«Doqquz Bitik» sırası

Quzey  Azərbaycana  Pompeyin  yürüşü.  Keçən  eranın  son  yüzili 
Ön  Asiya  xalqlarının  tarixində  elə  bir  ciddi  dəyiĢiklik  yaratmadı.  Yenə 
əvvəlki kimi Batıda Roma, Doğuda Part imperiyası meydanda at oynadıb, 
gücü
 
çatan bölgələrdən bac-xərac toplayır,
 
bunun
 
cəfasını isə
 
arada qalan 
xalqlar  çəkirdi.  Bu durumda  Ərmən  ölkəsi  daha  pis  vəziyətdə  idi,  çünki 
hər  iki  imperiya  öz  sərhədini  geniĢləndirmək  istəyəndə  mütləq  Ərməni-
yədə  üz-üzə  durmalı  olurdu.  Bu  ölkənin  doğu  bölgələri  türkmən-saqa 
soylarından  olan  Ərsaq  sülaləsinin  qurduğu  Part  (Parfiya)  dövlətindən, 
Fərat çayının yuxarı axarlarından batı tərəflər isə
 
rumların əlində
 
idi.
 
Ər-
mən çarı gah bu, gah da
 
o biri imperiyaya sığınmaqla siyasi səhnədə
 
qalır, 
çox
 
vaxt
 
kanton bölgə kimi bu durum hər
 
iki imperiyaya sərf
 
edirdi.
 
Pom-
pey belə bir vaxtda Ərmən ölkəsini keçib Azərbaycana girmiĢdi. 
Rumlara  məğlub  olandan sonra Kolxidaya  qaçan  Pont  çarı  Mitri-
datı təqib edən Pompey iki il (m.ö.66-64) Güney Qafqazda yerli boylarla 
vuruĢmalı olur. Öncə ərsaqlardan asılı olan Tiqranı məğlub edib, Ġber öl-
kəsinə doğru gedir və bu arada ona hücum edən albanlarla savaĢır, sonra 
iberləri məğlub edib, indiki Poti limanına enir. Onu burada gözləyən rum 
gəmilərini Bosfora göndərir, özü isə legionla geri qayıdıb Albana  yürüĢ 
edir.
 
Xəzər
 
dənizindən üç günlük məsafədə savaĢdan sonra
 
Ponta qayıdır. 
Ġki illik yürüĢdə hər iki qıĢı Borçalı mahalının Kaspi bölgəsində keçirən 
Pompeyin Güney  Qafqazdakı  savaĢ  tarixinin qısa  xülasəsi belədir  və  bu 
barədə Strabon, Plutarx, Dion Kassi və baĢqa antik yazarların verdiyi mə-
lumat
 
XIX
 
əsrdən  üzübəri  müxtəlif  yöndən  dəfələrlə  Ģərh  edilmiĢdir.
119
 
  
Pompeyin bu yürüĢünə aid akademik Y.
 
A.
 
Manandyanın yazdığı məqalə 
bəzi qüsurlarına baxmayaraq, elmi dəyərini bugün də itirməmiĢdir.
120
 
 Bu 
barədə indiyə qədər deyilmiĢ fikirlərlə rumların  IV əsr dünya xəritəsində 
(Tabula Peutinqeriana) verilən maqistral yol, məntəqə və karvansaraylara 
aid  bəlgələri  müqayisə  edib,  Pompeyin  Azərbaycana  yürüĢ  marĢrutunu 
aydınlaĢdırmaq mümkündür. Oxucu üçün asan olsun deyə, yürüĢün yönü 
aĢağıdakı xəritədə verilmiĢdir: 
                                                 
119
  Моммзен,  1887;  Th.  Reinach,  1890;  Chapot,  1907;    Miller,  1916;  Markwart  1928; 
Тревер, 1959; Велиев, 1983;  və b. 
120
  Манандян, 1939. 

 
53 
Pompey  yürüĢə  Fəratın  yuxarı  axarında  Pasin-suyun  Araza  qovuĢ-
duğu  Körpü-köydən  baĢlayır;  burada  atasına  qarĢı  çıxmıĢ  gənc  Tiqranla 
görüĢür, yanına onu da alıb Dəli-baba aĢırımından ƏləĢkird ovasına keçir, 
buradan  Üç-kilisəyə,  oradan  da  Karvansaray  (Qucax)  aĢırımı  ilə  Ġqdıra
 
enir,
 
Arazı
 
keçib
 
ermən çarı oturan ArtaĢata yaxınlaĢır. Ərsaq dövlətinin 
tabeliyində  olan  Ermən  ölkəsinin  əsas  əhali  azər  türkləri  olan  bu  doğu 
bölgəsinə haylar kiçik qruplarla yenicə sızmağa baĢlamıĢdı. Hələ bir əsr 
sonra da bölgənin azər ölkəsi olması Strabonun bu qeydində aydın görü-
nür, o yazır ki, Azar
 
ölkəsində
 
Araz
 
çayı
 
ArtaĢatın
 
yanından
 
keçir.
121
 
Məhz 
bu Ģəhərdə Tiqran rumlara döyüĢsüz təslim olub, Rum vassallığını qəbul 
edir.  Bundan  qəzəblənən  Ərsaq  çarı  Pompeydən  gənc  Tiqranı  tələb  edir 
və Ərsaq-Rum sınırının Fərat yaxası olduğunu ona xatırladır. Plutarxın 
yazdığına görə, Pompey cavab verir ki, gənc Tiqran ərsaqların qohumu 
olsa
 
da,
 
atası
 
Tiqran rum tərəfdarıdır, sərhədlər isə ədalətlə bölünəcək.
122
 
Görpü-köydən ArtaĢata qədər 15-20 günlük durumu Plutarx qısaca 
belə verir: «Atasına qarşı çıxan gənc Tiqranın çağırışı ilə Ərməniyə gələn 
Pompeyi o, Araz çayı yaxasında qarşıladı. Bu çay Fəratla eyni bölgədən 
qaynağını alır, lakin doğuya yönəlib Kaspiyə tökülür.
 
Pompey və Tiqran 
irəli gedib, yolda  qarşılarına  çıxan  şəhərləri  tutdular».
123
   
Plutarxın  bu 
hadisə ilə bağlı verdiyi  məlumatda  Araz çayı haqqında olan bəlgə də 
diqqəti çəkir, çünki bu çayın coğrafi koordinatları bəzi antik müəlliflərin 
yazısında dolaĢıq salınmıĢdır. ArtaĢatdan quzeyə qalxan Pompeyin hansı 
yerli boylarla qarĢılaĢdığını qeyd edən Plutarx yazır:  
«
Bunların içində sayca çox olanlar alban və iberlərdir; iber bölgəsi Mos-
xi dağları və Qara-dənizə qədərdir, albanların doğu məskəni isə Kaspi dənizinə 
qədər
 
uzanır.
 
Albanlar əvvəl öz ölkələrindən keçməyə Pompeyə razılıq vermişdi-
lər, ancaq rum qoşunu onların ölkəsində olanda qış başlandı və rumlular Sa-
turnaliy bayramını qeyd edəndə albanlar 40 minlik qoşunla Kürü keçib onlara 
hücum  etdilər.  Kür  çayı  İber  dağlarından  başlanır  və  Ərməndən  axan  Arazı 
qəbul edib, 12 qolla Kaspi dənizinə tökülür. Lakin bəziləri deyir ki, Kür Araza 
qovuşmayıb, Araza çox yaxın yerdən həmin dənizə axır
».
124
 
 
Qara seçdirmə
 
ilə verdiyim «öz
 
ölkələri»,
 
«onların ölkəsi»
 
ifadələri
 
Borçalıdakı alban boylarına aiddir. Doğrudan da, ArtaĢatdan yuxarı qalxıb 
                                                 
121
  Страбон, XI, 14.3. 
122
 Плутарх, II t. 1963, 359. 
123
 Eyni qaynaq, 357; (Помпей, XXXIII). 
124
 Плутарх. Помпей, XXXIV. 

 
54 
Axıska bölgəsinə  girən Pompeyin
 
qarĢılaĢdığı
 
yerli
 
boylar,
 
sonrakı
 
bitik-
lərdə geniĢ bəhs edəcəyim boruca, kambicə, saqaca, alban, aran, kaspi, 
göyər, kəngər boyları Strabonun qeyd etdiyi 26 alban boylarından idi. Al-
ban
 
boybirləĢmələrinə
 
daxil olan boyların əksəri çox
 
vaxt ümumi  «alban» 
adı  ilə  tanınırdı.  Xeyli  Alban/Alpan  kənd  adları  sonrakı  qaynaqlarda  və 
müasir Gürcüstan, Ermənistan, Dağıstan ərazilərində vardır. Ona görə də, 
Plutarx  Pompeyin  yolunda albanları,  quzey  və quzey-batı  bölgələrdə  isə 
iberləri
 
qeyd
 
edir
 
və
 
rum
 
legionunun
 
qıĢladığı
 
Borçalı mahalının Axalkalak-
Axısqa bölgələrini «albanların öz ölkəsi» adlandırır.
 
ArtaĢatdan  Kürün 
yuxarı axarında sol yaxaya qədər Pompeyin türk kəndlərindən keçməsi 
də  təbiidir,  çünki  bu  bölgə  Pompeydən  hələ  5-6  əsr  əvvəl  saqa-qamər 
boylarının  qurduğu Elin  (Dövlətin) əsas ərazilərindən  biri  idi.  Sonralar 
gürcüdilli  rəsmi  sənədlərdə  bütöv  bir  mahal  kimi  buranın  «böyük  türk 
yurdu» anlamında Didi-Turkoba adlanrması da bəllidir. Gürcüstan tari-
xini  yazan  polyak  alimləri  B.
 
Baranovski  və  K.
 
Baranovski  ayrıca  bir 
bölməyə «Didi-Turkoba» baĢlığı vermiĢlər.
125
 
Körpü-köydən  ArtaĢata  kimi  keçilən  məntəqələrin  müasir  adlarla 
qarĢılığı Pevtinqer xəritəsində belə verilir:
   
Ad confluentes -  Körpü-köy; 
Andaga - Endek/Antak; Chadas - Xazdar;  Bagauna - Üçkilisə/Qarakilisə;      
Artaxsata - ArtaĢat.
 
Burada Dəli-baba dağı tərəfdə qeyd olunmuĢ Andaqa~Endek adla-
rındakı yaxınlıq diqqəti çəkir, Y. A. Manandyanın verdiyi Xazdar adına 
isə
 
əlim çatan xəritələrdə rast gəlmədim. Əgər bu genotoponimdirsə,
 
onda 
xazdar  (azlar)  forması  az/xaz  etnoniminin  tarixi  üçün  gərəkli  bəlgədir. 
Hay yazılarında Baqavan Ģəklində iĢlənən Baqauna indi Üçkilisə adlanır, 
rus hərbi xəritəsində (1903) isə Qarakilisə kimi  verilmiĢdir ki, bütün bu 
adlar qədim ocaq yeri olan Baqa məbədi ilə bağlıdır, bu da qədim türkcə 
tanrı adlarından biridir. 
Pompey ArtaĢatdan çıxıb quzeyə yönəlir ki, qıĢı Borçalıda keçirsin 
və Kolxidaya arxadan  girmək üçün  yaz kompaniyasını  oradan baĢlasın 
və bunun üçün yuxarıda iber, sağda alban boylarının ona hücum etməyə-
cəyinə
 
arxayın
 
olmalı idi.
 
Həmin cinahları təhlükəsiz etmək üçün Ġber və 
Alban çarlarının razılığını alır. Lakin 66/65-in qıĢını keçirdiyi Borçalının 
Axıska (Kaspi)
 
bölgəsində
 
rum
 
əsgərləri
 
17 dekabrda saturnaliy bayramını 
qeyd edib  Ģənləndikləri vaxtda  albanlar  qəfil hücum edir.  Appian  qeyd 
edir ki, bu hücumda Ġber çarı Artokun baĢçılığı ilə iberlər və Alban çarı 
                                                 
125
 HG
,  43-44.
 

 
55 
Uruzun  (Oroyz)  baĢçılığı  ilə  alban  boylarının  birləĢmiĢ  qüvvələri  iĢtirak 
edirdi.  Plutarx  və  Dion  Kassi  isə  bu  döyüĢdə  yalnız  alban  boylarının 
Kürü keçib Pompeyə hücum etdiyini və məğlub olub geri qayıtdığını ya-
zırlar. 
ArtaĢatdan Qoqar bölgəsindəki Axıskaya yaxın Kür çayına qədər 
Pompeyin  ƏĢtərək,  Ağbaba,  ġörəyel  (Siraq-el),
 
Pəmbək  bölgələrindən 
keçdiyi yolu Pevtinqer xəritəsi üzrə izləyən Y. A. Manandyan xəritədə bu 
yol üzərindəki məntəqələri müasir adları ilə müqayisədə belə verir:
126
 
Stranguriya  - AĢtarak,    
Apulum - Abul dağı, 
Condeso  - Kondaxsaz,    
Ganlita - Qanlıca, 
Paqas - Toporavan gölü,   
Caspiae - Xospiya (Kaspi), 
Ad Metcurium - Asqura yaxınlığında keçid
 
Bu
 
adlar üzərində geniĢ dayanmağa imkan olmasa da, bəziləri haq-
qında bir-iki söz deməyə ehtiyac vardır. Belə ki, AĢtarak/ƏĢtərək adının 
o çağlarda *as-tarañur forması və bunun  yabançı tələffüzdə  (a)strangur 
deyimi  ilə  rum  xəritəsinə  Strangur(iya)  Ģəklində  düĢməsi  mümkündür. 
Belə düĢünmək olar ki, bu toponim  Urartu çağında  yaranmıĢdır, çünki 
urartular
 
AĢtarak
 
bölgəsinə düĢmən az/as boyunun ölkəsi kimi girdiklərini 
qeyd  etmiĢlər.  Toponimin  ikinci  hissəsi  qədim  turk  dilində  «dağıtmaq» 
anlamlı tara- feili ilə iĢəndiyi üçün bütöv toponim «as dağılan» yer məna-
sını verir.
127
  
AĢtarakdan sonra Kasax çayının yuxarı axarının solunda verilən Kon-
deso məntəqəsi buradakı türk toponimi Kondaxsaz ilə eyniləĢdirilmiĢdir. 
Bu  da  mümkün  haldır,  lakin  bu  yerlərin  toponimikasını  dərindən  tədqiq 
edən Aslan Bayramov Qundaqsaz kəndini Kasax çayının solunda deyil, 
sağında Ələyəz rayonu ərazisində verir.
128
 
Xəritədəki məntəqə Qundaqsaz 
adına bənzəsə də, türk ellərində daha yayğın Gündüz toponimini xatırladır. 
1590-cı  il  sənədində  qeyd  olunan  yaxın  bölgədəki  Qundaq  yaylası
 
da 
Qondas
 
ilə
 
müqayisə
 
oluna  bilər.
129
 
  Bu
 
baxımdan,
 
Y.  A.  Manandyanın
 
müqayisəsi o
 
qədər də inandırıcı deyil. Alimin xəritədəki Qanlita məntə-
qəsinin
 
indiki
 
Qanlıca
 
olduğunu
 
deməsi isə
 
Ģübhəsiz bir
 
gerçəklikdir,
 
çünki 
bu adı
 
rumlar
 
yalnız
 
qanlita
 
formasında
 
tələffüz edib, elə də yaza bilərdi-
lər,  ayrı  variant  mümkün  deyil.  Kümrünün  yaxınlığında  olan  Qanlıca 
                                                 
126
 
Манандян, 1939, 75. 
127
 Müqayisə et:  anuñ süsin taradı «onun qoĢununu dağıtdı» (ДТС, 536). 
128
 Байрамов, 1996, 166. 
129
 EAMTĠL, 221. 

 
56 
Pompeyin həm Ġber, həm də Alban ölkəsinə getdiyi  yolun üzərindədir. 
Paqas  məntəqəsinə  yaxın  1903-cü  il  xəritəsində  Taparavan  gölü  və  Poqi 
kəndi
 
vardır.
 
Pevtinqer  xəritəsindəki  Apulum  dağadı  orada  türkcə  olan 
iki Böyük və Kiçik Abul dağının adını əks etdirir.
 
Y.
 
A.
 
Manandyanın ver-
diyi Kaspi,  Metkuri məntəqə  adları  da türkmənĢəlidir. Asqur  yaxınlığında 
Kür  üzərindən  keçid  yerinin  xəritədə  «Kür  qırağı»  anlamını  verən  Ad 
Metkurium adlanması təbiidir,
 
çünki iber boyları (gürcülər) türk hidronimi 
olan  Kür  çayına  Mtkvari  (mt-kuari)  deyir  və  rumlar  bu  deyimi  xəritədə 
vermiĢlər. 
Qədim  Azərbaycanın  türk  sakinlərinin  adı  olan  «kaspi»  etnonimi 
ayrı-ayrı
 
bölgələrə
 
yayılan bu protoazər
 
boylarının azər/xəzər
 
adının
 
baĢqa 
bir türk dialektində formalaĢmıĢ variantıdır.
130
 
Qədim Azərbaycanda kas-
pi boylarının əsas yayılma sahəsi Xəzər yaxaları olsa da, onların Kürün 
yuxarı axarlarında bir neçə bölgədə  görünməsi də təbiidir. Ġber üzərinə 
yürüĢündə Pompey iki ayrı-ayrı Kaspi məntəqəsindən keçməli olur.
131
 
 
Pompeyin yolunda birinci Kaspi haqqında Dion Kassinin məluma-
tından  fövqəladə  uğurla  bəhrələnən  Y.  A.  Manandyan  mətndəki  ’Ασπί 
adını yeni Xospi (Kaspi) toponimi ilə eyni saymıĢ, əvvəlki tədqiqatçılar-
dan fərqli olaraq, Dion Kassinin dediyi kimi, rum legionunun hər iki qıĢı 
məhz Kür qırağı olan bu bölgədə qıĢladığını düzgün müəyyənləĢdirə bil-
miĢdir.
132
  Yalnız  Dionun  mətnində  adın  yanlıĢ  yazıldığını  güman  edən 
alim
 
onun Kaspi
 
Ģəklində
 
yazılmalı olduğunu qeyd etmiĢdir ki, buna lü-
zum yox
 
idi, çünki qədim yunan yazısında apostroflu həmin ad elə Haspi~ 
Xaspi Ģəklində oxunur. Həm də nəzərə alınmalıdır ki, protoazər dialektlə-
rində
 
azər  /  xəzər
 
deyimi  fərqləndiyi  kimi,  kaspi  etnoniminin  də  aspi
 
/ 
haspi
 
/
 
xaspi variantları vardır. 
Beləliklə, Pompey ArtaĢatdan çıxıb, qədim türk hidronimi kimi o 
çağın  xəritələrinə  düĢən  Kasax  çayının  qırağındakı  qədim  as  boyunun 
                                                 
130
 Azər xalqı, 17. 
131
 Kaspi boyndan bəzi uruqların  Avropaya gedib çıxmasını da görmək olur. Ölkəsin-
dən  sürgün  edilən  Ovidiy  yazdığı  əsərində  yerlilərdən  eĢitdiyi  bir  rəvayəti  təkrar  edərək 
deyir ki, keçmiĢdə Dunay çayının deltasında kaspi boyundan olan Egis möhkəm bir qala 
tikdirmiĢ və ona öz adını vermiĢdir (Подосинов, 1985, 122).  
132
  «Ġndiyə  qədər  tarixi-coğrafi  tədqiqatlarda  izah  edilməyən  bu  formanın  Pevtinqer 
xəritəsində  Caspiae  ilə  müqayisəsi  Pompeyin  legionla  66/65  və  65/64-cü  illərin  qıĢını 
Qoqaren  vilayətinin  Kürqırağı  bölgəsində  qıĢladığını  kifayət  qədər  aydın  təyin  edir» 
(Манандян, 1939, 74). 

 
57 
saldığı  AĢtarak  yurduna  gəlir  və  buradan,  əvvəllər  deyildiyi  kimi,  çayın 
solu ilə  yox, Ələyəz dağının ətəyindəki ovalıqla, yəni sağ sahil boyunca 
quzeyə - Qanlıcaya doğru irəliləyir. Qanlıcadan sonra Arpaçay boyunca 
yuxarı qalxıb
 
Göyər
 
(Gögər)
 
mahalının Kaspi bölgəsinə girir.
 
QıĢı burada 
keçirir, albanlarla ilk dekabr savaĢı da burada olur.
133
 
Pompeyin  yazbaĢı  kompaniyası,  iberlərlə  savaĢı  və  Potiyə  qədər 
getməsi mövzumuz
 
üçün
 
elə
 
bir  əhəmiyət daĢımır
, 
sadəcə, bu yola qısa 
bir
 
diqqət yetirmək kifayətdir.
 
Onun  Borçalı 
- 
Poti  marĢrutu
 
Göyər
 
ma-
halının Axısqa bölgəsindən baĢlanır. Kürün sol yaxasına keçən
 
Pompey 
Asqura  -  Barjom  yolu  ilə  çayboyu
 
irəli
 
gedir,
 
sonra  Kürün  sağ  sahilinə 
keçib,  Strabonun  Araq  formasında  verdiyi  Araqvi  çayının  Kürə  qovuĢ-
duğu bölgədə rum xəritəsinin göstərdiyi Qarmozika bölgəsində Ġber çarı 
Artokun ordusunu məğlub edib, Potiyə doğru geri qayıdır. Kürün Lexura 
çayını qəbul etdiyi və hər iki yaxası Kaspi adlanan bölgədə indiki Kaspi 
Ģəhərindən  və  Surami  aĢırımından  keçib,
 
Rion  çayı  boyunca  Qara-dənizə 
enir.  Rum
 
savaĢ
 
donanması
 
ilə onu Poti
 
limanında
 
gözləyən
 
Serviliyanı
 
Bospora göndərib, özü legionu ilə
 
Azərbaycana qayıdır. Dion
 
Kassinin
 
verdiyi
 
məlumata
 
görə
 
o,
 
Kürboyu
 
qısa yolla deyil,
 
Ərmən tərəfdən dolayı 
yolla Alban ölkəsinə keçir. 
Pompey Potidən Ərmənə daha qısa Ġmeret yolu ilə geri dönür, xəri-
tədə Ad fontem felikem dayanacağı kimi verilən məntəqəni və Zekar aĢırı-
mını keçir. Yolda vuruĢduğu yerli boylar legionun üç koqortunu məhv 
edir.
134
 
Ad Metcurium məntəqəsində Kür çayını keçib, legionun qıĢladığı 
Kaspi bölgəsindən Qanlıcaya gəlir.  
Buradan Alban ölkəsinə ən qısa yol Qanlıca
 
-
 
Dilican
 
-
 
Qazax yolu-
dur  ki,  bu  da  Hamamlı,  Qarakilisə  dərəsi,  Dilican  dərəsi  və  Aqstafaçay 
yaxası ilə keçir. Bu yolla gəlib Qazax bölgəsinə çatan Pompeyin sonrakı 
marĢrutu
 
elmi
 
ədəbiyatda
 
yanlıĢ Ģərh olunmuĢdur. K.V. Trever kimi, vaxtilə 
akad.  Y.  A.  Manandyan  da  yazırdı  ki,  rum  qoĢunu  Aqstafa  yaxınlığında 
Kürü keçib Qarayazı bozqırına girmiĢ, oradan Ġori, sonra Alazan çaylarını 
                                                 
133
 Qanlıcadan Kaspiyə getmək üçün Pompey dolayı yolla Paqasa deyil,
 
birbaĢa
 
Abul
 
da-
ğının
 
ətəyinə, oradan azacıq batıya, Axalkalak tərəfə dönüb Kaspi bölgəsinə girə bilərdi.
 
Bunun
 
üçün
 
Qanlıca, Oxçoğlu, Güllübulaq, Qaraçanta, Amasiya, DaĢkörpü yolu ilə gedib, 
Arpa-göldən  doğuda
 
qalan
 
Düzkənd,
 
Təpəköy,
 
Balıqlı,
 
Öysüz  kəndlərinin  yerləĢdiyi 
bölgəni keçməli idi.  
134
  Ġmeret  yolu  üstündə  verilən  Ermi  yeradı  çox  maraqlıdır,  çünki  subar  türklərinin  bir 
soyu olan ermi boyu daha qədim qaynaqlarda Dəclənin yuxarı axarında göstərilir. Ġme-
ret yolunda yerli boylarla Pompeyin savaĢını Strabon təsvir etmiĢdir (XII.3.18). 

 
58 
keçib ġəki-Zakatala arasındakı bölgədə albanlarla savaĢmıĢ, onları əzən-
dən sonra buradan  geri,  Armeniyaya  qayıtmıĢdır.
135 
Əlbəttə,
 
alimin  güya 
Dion, Plutarx və Strabonun «dolayı» məlumatları əsasında çıxardığı nəti-
cəyə görə verdiyi Ģərh tarixi gerçəkliyi əks etdirmir.
136
  
Əvvəla, Kürdən sonra Pompeyin keçdiyi çayların adını yalnız Dion 
Kassi (Kambiz, Abas) və Plutarx (Abant) qeyd etmiĢlər. Kambis hidroni-
mi  hələ  Mommzen  və  Reynak  tərəfindən  yanlıĢ  olaraq,  Alazan  (Qanıx) 
çayı
 
ilə
 
eyniləĢdirilmiĢ,
 
Y.
 
A.
 
Manandyan
 
da bunu təkrar
 
etmiĢdir.
 
Halbuki, 
Strabon  Qanıx  çayını  indi  iĢləndiyi  ̉Αλαζόνιος(Alazan)  adıyla  verdiyi 
üçün bu ad iki əsr ondan sonra yaĢayan Dion Kassi və Plutarxa da yaxĢı 
məlum idi, ona görə də, Qabırrı-Qanıx (Ġori-Alazan) çaylarını Kambis, 
Abas/Abant adları ilə qarıĢıq sala bilməzdilər.
 
T.
 
Chapot isə döyüĢ yerini Samur çayı yanında verir ki, bununla
 
da 
razılaĢmaq olmaz, çünki Pompey orada vuruĢmaq üçün ya Qafqaz dağla-
rını aĢmalı, ya ġamaxı-Xızı, ya da Xəzərboyu yolla getməli idi.
137
 
Halbuki, 
mənbələr qeyd edir ki, Pompey dağdakı düĢərgəsində oturan Alban çarı 
Uruzla deyil, onun qardaĢı Kosislə dağətəyi bölgədə vuruĢur. Xəzərin üç 
günlük məsafəsində
 
ilan-çayanlı bölgə
 
Samur qırağı ola bilməz.
 
Pompeyin
 
Mitridatı  təqib  etmək  əvəzinə,
 
Potidən  geri  dönüb
 
Alban  ölkəsinə  yürüĢ
 
etməsini Plutarx belə verir:  
«
Bosporda, Meotid yaxalarında yaĢayan boyların ərazisində gizlən-
məsi Mitridatı
 
təqib
 
etməyə böyük çətinlik yaratmıĢdı.
 
Bundan əlavə,
 
Pom-
pey albanların yeni dirəniĢi haqda məlumat almıĢdı. ƏsəbləĢmiĢ Pompey 
qəzəblə  onlara  doğru  geri  döndü;  öncə  Kürü,  qoĢunu  təhlükə  qarĢısında 
qoyaraq, çətinliklə keçdi, çünki barbarlar çay keçidinə uzun payalar sancıb, 
maneə qurmuĢdular. Onu qarĢıda susuz yerlərdən keçən yorucu yol gözlə-
diyindən əmr etdi ki, on min tuluq su ehtiyatı götürülsün
».
138
 
 
                                                 
135
 
Манандян, 1939, 78-80; Тревер, 1959,  93-98. 
136
 
Sonrakı  tədqiqatçıları  Kaxetiyanın  keçmiĢ  Kambiçe  adı  çaĢdırmıĢdır,  onlar  Kambis 
çayının  bu  bölgədə  olacağını  düĢünmüĢlər.  Lakin  yuxarıda  Kaspi  adında  gördüyümüz 
kimi, eyni etnotoponimin müxtəlif bölgədə olması təbiidir. Plini və Ptolemeyin Albanus,
 
 
̉Αλβάνα Ģəklində verdiyi hidronim Sumqayıt-çay ola bilər, bu halda Pompeyin döyüĢ yeri 
kimi
 
Dion
 
Kassi
 
və
 
Plutarxın göstərdiyi ̉΄Αβας , ̉΄Αβαντος hidronimi buna uyğun gəlir.
 
137
 Chapot, 367. 
138
 
Плутарх, II, 1963, 359  (Помпей, XXXV). 

 
59 
Bundan
 
sonra,
 
Plutarx
 
düĢmənə qarĢı gedən Pompeyin onları Abant 
çayı kənarında  çarın qardaĢı Kosisin  baĢçılığı ilə döyüĢə hazır durumda 
gördüyünü,  alban  qoĢununda  66  min  piyada,  12  min  süvari  və  onların 
sırasında  amazonkaların  olduğunu  yazır.  Əlbəyaxa  döyüĢdə  Pompeyin 
Kosisi  öldürdüyünü qeyd  etsə də,  albanların  yenilməsini  açıqlamır.  Hal-
buki  antik  müəlliflər  belə  hallarda  kiçik  qələbəni  də  ĢiĢirtmə  ilə  verirlər. 
DöyüĢdə  qadınların  iĢtirakı  və  qoĢunun  pis  silahlanması  da  göstərir  ki, 
Pompey
 
Alban çarı və onun əsas qoĢunu ilə deyil, qarĢısına çıxan Kosislə 
savaĢmıĢdır. Sonra Plutarx davam edərək yazır: 
«
Pompeyin  bu  döyüĢdən  sonra  Kaspi  dənizinə  qədər  getmək  niyəti 
vardı, lakin dənizdən üç günlük məsafədə olmasına baxmayaraq, zəhərli 
ilan-çayanın çoxluğundan geri qayıtmağa məcbur qaldı
».
139
 
 
Göründüyü kimi, Plutarx döyüĢ yerini Xəzərə «üç günlük» məsafə-
də Abant çayı kənarında vermiĢdir. Kürü keçəndən sonra Xəzərə üç gün-
lük yolda hansı çayın axdığını müəyyən etmək üçün müasir xəritələrə bax-
saq, bunun Pir-Saqat və ya Sumqayıt çayı olduğunu görmək olar.
140
 
Saqa-
qamər boylarının məskunlaĢdığı bölgədə Pir-Saqat/Kambis hidroniminin 
paralel iĢlənməsi mümkündür. Böyük Plini Kür ilə Albana çayı arasında 
Xəzərə tökülən Kambis çayını göstərir ki, bu da coğrafi koordinatlara görə 
Pir-Saqatdır. 
Deməli,
 
rumların
 
Azərbaycana
 
yürüĢünün
 
yönü
 
Y.A.Manandyanın 
yazdığı kimi deyildir; Pompey
 
Aqstafa
 
yaxınlığında Kürü, sonra Qabırrı, 
Qanıx
 
çaylarını keçib,
 
ġəki-Zaqatala arasındakı bölgədə döyüĢməmiĢdir. 
Pompeyin uzun və üzücü yol üçün götürdüyü su ehtiyatı, keçdiyi çayların 
adı,
 
Xəzərə üç günlük məsafədə
 
vuruĢması aydın göstərir ki,
 
rum
 
legionu 
Qazax  bölgəsindən  ġirvan  düzünə,  burada  indiki  ġirvan  kanalı  boyunca 
irəliləyib,  Kürdəmir-Ağsu  arası  ilə  indiki  Qobustan  rayonuna  daxil  olur 
və Mərəzə-ġamaxı
 
bölgəsində
 
Pir-Saqat
 
(Kambis)

Kataloq: 2015
2015 -> Oitsning ma’nosi – Orttirilgan Immunitet Tanqisligi Sindromi. Bu dahshatli va bedavo kasallik hozirgi zamonning “vabosi” deb yuritiladi
2015 -> 4 İstehlakçıların davranışının modelləşdirilməsi Son istehlakçıların davranışının modelləşdirilməsi
2015 -> Klinik protokol Az ərbaycan Respublikas
2015 -> Üz–çənə cərrahiyyəsi Bölmə Gicgah-çənə oynağının xəstəlikləri və zədələnmələri 1 Çənə oynağının çıxığının əsas səbəbi nədir?
2015 -> Üz–çənə cərrahiyyəsi Bölmə Gicgah-çənə oynağının xəstəlikləri və zədələnmələri 1 Çənə oynağının çıxığının əsas səbəbi nədir?
2015 -> Stomatologiya 1 Sistem hipoplaziyası zamanı hansı dişlər zədələnir?
2015 -> Приложение №3 Информированное согласие пациента на пародонтологическое лечение
2015 -> Myuller h p parodontologiya pdf
2015 -> Buklet Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2011-ci il 7 iyul tarixli