində nisbətən ona görə  geniĢ dayandıq ki, 
sonrakı  bitiklər  boyu  qarĢıya  çıxan  həmin  formantlara  hər  dəfə  yenidən 
izahat verməyə ehtiyac qalmasın. 
Ölkə-bölgə,
 
Ģəhər-kənd,
 
yurd-yuva,
 
oba  kimi
 
yaĢayıĢ 
məskənlərindən
 
tutmuĢ
 
dağ,
 
dərə-təpə,
 
aĢırım,
 
orman, 
dəniz, göl və çaya qədər müxtəlif coğrafi obyektlərin 
qədim
 
adları paleotoponim adı altında öyrənilir.
 
Top-
onim dilin qanunları ilə yaranan özəl ad olduğu üçün 
dilçilik
 
baxımından
 
öyrənilir.  Lakin  coğrafi  obyektə 
ad verilməsi, sözlə iĢarə olunması xaotik deyil, müəyyən sistem daxilində 
gerçəkləĢir ki, bu da iĢarə olunanla (coğrafi obyekt) iĢarə edən (ad) ara-
sında qarĢılıqlı əlaqə yaradır.
31
 Dildə  formalaĢan  coğrafi  xalq  terminləri-
nin  bir  qismi
 
elmi
 
terminologiya
 
funksiyası
 
qazanır.  Coğrafi
 
terminlərin 
köməyilə qədim toponimlərin dil mənsubiyətini ortaya çıxarmaq mümkün 
olur.
 
Bu baxımdan, yuxarıda gözdən keçirilən bölgəsəl söz və areal izoq-
losları
 
da köməyə
 
gəlir.
 
Paleotoponimlər  yaĢayıĢ məskəni adını  (oykonim)
, 
relyefin  quruluĢu  adını  (oronim),  su,  axarsu
 
adını
 
(hidronim),
 
həmçinin 
planet adını (kosmonim) bildirir
 
və
 
qədimliyi ilə
 
yeni yaranan toponimlər-
dən fərqlənir. 
Tarixi qaynaqda qeyd olunma çağından  asılı olaraq, Ön Asiyadakı  
coğrafi
 
adları
 
prototürk,
 
protoazər,
 
azər
 
paleotoponimlərinə
 
ayırmaq
 
lazım 
gəlir; m.ö.
 
III minil və
 
II minilin ortasına qədərki sənədlər prototürk, m.ö. 
II minilin ortasından m.ö. I minilin sonuna qədər protoazər, m.s. I minildə 
Ġslamaqədər azər  paleotoponimlərindən danıĢmaq  mümkündür. Ön Asiya 
paleotoponimləri bir neçə əsrdir ki, alimlər tərəfindən tədqiq olunur. Belə 
ki,
 
sumer
, 
elam
, 
akad-asur
, 
het
, 
hurri
,
  urartu
, 
fars  mənĢəli  toponimlərə  aid 
xeyli tədqiqat vardır. Məsələ burasındadır ki, prototürk sınırı dıĢında qa-
lan  elam  boyları  istisna  olmaqla,  adı  çəkilən  xalqlar  Ġkiçayarası,  Doğu 
Anadolu,
 
Güney
 
Qafqaz
 
və
 
Güney  Azərbaycan  ərazilərinə  gəlmə  etnos-
                                                 
31
 Məsələn,
 
Krımda
 
dağlar meĢəli
 
olduğundan burada
 
dağ sözü
 
«meĢə» anlamı
 
da daĢıyır. 

Kataloq: 2015
2015 -> Oitsning ma’nosi – Orttirilgan Immunitet Tanqisligi Sindromi. Bu dahshatli va bedavo kasallik hozirgi zamonning “vabosi” deb yuritiladi
2015 -> 4 İstehlakçıların davranışının modelləşdirilməsi Son istehlakçıların davranışının modelləşdirilməsi
2015 -> Klinik protokol Az ərbaycan Respublikas
2015 -> Üz–çənə cərrahiyyəsi Bölmə Gicgah-çənə oynağının xəstəlikləri və zədələnmələri 1 Çənə oynağının çıxığının əsas səbəbi nədir?
2015 -> Üz–çənə cərrahiyyəsi Bölmə Gicgah-çənə oynağının xəstəlikləri və zədələnmələri 1 Çənə oynağının çıxığının əsas səbəbi nədir?
2015 -> Stomatologiya 1 Sistem hipoplaziyası zamanı hansı dişlər zədələnir?
2015 -> Приложение №3 Информированное согласие пациента на пародонтологическое лечение
2015 -> Myuller h p parodontologiya pdf
2015 -> Buklet Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2011-ci il 7 iyul tarixli