«Doqquz Bitik» sırası

 
çayını keçir. Rum və 
alban  qoĢunu  burada  və  ya  yaxındakı  Sumqayıt-çayın  Qozluçay  qolu 
yaxasında  savaĢır.  Beləliklə,  Xəzərə  bu  üç  günlük  məntəqədən  Pompey 
geri qayıdıb Borçalı bölgəsinə dönür. 
                                                 
139
 Eyni qaynaq, (Помпей, XXXVI). 
140
 Böyük Plini və Ptolemeyin  Pir-Saqat çayını Kambis  hidronimi  ilə verdiyinə diqqəti 
çəkən coğrafiyaçı Seyran Vəliyev, doğru olaraq yazır ki, Pompey Kür çayını Mingəçe-
vir  yaxınlığında  keçib,  ġirvan  düzü  ilə  Pir-saqat  (Kambis)  çayına  doğru  irəliləyir,  onu 
keçəndən sonra Sumqayıt (Abant) çayının bir qoluna yaxınlaĢır və döyüĢ burada baĢ verir 
(Велиев, 1983, 95-96, 110). 

 
60 
Qobustandan  baĢını  götürüb,  yayın  istisində  əldən  düĢmüĢ  əsgər-
lərilə geri qaçan Pompey keçən qıĢı keçirdiyi Kaspi bölgəsinə payızqaba-
ğı  dönür  və  65/64-ün  qıĢını  da  burada  keçirir.  Azərbaycandan  geri 
dönən Pompey
 
Qazax
 
bölgəsinə
 
qədər
 
gəldiyi yolla geri qayıdır,
 
buradan 
Dilican-Qanlıca  yolu  ilə  deyil,  Qazax-Tiflis  yolu  ilə  Borçalının  yuxarı 
bölgələrindən keçib
 
Kaspiyə
 
enir. QıĢı orada qalıb,
 
yazda Qanlıca-ArtaĢat-
Sürməli-Körpüköy yolu ilə geri qayıdır. 
Beləliklə,  Pompeyin  Azərbaycana  yürüĢ  yolunu  qədim  qaynaqlar 
üzrə
 
araĢdırmaqla bu ölkənin m.ö.
 
I əsrdəki etnik
 
tarixi-coğrafi
 
durumuna 
aid müəyyən bilgi əldə etdik. Göründüyü kimi, yolboyu qarĢıya çıxan Kür, 
Araz, Araq, Kasax, Kambis, Albana  hidronimləri,  Antak,  Xazdar, Baqa, 
Astarak, Qanlıca, Abul, Kaspi, Asqur, Alban toponimləri türk onomastik 
qaynağını təĢkil edir və bunların içində azər/xəzər xalqı adının kökündə 
duran qədim  «az»  boyuna  aid  genotoponimlərin tərkibi  də  müxtəlif  dia-
lekt deyimlərini aydın əks etdirir:
 
as/az  -  *as-tarañur (as-tarak),  as-qur,  az-ar (azər) 
kas/ xaz - kas-pi,  kas-ax,  xaz-dar (xazlar)       
 
Beləliklə,
 
II  Sarqonun  və  Pompeyin  Azərbaycana  yürüĢünü  təsvir 
edən asur və yunan-latın qaynaqları m.ö.VIII və
 
I əsrlərdə Arazdan aĢağı 
və  yuxarı  bölgələri  haqqında  gərəkli  bəlgələr  verir.  Azərbaycanın  etnik 
demoqrafiyası baxımından bu bəlgələrin böyük əhəmiyəti vardır. Belə ki, 
Güney
 
Azərbaycanda bars, xoruz, qaban, subar, sabar, zəngi,
 
qızıl,
 
qaralı, 
dəli,
 
saqa,
 
bardı boylarının,
 
Quzey
 
Azərbaycanda as/az, azər, kaspi,
 
alban 
boylarının  yaĢadığı bəlli olur. Sonrakı qaynaqlarda aran və ağvan adları 
ilə tanınan alban boylarının Ġrəvan-Borçalı arasında yaĢadığı da bəlli olur. 
Eyni durum kaspi boylarında da özünü göstərir, onlar həm Xəzər  yaxası 
bölgələrdə,  həm  də  Borçalının  ayrı-ayrı  bölgələrində  görünür.  Eyni  adlı 
türk boylarının
 
Azərbaycanın müxtəlif bölgələrinə yayılması saqa,
 
subar, 
zəngi, bars boylarında da özünü göstərir. 
Bu
 
yürüĢlər
 
boyu
 
tanıĢ olduğumuz Buya,
 
Aratta, Kisil-axa, Kambis, 
Araq, Kasax, Araz, Kür, Albana kimi çayların, onlarla yer-yurd, dağ ad-
larının  türkcə  olması  da  aydın  göstərir  ki,  Güney  Qafqazda  və  Güney 
Azərbaycanda  yerli  əhali  türklər  idi.  Alban  çarı  Uruz  və
 
qardaĢı
 
Kutus,
 
Mana  çarı  Ullusun  türk  adı  daĢıyır,  qaynaqlarda  bəzi  qalabəylər,  bölgə 
baĢçıları «böyük»,
 
«yanzu»
 
titulları
 
ilə
 
verilmiĢ,
 
«qəbilə» anlamında uruk 
sözü
 
qeyd
 
olunmuĢdur.
 
Qaynaqlarda
 
adı keçən türk etnonimlərində boya-

 
61 
dına qoĢulub topluluq bildirən ar/ər, but, bi sözcüklərinin güneydə, həm 
də
 
quzeydə  geniĢ  yayıldığını  görmək  olur:  subar,  azər,  daqar,  qızılbut, 
sanqibut, karsibut, suvbi (subi), lulubi,
 
ellibi, kasbi 
 
və
 
sair. 
 
 
  
 
    

 
62 
2. TARIXI COĞRAFIYA COĞRAFĠ DĠLÇĠLĠK 
ĠġIĞINDA
 
Qədim
 
çağlarda
 
coğrafiya
 
və
 
tarixə  aid  yazılmıĢ  əsərlərdə  yeradı, 
boyadı,  dağadı  və  çayadı  kimi  məsələlərdən  də  bəhs  olunmuĢ,  onların 
dil  mənsubiyəti
 
haqqında
 
bəzən
 
ötəri
 
məlumatlar  verilmiĢdir  ki
, 
bu  da
 
coğrafi-dilçilik elminin ilk örnəkləridir. Lakin coğrafi dilçilik yalnız XX 
əsrin ortalarından sonra özəl metodları ilə bir elm sahəsi kimi formalaĢa 
bildi və linqvogeoqrafiya adı altında ciddi tədqiqatlar ortaya çıxdı.
 
Burada 
tarixi coğrafiyanın müxtəlif sahələrindən deyil, ancaq mövzumuzla bağlı 
areal  izoqlosları  (bölgəsəl  sözlər),  xalq  coğrafi  terminləri,  paleotoponi-
miya adı altında qədim oykonimlər (yaĢayıĢ yeradı), hidronimlər (çayadı), 
oronimlər (dağadı), yeri və adı dəyiĢən toponimlərdən bəhs olunacaqdır. 
Dilçilik
 
elmi
 
baxımından
 
areal
 
izoqlosları  geniĢ
 
sahəni 
əhatə etsə də,
 
coğrafi məzmunlu vahidləri,
 
toponimiya 
yaradıcılığında iĢtirak
 
edən  söz
 
və
 
Ģəkilçiləri
 
«bölgəsəl 
sözlər»
 
adı altında tədqiq
 
etmək mümkündür.
 
Bu termin 
elmi ədəbiyatda iĢlənən
 
areal izoqlosları
 
anlamını tam 
ifadə  etmir,  lakin  dilimiz  üçün  daha  uyumludur.  Ön  Asiyanın  bölgəsəl 
sözləri  dedikdə  ilk  ağla  gələn  bu  regionda  iĢlənmiĢ  ortaq  sözlərdir  ki, 
bunların  da  ön  sırasında  tanrıadları  durur.  Belə  teonimlərdən  sonrakı
 
bi-
tiklərdə
 
geniĢ
 
bəhs
 
olunacaq
, 
burada  yalnız
 
bir  neçə  ortaq  «tanrı»  anlamlı 
sözə,  tanrıadına  diqqəti  çəkməkdə  məqsəd  prototürk  etnosunun  ilkin 
coğrafi yurduna iĢıq tutan yardımçı faktların üzə çıxarılmasıdır. 
Bəllidir ki,
 
Tanrıçılıq dininə tapınan türk etnosu heç vaxt çoxallahlı 
xalqlarda olduğu kimi, tanrılara bütlər qoymamıĢ, bir neçə tanrıya sitayiĢ 
etməmiĢdir.
 
Qədim  türklər
 
Yeri-Göyü  yaradana  «Bir
 
Tanrı»,
 
«Tək  Tanrı», 
«Xan Tanrı» deyimi ilə tapınmıĢlar. Lakin bütün yaĢamı ilə təbiətə, coğ-
rafi duruma  köklənən  türk  etnosu  təbii  varlıqların qutsal hamisi,  yiyəsi 
(iyəsi) və ruhu (qutu) olması inancına da sahib olmuĢ, bu iyələrə Asar, 
Araz, Alpan, Albasdı, Baba, Bağa, Qut, Humay, Erlik, Kambar, Zəngi və 
sair adlar verilmiĢdir. Bu sözlərə tanrıadı anlamında teonim kimi deyil
, 
iyəadı kimi baxmaq  daha  doğru  olardı. Belə ki,
 
qırğız-qazax ellərində 
qaramal iyəsi kimi Zənqi-Ata adının teonim kimi verilməsi düzgün deyil, 
yəni qırğızlar
 
içində  yayğın
 
olan Oysulata (dəvə
 
iyəsi)
,
 
Çolponata
 
(qoyun
 
iyəsi)
,
 
Zəngibaba  (sığır
 
iyəsi)
, 
Kambarata  (ilxı  iyəsi),  bütöv  Qırğız  elini 
himayə  edən  Kırqızata  kimi  iyəadları  və  Koçkor-Ata,
 
Çolpon-Ata,
 
Isık-
Ata kimi
 
qutsal yeradları çoxtanrılı etnosların teonimlərindən fərqlənir. 
 
Bölgəsəl 
sözlər  

 
63 
Göydəki
 
Yaradıcı
 
prototürk  dilində
 
«tanrı»
 
anlamında
 
*Teñeri  (Ten-
geri) adı ilə adlanmıĢ, bu tanrı sözü qədim çağlardan bugünə qədər ayrı-
ayrı türk dialektləri üzrə Tañrı, Tenqeri, Tenqri,
 
Tenqer,
 
Dingir,  Tārı fo-
netik variantları ilə iĢlənmiĢdir. Azərbaycanda Dingir-bulaq, Dingir-dağı 
toponimləri  deyimində  hətta  [cingir]  forması  yaranmıĢdır.  Ġkiçayarasına 
IV minildə gələn sumerlər yerli türk boylarından eĢitdiyi *Teñer (Tenqer) 
deyimini  mixi  yazı  yarananda 
DĠNGĠR
  loqoqramı
 
ilə  vermiĢ,  sonralar  bu 
yazı sistemini qəbul edən elam, akad-asur, het, hurri, urartu xalqları yazı 
vasitəsilə yayılan həmin loqoqramı «tanrı» determinativi kimi iĢlətmiĢlər.  
Beləliklə, prototürk teonimi həmin xalqların
 
yazısında tanrı adları-
nın qarĢısında iĢlənməklə bütöv Ön
 
Asiyaya yayılmıĢdır. Lakin hər xalq 
onu öz dilindəki «tanrı» sözü ilə oxumuĢdur, yalnız sumerlər bu sözü türk 
xalqlarında olduğu kimi, sağır nun-u iki samitə (ñ
 
>
 
ng) ayırıb, dingir Ģək-
lində  yazıb-oxumuĢlar.
1
 Tanrı  sözündə  göy-səma  və  tanrı  anlamı  olması 
bu  sözün  çin  dilinə  keçmiĢ  variantında  da
 
özünü
 
göstərir.  Çin
 
dilində
 
«r»
 
səsi
 
olmadığından
 
onlar
 
bu
 
türk
 
sözünü  «göy»
 
və
 
«tanrı»  anlamında
 
t`ien 
Ģəklində  iĢlətmiĢ,
 
Tanrı  dağı  adını  T`ien-ġan  formasında  vermiĢlər.  Et-
rusklar da «tanrı» anlamlı Ten (ten-ri) sözünü Ġtaliyaya aparmıĢlar. Hətta, 
bu dildə
 
[Tinas-oklenar] kimi oxunan  «Tinoğulları» deyimi (Tinasclenar) 
vardı. 
Sonrakı bitiklərdə tanrı sözünün geniĢ yozumu (VI Bitik) və etimo-
logiyası (VII Bitik) verilsə də, onun Ön Asiya izoqlosu olmasını, Azərbay-
candan  doğu  və  batı  ölkələrə  aparılmasını  göstərən  bir-iki  örnəyi  Urmu 
teoriyasının bəlgəsi kimi burada təkrarlamaq gərəkir: 
 teñri damğasının oxunuĢu - [teñ//tiñ, tañ//dañ, teñri//tengri]  
Tanrı sözünün ilkin forması: *teñ-ir-i  >  teñri 
Tanrı  sözünün  müxtəlif  dillərdə  deyiliĢi:  monqol  [tengeri],  sumer 
[dingir], cin [t`ien, tienli] > kore [tienli], yapon [ten], etrusk [ten//tin] və s. 
Ön Asiyada Tengir türk sözü yalqız deyildir, burada çoxlu türk-hat, 
türk-sumer, türk-elam, türk-het, türk-urartu qutsal söz paralelləri də vardır 
və  bu  areal  izoqlosları  prototürk  etnosunun  həmin  xalqlarla  olan  qədim 
                                                 
1
 Mahmud
 
KaĢğari
 
teñri  sözünü  izah  edərkən  bilgin  adama
 
teñrigen  deyildiyini  qeyd 
edir  və  «Gecə-gündüz  Tanrıya  tapın,  Ondan  qorxub  çəkin,  utan,  oynama»  mənasında 
iĢlənən beyti misal çəkir:  
   Tün-kün tapun Teñrigə, boynamağıl, 
   Korkup añar eymənü, oynamağıl (MK, III, 376-377).
 

 
64 
təmasından  xəbər  verir.  Belə  izoqloslar  sırasında  Az//As  və  Azər  adı  ilə 
bağlı
 
Azaq, Az-div,
 
Asar adları,
 
 sumer,
 
hurri,
 
urartu və türk dillərində olan 
Baba adı,  Hurri,  Mada və  Göytürk  mühitində iĢlək olan  Baqa  adı  və bu 
kimi  onlarla  baĢqa  ortaq  qutsal  adlar  türk  etnosunun  qədim  «ölü  dillər» 
ilə olan
 
əlaqəsini
 
ortaya
 
qoyur.
  
Asər tanrı tapınağının Dəclənin sağ və sol yaxasında Qasur (Yorğan-
təpə) və Asur (AĢĢur) Ģəhərlərində və Ahura-Mazda adında olması, sonra-
lar Madanın güney-batısında Strabonun Azər məbədini qeyd etməsi aydın 
göstərir ki, bu teonim azər/asar/qasur/asur/ahur deyimləri ilə prototürk di-
alektləri və baĢqa dillər üzrə regionda geniĢ yayılmıĢdı. Ġrandilli «Bunda-
xiĢne»də Az-div azğın kiĢilərin himayədarı kimi verilir. «Avesta»nın ajay 
«doymaz» anlamı ilə təqdim etdiyi və Azar tanrının düĢməni sayılan Az-
divə süd qurbanı ilə qalib gəlmək olar.
 2
 
Türk qut adı kimi qutsal obyektlər, özəlliklə dağadlarında iĢlək olan 
Baba eyni anlamda hurri (Papa) və urartu (Baba) dillərində təkrar olunur. 
Sumer  dilindəki  bu  mətnlər  Baba  sözünün  teonim  kimi  iĢləndiyini  aydın 
göstərir: 
D
Baba
6
… ke
4
  Uru-inim-gi-na nam-sipad-Ģe mu-tud «Tanrı Baba 
Uru-Ġnimgini  çobanlıq  üçün  yaratdı»,  alan  lu  e-
D
Baba
6
    mu-du-a-ak-am 
«(bu) tanrı Babanın məbədini tikən adamın bütüdür».
3
 
Vaxtilə  sami  dillərindən  protoazər
 
dilinə  allah, ilahi, ilahə,  aman, 
nəbi  kimi  onlarla  qutsal  söz  keçmiĢdir.  Eyni  halın  qədim
 
çağlarda
 
baĢ
 
verməsi də təbii idi və maraqlı burasıdır ki
, 
türk etnosunun qutadı, iyəadı 
kimi iĢlətdiyi qutsal sözlər baĢqa dillərə keçərkən orada
 
daha
 
çox
 
teonim
 
statusunda
, 
bəziləri
 
isə  mənfi
 
çalarlı bədxah
 
ruhların  adı  kimi  çıxıĢ  edir.
 
Görünür, türk qutadlarının Ön Asiyada teonimə çevrilməsi
 
gələnəyi
 
öncə 
bura gələn sumerlərdə baĢlanmıĢ,
 
sonra gələn sami, hurr, urartu, het boyları 
bunu  davam  etdirmiĢdir.
 
Mifologiyaya  aid  sonrakı  V  Bitikdə
 
belə  adların 
geniĢ  Ģərhi  verildiyini  nəzərə  alıb
, 
burada  yalnız  bölgəsəl  prototürk  tanrı, 
qut və iyə adlarının baĢqa dillərdə, o cümlədən əski çağda Azərbaycandan 
gedən  etruskların dilində tanrıadına, iyəadına, qutadına və bədxah iyələ-
rin  adına (demonim) çevrilməsini, eyni zamanda bəzi türk boyadının qə-
dimdə  teonim  kimi
 
iĢlənməsini
 
müqayisə
 
etmək
 
üçün
 
onların  bir  qismini 
gözdən keçirək:
 
                                                 
2
 Короглы,
 
1983
, 
28;
 
Сумер мифиндя битки
 
танрысы
 
Азаг
 
иля sava-
Ģan yaradıcı tanrı Ninqursu onu məğlub edir, Azaq daĢa çevrilir (Дьяконов, 1990, 218).  
3
 Канева, 1996, 43, 45. 

 
65 
Türk qutsal sözləri 
az, as 
azər, asar, asur, qasur  
albastı (albaĢlı)     
alp, alpan 
araz 
 
baq, baqa, bayat 
baba 
qaĢqay (boyadı)   
quday  
qut (ruh, can) 
Kuər (hun iyəadı), kiur (ki-ú-
ru-um lulularda «tanrı»)  
gedar (boyadı) 
tarxan 
tenger       
Turan 
 
tur 
turuq, türk (boyadı) 
BaĢqa dillərdə qarĢılığı 
d
Azaq (sumer), Az-div (qədim pers) 
d
AĢĢur (asur), 
d
Ahura (qədim pers) 
Lamastu demonim (elam)    
Alb demonim (german), Alpan (etrusk) 
d
Araza (urartu)    
d
Baq (hurri, pers)  
d
Baba (sumer, hurri, urartu)      
d
KaĢqay (hat, het) 
d
Xutuinie (urartu), Xuda (pers)   
kut «ruh» (hat), KudĢu «qutsal» (ivrit) 
d
Quer (urartu yazısı), kiri «sahib», kiri-
riĢa «böyük tanrıça» (elam) 
d
Gidar (elam)  
d
Tarxuntas (het), Tarxan teonim (etrusk) 
Dingir «tanrı» (sumer)  
d
Turani (urartu), Turan teonim (etrusk)  
d
Tiru (elam), 
d
Dur (kassi)  
Turk tapınaq adı (hay-erməni) 
Göründüyü kimi, türkcə qutsal anlam daĢıyan sözlərin Ön Asiya 
dillərində
 
yayılması tarixi
 
Sumer
 
çağından üzübəri böyük
 
bir zamanı əha-
tə edir.
 
Ön Asiyadan bu tanrı, iyə və qut adlarını götürüb
 
Altaya qədər 
daĢıyan
 
türk
 
boyları batı yöndə olan sonrakı miqrasiyaları ilə həmin söz-
ləri bir qisim Avropa xalqlarına da ötürə bilmiĢlər.
4
 
Qutsal  sözlərdən  söhbət  açılmıĢkən,  qeyd edim ki,  qədim  bölgəsəl 
sözlərdən biri də elə qut sözüdür. Bu prototürk sözü qut, kut, xut Ģəklində 
əksər türk dillərində qalmıĢ və qədim «ruh» anlamını saxlamıĢdır.
5 
Tanrı 
adlarından
 
biri kimi türkcə yaranan Qut,
 
Quday adının kökündə də həmin 
                                                 
4
 Sumer  teonimləri  sırasında  taxıl,  buğda  tanrısı  AĢnan  və  Uqarit  mətnində  məhsuldarlıq 
tanrısı kimi verilən ‟AĢtar adı da diqqəti çəkir, belə ki, türk dillərindəki «aĢ» (buğda) bu 
teonimdə əks olunmuĢdur. Bu baxımdan,
 
Taru
 
(hat),
 
Dur
 
(kassi),
 
Tiru (elam) teonimləri, 
Elam
 
yazılarında
 
Uduran,
 
Sapak, Sunqursara,
 
Karsa
, 
Aypaksina, Silaqara tanrıadları, hurri 
yazısında  yeraltı  dünyanın  tanrısı  kimi  U.GUR  Ģəklində  verilən,  lakin  fonetik  oxunuĢu 
müəyyən olunmamıĢ ad, subar türk boyunun ene, hurrilərin eni dediyi «tanrı» sözü özəl 
araĢdırma mövzusudur. Bir Urartu yazısında (IX əsr) tanrı və iyələr sırasında Araza 22, 
Kuera  15,  Turani  5-ci  yerdə  verilmiĢ,  40-cı  yerin  sahibi  isə,  adı  çəkilməsə  də,  Kuman 
Ģəhərinin iyəsi kimi təqdim olunmuĢdur (Меликишвили, 1954; Çilingiroğlu, 1997, 154). 
5
 Räsänen, 1969, 205. 

 
66 
qut
 
sözü durur; regiona gələn irandilli
 
boylar onu alıb
 
Xoda Ģəklinə salmıĢ 
və bu bumeranq teonim yenidən azər dilinə Xuda formasında qayıtmıĢdır. 
Görünür
, 
m.ö. II-I minildə
 
as-german və ya saqa-german əlaqələri çağında 
bu iyəadı
 
german boylarının
 
dilinə Qod,
 
Qut teonimi kimi
 
keçmiĢdir
, 
lakin 
daha qədim çağlarda
 
Ön
 
Asiya izoqlosu qut hat dilində iĢlənmiĢ
,
 bura gə-
lən
 
hetlərin
 
ritual  məzmunlu  yazısında  «ruh»
 
mənalı  hat  sözü  kimi  qeyd 
olunmuĢdur. Qədim dillər üzrə tanınmıĢ alim Vyaç.Vs. Ġvanov həmin het 
qaynağındakı kut sözünü türk-hat paraleli kimi qeyd etsə də, bu dillər ara-
sındakı əlaqəni Ģərh etməkdə məlum çətinliklə qarĢılaĢmıĢdır, çünki Altay 
nəzəriyəsinə görə, 4-5 minil zaman və bir-birindən uzaq (Anadolu-Altay) 
böyük məkan fərqi fantastik görünür. Lakin zaman-məkan ölçülərinə sığ-
mayan  bu  fakt  izah  olunmalı  idi.  Ona  görə  də,  alim  Anadoludan  «ruh» 
anlamlı kut sözünü Altaya aparan etnosun türk deyil, hər hansı bir  «ölü 
dil» (?) olduğunu yazmaqla vəziyətdən çıxmağa cəhd etmiĢdir.
6
 Halbuki, 
Urmu teoriyası baxımından bu fakt çox doğaldır.
 
 
Hat dilində kut «ruh»
, 
li-kut
, 
li-kuddu «onun ruhu
, 
onun canı» deyim-
lərində  təkrar  olunan  bu  söz  bəzi  sami  dillərinə  də  keçmiĢdir.  Uqaritdə 
tapılan  samicə  bir  yazıda  `Anat  tanrının  ləqəbi  «qutsal»  anlamlı  KudĢu 
sözü  ilə  bildirilmiĢdir.  Bibliyada  «və  heç  bir  yabançı  qutsal  paydan  ye-
məyəcək» deyimi qədim yəhudi dilində «qutsal aĢ, qutsal pay» anlamlı qō-
deĢ sözü ilə verilmiĢdir. Elam-kassi Gidar tanrıadı kökündə qud/gid sözü 
görünür, lakin bu qədim türk gedar boyadında olan «möhkəm»,
 
«qüvvət-
li» anlamı olan ked/ged sözü ilə əlaqəli ola bilər, kassi Xudxa tanrıadı isə 
qud sözünü əks etdirir.
 7
 
Bölgəsəl sözlərin xarakterik cəhətlərindən biri də budur ki, bəzi kul-
tur terminləri bir dildən baĢqa dilə keçib bu dildə yeni məna çaları qazanır, 
bu dilin səslərinə uyğun olaraq fonetik cildini dəyiĢir və müəyyən dövrdən
 
sonra
 
yenidən
 
əvvəlki  dilə
 
yeni  görkəmdə  qayıdır.
 
Belə  bumeranq  sözlər 
azər
 
dilində  istənilən  qədər  vardır.  Məsələn
, 
vaxtilə  türk  dillərindən  baĢqa 
dillərə,
 
özəlliklə sami,
 
slavyan və iran dillərinə
 
və
 
bu dillər vasitəsilə Av-
ropa dillərinə keçən köĢk, yoğurt,  ardel, bitik, azıq,  yarlıq, tamqa, tavar
, 
kömrük, dilmanc kimi minlərlə sözlərdən bəziləri yenidən azər dilinə ki-
osk, artel, kitab, azuqə sözləri kimi baĢqa görkəmdə qayıtmıĢdır.  
                                                 
6
 ДА, 44). 
7
 ИДВ,1988,  265;  Bibliya.  Levit,  22.10;  ХПИДВ,  1980,  I,  254;  Qud  teonimi  haqqında 
Cəlal Bəydili gərəkli məqalə yazmıĢdır (Мяммядов, 1988). 

 
67 
Bölgəsəl  sözləri  seçərkən  sistem  təĢkil  etməyən  təsadüfi  tək-tük 
sözlərdən yayınmaq lazım gəlir. Bir neçə qarĢılığı olmayan belə sözləri 
imkan  daxilində  etimoloji  baxıĢdan  keçirmək  vacibdir.  Məsələn,  bəzi 
antik  qaynaqlar  Qabala  yeradını  Azərbaycanda  və  Aralıqdənizi  yaxası 
Uqaritdə qeyd edir. Doğrudur
, 
m.ö. II minilin ortalarında Uqaritin Ġkiçay-
arası ilə əlaqəsi nəticəsində
 
xeyli onomastik paralel ortaya çıxmıĢdır
, 
lakin 
Uqaritdəki
 
Qabala
 
yerli
 
sami boylarının
 
dilində
 
Qibla
 
(Cibla) olub
, 
yunan-
latın dilində
 
Qabala formasını almıĢdır. Ona
 
görə də,
 
Alban
 
elinin
 
Qabala 
(Qəbələ) Ģəhəri adına bənzəyən həmin sami sözü təsadüfi oxĢarlıqdır.  
Əhalisi sami, het, hurri, Krit mənĢəli gəlmələr və baĢqa etnoslardan 
ibarət olan Uqarit monoetnik ölkə
 
deyildi
 
və
 
arxeoloji kulturunun müəyyən 
qatı Ġkiçayarsının yuxarı
 
Arpaçı kulturu
 
ilə
 
eyniyət təĢkil edirdi.
8
 
Bu baxım-
dan, Uqarit qaynaqlarında (m.ö. XIV-XIII) qeyd  olunan onomastik sözlər 
diqqəti çəkir, çünki bunların içində prototürk sözlərinə bənzəyən xeyli ad-
lar  vardır:  KaraĢu,  Karatu  toponimləri,  sonralar  Κασιος  /Casius  (yunan, 
latın) kimi verilən Xazi yeradı, hurri Ģəxsadı kimi verilən bn kzn [Bin-Ka-
zan], mitan və qaĢqay qızları haqqındakı bəlgələr, Urmiya və Taniya ki-
mi ər-arvad adı, Barisanu (oğlu) Yadlin, Mulzu (oğlu) ġadeyan, ġad (oğlu) 
Aqap-TeĢub, Uzzin, Qaban, YatarĢu adları və
 
Tamirtan kimi qul adı ayrıca 
tədqiq olunası bölgəsəl sözlərdir. Bir ailədaxili mülkə aid Uqarit sənədində 
Aqay, Burakan, Tutu kimi türk adları çəkilir. 
Bəzən
, 
müqayisə  olunan  bölgəsəl  sözün  (adın)  baĢqa  dildə  verilən 
tərcüməsi  çox  gərəkli  olur.
9
 
Məsələn,  mifik  qəhrəmana  çevrilmiĢ  sumer 
çarı BilqameĢ adının epiteti «hər Ģeyi görən, bilən» anlamında verilir ki, 
bu da həmin adda bilgə və meĢ sözlərini ayırmağa imkan yaradır. Həmin 
sözlər isə
 
AlpamıĢ,
 
ElalmıĢ,
 
Bilgə-xaqan
 
kimi türk alpları
 
və xaqanı adında 
geniĢ iĢlənir.
 
Adın ilk bilgə
 
sözü türk toplumunda
 
ən Ģərəfli titul
 
sayılmıĢ
, 
bəzi
 
xaqanlar
 
hakimiyətə
 
gələndən
 
sonra bu titulu  daĢımıĢlar
. 
Eyni durumu 
BilqameĢ də yaĢamıĢdır, ona bu adı taxta çıxandan sonra
 
vermiĢlər.
 
Adın
 
ikinci
 
hissəsini
 
qutların
 
elbəyi
 
ElulumeĢ
 
adında da görmək olur. Sumer
 
və
 
hurri
 
dilində 
D
Bil.ga.meĢ,  het  dilində 
D
GIġ.GIM.MEġ
, 
akad  dilində 
D
GiĢ 
                                                 
8
 (Шифман, 1982,
 
114,
 
125);  
9
 Tutaq ki, Musasir bölgəsinin adı «ilan çıxan» Ģəklində izah olunur, bu halda həmin 
bölgədə  Ġlanlı,  Ġlandağ  kimi  toponimlərin  əskidən  iĢləndiyini  düĢünmək  olar.
 
Yaxud, 
Kərkük Ģəhərinin əski adı mixi yazıda Arrapxe və
 
Arapha Ģəklində oxunur. Asurlar bu 
Ģəhəri  asurca
 
«tanrılar
 
Ģəhəri»
 
anlamında
 
Al-Ġlani
 
Ģəklində
 
də  verirlər
. 
Bu  halda,
 
*Ar-
Apha
 
adında «ər apa» modeli görünür ki, bu da asur variantına yaxın anlam daĢıyır. 

 
68 
GilgameĢ  Ģəklində  yazılan  bu  adın  ilkin  Ģəklini  Bilqamıs  kimi  bərpa  et-
mək olur.
 10
 
 
Elamda m.ö. XXIV əsrdə Baraxsi çarı da AbalqamaĢ (Balqa-
maĢ) titulu daĢıyırdı.  
Bölgəsəl  sözlərin  hansı  dildə  yaranması  sözün  qramatik  quruluĢu 
və morfemlərin sıralanmasında aydın görünür. Barınaq yeri, yaĢayıĢ məs-
kəni azər dilində «-ər, -gə» Ģəkilçilərinin
 
«tüĢ-» feilinə, sumer dilində isə 
«aĢağı tərəf, oturmaq» anlamlı tuĢ sözünün «yer» anlamlı ki sözünə qoĢu-
lması ilə yaranır:  
«düĢərgə» -  tüĢ-ər-gə (türk dilində), ki-tuĢ (sumer dilində) 
Mixi  yazının düzgün oxunuĢu da əsas Ģərtdir.  Belə ki, m.ö.  III
 
mi-
nilə
 
aid
 
Ebla
 
qaynağında
 
Ġdakul
 
kultu
 
ilə
 
bağlı
 
yazıda
 

Kataloq: 2015
2015 -> Oitsning ma’nosi – Orttirilgan Immunitet Tanqisligi Sindromi. Bu dahshatli va bedavo kasallik hozirgi zamonning “vabosi” deb yuritiladi
2015 -> 4 İstehlakçıların davranışının modelləşdirilməsi Son istehlakçıların davranışının modelləşdirilməsi
2015 -> Klinik protokol Az ərbaycan Respublikas
2015 -> Üz–çənə cərrahiyyəsi Bölmə Gicgah-çənə oynağının xəstəlikləri və zədələnmələri 1 Çənə oynağının çıxığının əsas səbəbi nədir?
2015 -> Üz–çənə cərrahiyyəsi Bölmə Gicgah-çənə oynağının xəstəlikləri və zədələnmələri 1 Çənə oynağının çıxığının əsas səbəbi nədir?
2015 -> Stomatologiya 1 Sistem hipoplaziyası zamanı hansı dişlər zədələnir?
2015 -> Приложение №3 Информированное согласие пациента на пародонтологическое лечение
2015 -> Myuller h p parodontologiya pdf
2015 -> Buklet Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2011-ci il 7 iyul tarixli