«Doqquz Bitik» sırası

qara atlılar, güneydə isə qızılı (kürən) atlılar sıralanmıĢdı. Göründüyü ki-
mi, artıq ilk hun çağına aid bu bəlgə türk boylarının batıdan doğuya get-
məsi tarixini Urmu teorisinə uyğun olaraq çox geri çəkir.  
Eyni  rəng  türk  və  monqol  dillərində  müxtəlif  cəhətləri  bildirdiyi 
kimi,  yön  bildirən  sözlərin  də  cəhət  anlamının  bu  dillər  üzrə  fərqlənməsi 

 
35 
bir daha göstərir ki, Urmu teoriyasının təsbit etdiyi kimi monqol və türk 
etnoslarının əlaqəsi genetik yox, sonrakı olaydır: 
75
 
 
 
arxa  
ön     
sağ    
sol      
Monqol:  
=quzey   
=güney  
=batı  
=doğu 
Türk:  
=batı  
=doğu 
=güney 
=quzey 
Prototürklərin ilkin Atayurdunun Azərbaycan və Güney-Doğu Ana-
dolu olduğunu nəzərə alsaq, aydın olar ki, doğuya gedən türk boylarının 
doğu sözündə «ön», geri sözündə isə «batı» çaları onların batıdan doğuya 
miqrasiyasını göstərir:  
Prototürklərin  ilkin 
Atayurdu probleminə düz-
gün yanaĢan və bu yurdun
  
Güney-Doğu  Anadolu  ol-
duğunu,  türklərin  buradan 
batı,  doğu,  quzey  yönlərə 
miqrasiyası  ilə  türk  dilləri-
nin  üç  bölümə  ayrılmasını 
m.
 
ö. II minildən öncə baĢ 
verdiyini  söyləyən  F.  La-
tıpov yazır ki, hindavropa 
xalqlarının  dilində  güney 
anlamlı sözün  «ön»  çaları ilə bu xalqların güneyə miqrasiyasını müəyən 
edirlərsə, eyni üsulla türk boylarının da doğu sözündə «ön», geri sözündə 
«batı» çaları türklərin batıdan doğuya miqrasiyasını göstərir.
76
  
Atayurdda qalan Azərbaycan türklərinin dilində isə doğu türk dillə-
rindən fərqli olaraq doğu//ön, batı//arxa (geri), quzey//sol, güney//sağ söz-
lərində sinonimlik (eĢanlam) yaranmamıĢdır. Atayurdun yerli sakinlərinə 
həmin eĢanlamlar gərək olmamıĢdır, cünki onlar buradan getməmiĢlər. 
 
 
Göytürk  yazılarında da  yön bildirən irəli,
 
bəri,
 
geri,
 
yuxarı sözləri 
uyğun  olaraq,  cəhət  bildirən  doğu  (gündoğan),  batı  (günbatan),  güney 
                                                 
75
 Жуковская, 1988, 157. 
76
 Латыпов, 1991, 106-107. 

 
36 
(günorta), quzey (gecəortası) sözləri ilə qoĢa iĢlənir. Bunu Kültigin abidə-
sindəki bu mətndə aydın görmək olur:  
:ürgli:aLHit:ıDGTK:dis:itügd:nmBS uB :iNDuB irlgb:zGozuqT 
:URGRIy:AhIQsTB:nük:uRGiRuq:URHısoTRo:nük:ürgrib:aKSGoT:nÜk 
:NDuB:aC:rörök:aHm:puq:NDB:ikrÇi:aJ:uRHisuTRu:nüt 
[Tokuz-Oğuz  bəgləri,  budunı!  Bu  sabımın  edgüti  esid,  katığdı  tıñla: 
ilgerü - kün toğusıka, birgerü - kün ortusıñaru, kuriğaru - kün batıskıña, 
yırğaru - tün ortusıñaru anda içreki budun kop maña körür (anc)a budun]. 
77
  «Doqquz-Oğuz  bəyləri,  xalqı!  Bu  sözümü  yaxşı  eşit, qatı  dinlə: İrəli  - 
gündoğana, bəri - günortaya, geri - günbatana, yuxarı - gecəortasına qə-
dərki xalqların hamısı mənə itaət edir»  
Nə  üçün  azər  dilində  yön  bildirən  sağ-sol,  arxa-irəli  sözləri  doğu 
türklərdə  olduğu  kimi  cəhət  bildirən  termin  anlamında  iĢlənmir?  Məncə, 
bu suala cavabı doğuya gedən türk boylarının qədim miqrasiya olayında 
axtarmaq
 
lazımdır,
 
çünki arxanı batı, önü doğu, sağı güney, solu isə quzey 
sayanlar batıdan doğu yöndə böyük köçün yaĢamını dadmıĢ və bu olayı 
nəsillərin  yaddaĢ  saxlancına  sızdırıb,  günümüzə  qədər  dilində  yaĢadan 
doğu türk boylardır. Ön Asiyadan Altaya gedən boylar bu yolu beĢ-on 
ilə  deyil,  yüzillər  boyunca  nəsilləri  dəyiĢə-dəyiĢə  getmiĢlər.  Protoazər 
boylarısa  kiçik  lokal
 
yerdəyiĢmələr  istisna  olmaqla,  yurdlarından  uzaq 
ellərə
 
getmədiyindən dilində istiqamət bildirən sözlərdə əlavə cəhət anlamı 
yaranmamıĢdır. Beləliklə, boya-cəhət və  yön-cəhət sözləri aydın  göstərir 
ki,  Altay  nəzəriyəsi
 
yanlıĢdır,
 
çünki
 
prototürklər
 
Azərbaycana
 
doğudan 
gəlməmiĢlər, əksinə, onlar Güney-Doğu Anadolu və Azərbaycandan doğu-
ya  getmiĢ  və  çox  sonralar  bəzi  türk  boyları Atayurda qayıtmıĢlar, bu isə 
Urmu nəzəriyəsinin baxıĢıdır. 
Göründüyü kimi, türk etnosunun kosmonimiya ilə bağlı çoxçeĢidli 
inamları və bunu  dilində əks etdirən deyimləri vardır.  Türklər YaranıĢ 
və  Samanyolu  mifi,  yön
=
cəhət,  boya
=
cəhət  görüĢü  və  deyimi,  dünya 
ağacı,  dünyanın  vertikal-horizontal  bölgüləri,  zaman  ölçüləri,  12  añlı 
təqvimi ilə Ön Asiyanın ən qədim xalqlarından biridir. Türk etnosunun 
kosmoqonik və astroloji görüĢləri geniĢ tədqiq olunmasa da, türk dillərində 
                                                 
77
 
Orkun, 1994, 23. 

 
37 
bu sahəyə aid çoxlu arxaizmlərin varlığı aydın göstərir ki, türklərdə kos-
monimiya uzun və zəngin inkiĢaf yolu keçmiĢdir. 
Çox
 
vaxt ölkələrarası savaĢ,
 
çoxsaylı miqrasiyalar, 
dövlətin
 
dağılması,  ərazinin  parçalanması  və  yeni 
dövlətlərin əvvəlki durumdan fərqli sınırlar içində 
yaranması
 
nəticəsində
 
etnik coğrafiya
 
ilə siyasi coğ-
rafiya üst-üstə düĢmür. Bu səbəbdən, Azərbaycanın 
coğrafi durumu daha mürəkkəbdir, çünki prototürk 
dövrü
 
baĢa çatanda protoazər boyları mərkəzi Urmu gölü olmaqla böyük 
bir regiona yayılmıĢ, burada zaman-zaman müxtəlif ərazili, müxtəlif etnik 
tərkibli dövlətlər qurulub-dağılmıĢ, siyasi coğrafiya vaxtaĢırı dəyiĢmiĢ, 
etnik coğrafiya isə nisbətən stabil qalmıĢdır.  
Etnik  demoqrafiyanın  coğrafiyası  fonunda  siyasi-inzibati  durumu 
öyrənmək üçün Ġslamöncəsi durumdan baĢlayıb qədimə getmək, bir sıra 
çoğrafi anlamlara aydınlıq gətirmək  lazım gəlir. Nəzərə alınmalıdır ki, 
bugün tarix-coğrafiya  elmində, həm  də  rəsmi sənədlərdə  iĢlənən bir  çox 
ölkə  adı  ilkin  məna  tutumunu  çoxdan  itirib.  Məsələn,  qədim  bars  adlı 
türk  boyunun  adından  qalmıĢ  Pars  (Fars)  bölgə  və  körfəz  adı  sonralar 
burada dövlət
 
quran
 
Əhəmənilər çağından baĢlayaraq keçən əsrin ortala-
rına qədər bu dövlətin bəzən böyüyən, bəzən kiçilən əsas  ərazisinin adı 
kimi rəsmi sənədlərdə
 
iĢlənmiĢdir.Yalnız
 
1935-də
 
Pers
 
Ģahı baĢqa
 
dövlət-
lərə müraciət etdi ki,
 
dövlətin
 
və
 
ölkənin adı Persia deyil, İran kimi tanın-
sın. Əslində,
 
Ġran (Aryan) adı qədimdə Əfqanıstanın quzeyi Heratda kiçik 
bir bölgə adı idi. Persia və Ġran kimi Ermən coğrafi adında da etnik deyil, 
siyasi-inzibati sınırlanma vardır.
78
 
 Belə ki, Van gölünün quzeyində Dəclə-
nin
 
yuxarı axarında
 
qədim subar
 
türklərindən qalma ermən boyunun
 
yaĢa-
dığı kiçik bir bölgə Ərməniyə
 
/
 
Armeniya  adlanırdı,
 
sonralar
 
bu  bölgəyə 
yerləĢən haylar da Ərməndə yaĢayan xristian anlamında ərməni adlandı. 
Mada  dövlətindən  baĢlamıĢ  Xilafətə  qədər  Ərmən  bölgəsinin  adı  Pers, 
Ərsaq, Sasani, Roma, Bizans, Ərəb dövlətlərinin tabeliyində caniĢinliyin 
siyasi-inzibati ərazisi kimi gah böyüdü, gah da kiçildi. Bu coğrafi sınırların
 
ilkin
 
Ərməndə sonralar məskunlaĢan hay etnosuna qətiyən
 
dəxli yoxdur.  
Dağlıq
 
Qarabağ
 
və
 
Güney Qafqaz kimi coğrafi adların dünya medi-
asında  Naqornıy  Karabax,  Zakavkazye  kimi  rusca  deyiminin  də  islaha 
                                                 
78
  Suriya, ərəb və fars qaynaqları etnik və siyasi coğrafiyadan fərqli olaraq, qriqoryan 
kilisə birliyi anlamında Ərməniyə sınırlarını çox geniĢ biçimdə verirdi, çünki ərmən adı 
«xristian» anlamında xristian türkləri, hay və bəzi qafqazdilli xalqları da bildirirdi.  
 
 
Coğrafi durum 
 
 

 
38 
ehtiyacı
 
vardır,
 
çünki zaman keçdikcə
 
belə
 
yanlıĢ terminlər dərin kök
 
salır, 
sonra onu dəyiĢmək çətinləĢir. Necə ki, son iki əsrdə iki ayrı-ayrı dövlə-
tin tərkibində olub
, 
ikiyə bölünmüĢ həm Güney
, 
həm də Quzey Azərbay-
canın
 
daxilində
 
yaranmıĢ siyasi-inzibati bölgələrə
 
aid bir-birini təkrar
 
edən 
və  indi  dəyiĢdirilməsi  çətinləĢən  terminologiya  yaranmıĢdır.
79
 
Azərbay-
canın  qədim  etnik
 
coğrafiyası
 
bugünkü  siyasi  və  inzibati  bölgülərdən
 
fərqli olaraq 9 coğrafi cəhət üzrə belə bölünür:  
YanlıĢ
 
advermə cəhət bildirən digər terminlərdə də görünür.
 
Lakin 
coğrafi  terminologiyada  dolaĢıqlıq  yaranmasın  deyə,
 
Ġslamaqədərki  azər 
türklərinin
 
etnik
 
demoqrafiyasını əks etdirən bu bölgüdən
 
yalnız müəyyən 
məqamlarda istifadə edəcəyik.
 
Belə terminoloji dolaĢıqlığı
 
aradan
 
qaldır-
maq tarixi-coğrafiya ilə məĢğul olan alimlərin iĢidir, ancaq mövzumuzla 
bağlı yeri gəldikcə, müəyyən ekskurslar etmək lazım gəlir.
80
 
Adətən,
 
yeni dövlətlər
 
yarananda iki
 
dövlət arasındakı sınır
 
daha çox 
təbii coğrafi obyektlərlə sınırlanır, çaylar və ya böyük dağ silsilələri belə 
sərhəd bölgələrə düĢür. Siyasi-inzibati
 
qurumlar  dəyiĢdikcə ölkə
 
və bölgə 
adlarının coğrafi tutumu da dəyiĢir,
 
lakin toponimin məna tutumuna bəzən 
landĢaft  dəyiĢmələri  də  təsir
 
edir.
 
Geoloji  dəyiĢmələrin  coğrafi  durumda 
buraxdığı
 
izi əks
 
etdirən dildəki deyim, tarixi bəlgələr qiymətli qaynaqdır. 
                                                 
79
  Məsələn,  təkcə  Qərbi  Azərbaycan  adı  üç  müxtəlif  ərazinin  adını  bildirir:  rəsmi 
olaraq,  güneydə  Urmu  gölünün  batı  yaxaları,  quzeydə  Gədəbəy-Qazax  bölgələri,  hətta 
tarixən Ġrəvan mahalı deyilən indiki Ermənistan da son
 
illər
 
Qərbi
 
Azərbaycan
 
adlanır.
 
80
  Tarixi-coğrafi  baxımdan  yuxarıda  verdiyimiz  cəhət  bölgülərinin  əhatə  etdiyi  bölgələri 
sıralayıb, əhatə etdiyi əraziləri belə göstərmək olar:  M - Mərkəzi Azərbaycan (b-2) Urmu 
gölü hövzəsini təĢkil edir, Van-Urmu arası ilə üzü aĢağı uzanan keçmiĢ Qut dağları ilə 
ortadan bölünür. Burada Qaradağ, Mərənd, Xoy, Maku, Hakkari, Ərbil, Təbriz, Urmu, 
Marağa bölgələri vardır;   Q - Quzey Azərbaycan (a-2) Qax, Zaqatala, Balakən, Borçalı, 
Axıska, Ġrəvan, Ġqdır, Naxçıvan, Zəngəzur, Dağlıq Qarabağ, Yevlax, Tovuz-Qazax böl-
gələrini əhatə edir, Böyük və Kiçik Qafqaz sıradağları ölkənin içərilərinə doğru uzanır; 
QD
 
- Quzey-Doğu Azərbaycan (a-3) AğdaĢ, ġəki, ġamaxı, Quba, Qusar, Xəzərboyu Dər-
bənd, Xaçmaz,
 
Xızı,
 
Bakı,
 
Neftçala,
 
Masallı
 
bölgələrini,
 
ġirvan və Mil-Muğan düzlərini 
əhatə edir;  QB - Quzey-Batı Azərbaycan (a-1) Doğu Anadolunun bir hissəsini əhatə edib, 
Bayburt, Qars, Ərzurum, Bingöl bölgələrini içinə alır;  B - Batı Azərbaycan (b-1) Van 
gölünün güney-batı hövzəsini, Dəclə çayının yuxarı axarlarını, Diyarbakır, Bitlis, ġırnak, 
Sincar ovası, Mosul bölgələrini əhatə edir;  GB - Güney-Batı Azərbaycan (v-1) Ġkiçaya-
rasının orta bölgələrini, qədim Subar ölkəsinin aĢağı ərazilərini; G - Güney Azərbaycan 
(v-2)  keçmiĢ  qut,  lulu,  turuk,  kassi  boylarının  yayıldığı  əraziləri,  GirmanĢah,  Kərkük,
 
Ərbil
 
bölgələrini;  GD - Güney-Doğu Azərbaycan (v-3) Həmədan, Əraq, Qəzvin, Ġsfahan, 
Gürqan  bölgələrini  içinə  alır;    D  -  Doğu  Azərbaycan  (b-3)  Lənkəran,  Astara,  Ərdəbil, 
Zəncan bölgələrini, Xəzərin güney-batı yaxalarını əhatə edir. 

 
39 
Belə
 
ki,
 
dənizlərin
 
qabarıb-çəkilməsi,
 
çayların  məcrasını
 
dəyiĢməsi,
 
quru-
ması,
 
böyük
 
dəprəmin relyefdə yaratdığı dəyiĢmə olayları coğrafi duruma 
və çevrəyə təsir etdiyi kimi, demoqrafik dəyiĢmələrə də səbəb olur.
81
 
 
Kür-Araz  ovalığında  bu  çaylar  vaxtaĢırı  axarını  dəyiĢmiĢ,  bu  olay 
yeni toponimlərin yaranmasına səbəb olmuĢdur: Kür
 
axmazı (Kürdəmir), 
Kür yeri,
 
Köhnə Araz yeri (Sabirabad), Kür çalası (ĠmiĢli), Kürçayı yeri 
(AğdaĢ).  Sabirabad  bölgəsində  Suqovuşan  yeradı  indiki  qovuĢma  yerin-
dən xeyli aralıdır.
82
 
Antik  dövr  qaynaqları  Arazın  Kürə  qovuĢub  Xəzərə 
axması
 
və
 
ayrılıqda
 
Xəzərə
 
tökülməsi haqqında məlumat verir.
 
Göründüyü 
kimi,  Kür-Araz  çaylarında  axar  dəyiĢməsi  azər  dilində  əks  olunmuĢdur, 
bu isə o deməkdir ki, həmin olaylara tanıq (Ģahid) olub, onlara ad qoyan 
protoazər boyları o çağlarda Kür-Araz ovalığında da yaĢayırdı.  
LandĢaft özəlliyi, topoqrafik durum baxımından Azərbaycanın çox 
hissəsi dağlıq bölgədir; bu ölkəni dilim-dilim hissələrə ayıran Böyük və 
Kiçik Qafqazlar, Ərmən, Qut, Zaqros, Elburs, TalıĢ, Qaradağ və sair dağ 
silsilələri bir çox dağlıq bölgədə yaylaq üçün gözəl alp çəmənlikləri,
 
dağə-
təyi
 
və
 
düzən  yerlərdə  isə  su  yaxaları  çoxlu  qıĢlaq  yerləri  üçün  əlveriĢli 
təbii Ģərait
 
yaratmıĢdır. Bu dağlarda
 
mineral sular,
 
müxtəlif metal yataqları,
 
bitki örtüyü, ormanlar vardır.  
Azərbaycanı sular ölkəsi adlandırmaq olar,
 
çünki regionun ən böyük 
çaylarından  olan  Kür-Araz,  Dəclə-Fəratın  yuxarı  axarları,  əsasən  proto-
türklərin, sonralar protoazər türklərinin məskunlaĢdığı Anadolunun doğu 
və güney-doğudakı dağlarından baĢlanır, indi də türk
 
torpaqlarından axır. 
Bu böyük çayları,  onların  qollarını  və
 
qədim
 
tarixi
 
qaynaqlarda
 
adı
 
keçən
 
dağ
 
adlarını
 
təhlil etməklə
 
ilkin
 
Atayurd probleminə doğru bir addım atmıĢ 
oluruq. 
Zəngin  çeĢidli  coğrafi  durumu  olan  qədim  Azərbaycandan  çıxıb, 
Avrasiya  bozqırlarına,  Qıpçaq  çöllərinə  üz  tutan  prototürk  boyları  əski 
yurdun  toponimlərini  də  özlərilə  aparmıĢ,
 
məskunlaĢdığı  bölgələrdə 
                                                 
81
 Xəzər dənizi, Araz və Uzboy çayları ilə bağlı bəzi yanlıĢ yozumlar geoloji dəyiĢmələ-
rin
 
nəzərə
 
alınmaması
 
ilə
 
ortaya  çıxmıĢdır.  Xəzər  m.ö.I  minilin  ortalarında  batıda 
Yevlaxa qədər,
 
Uzboy
 
boyunca
 
isə
 
xeyli
 
doğuya
 
uzanmıĢdı
 
(Муравьев,
 
1986,
 
235-247);
 
Uzboy  çayı  öncə  Amu-dəryanın  bir  qolu  idi,  sonra  Sultanuzidaq  yaxınlığında  axarını 
güney-batı  yönə dəyiĢib Qaraqumdan  keçərək  Xəzərə axırdı, daha sonralar isə qurumuĢ-
dur (Гумилев, 2001, 372); Asiya ilə Amerika qitəsini birləĢdirən quru zolaq buzlaqların 
əriməsi  ilə  15-12  minil  əvvəl  su  altında  qaldı.  Beləliklə,  «quru  körpü»  yerində  Berinq 
boğazı yarandı və sonrakı miqrasiyalar artıq qayıqlarla gerçəkləĢdi.  
82
 АОП, II, 1988, 186-187. 

 
40 
onlardan  təkrar  bəhrələnmiĢlər.  Buradan  gedən  boylarda  əski  yurdda 
cəhət  bildirən  rənglər
 
sistemi  azacıq  dəyiĢsə  də,
 
ilkin  məna  tutumu  çox 
pozulmamıĢdır.
83
  
Belə
 
ki,
 
Azərbaycanda
 
coğrafi  durumla bağlı güneyli boya qızıl, 
qızılanlı, orta və batılı boya sarı, sarıcalı, ağca, ağ xəzər, quzeyli boya 
qaralı, qara xəzər
 
deyildiyi
 
kimi,
 
ağ
 
qıpçaq-qara
 
qıpçaq,
 
ağ
 
tatar-qara
 
tatar, 
ağ
 
hun-qara hun, ağ
 
noqay-qara
 
noqay, ağ
 
mañğıt-qara
 
mañğıt bölgüləri 
rəng-cəhət gələnəyinin türk toplumu içində davam etdiyini göstərir.
84
 
  
Əlavə
 
cəhət
 
anlamı
 
daĢıyan yön bildirən sözlər sırasında arxa
 
(batı) 
diqqəti
 
çəkir.Vaxtilə  doğuya  gedən  boyların  dilində  Qıpçaq  çölünün  bir 
hissəsini bildirən toponimə çevrilmiĢ Arka və Arka-yurd etnonim kimi də 
iĢlənir: arka qırğız, arka qazax. Arka eli dağlı (taw
 
eli), aranlı (oy
 
eli), 
güneyli
 
(oñ
 
arka)
 
və  quzeyli  (sol
 
arka)  bölgülərinə  ayrılır.
85
 
Saqa  (skit) 
boylarından danıĢan Herodot yazır ki, bunların batıda yaĢayanları 
Άρταίη 
Σκσθίη
 (Arxa skitləri
)
 adlanır.
86
 
Göründüyü  kimi,  hələ  m.ö.  V  əsrdə  yön  bildirən  arxa  sözü  «batı» 
anlamında  iĢlənirdi.Sonralar  qazax,
 
qırğız,
 
özbək  boyları
 
içində  arxa 
boyu,  yəni  batı  türkləri  fərqləndirilir.  Bu  baxımdan,  Göy-türk  dövlətini 
quranlar  da  doğu  türkləri  kimi  təsnif  oluna  bilər.  Qədim  türk  boylarının 
batı-doğu  bölgüsünün  əsasını  keçmiĢ  demoqrafik  amillər  təĢkil  edirsə, 
həmin bölgünün sonrakı anlamı dil  faktorunu ön plana çəkir: batı türk 
dilləri  və  doğu  türk
 
dilləri
 
bölgüsü  oğuz-qıpçaq  bölgüsündən  daha  uy-
ğundur, çünki bu son bölgünün sınırları sonrakı miqrasiyalarda qaynayıb 
qarıĢmıĢ dillərdə çətin ayrılır.  
Qədim coğrafi durumdan danıĢarkən,
 
dilimizdə
 
yol,
 
cığır,
 
dolama, 
gədik, aĢırım, keçid sözləri ilə ifadə olunan dağ keçidləri də nəzərə alın-
malıdır.
 
Azərbaycandan
 
təkcə
 
Quzey
 
Qafqaza aparan yollar üzərində
 
çoxlu 
                                                 
83
 Bu durumdan danıĢan Ə.
 
Əsədov yazır: «Güman edilir ki, dünyada rəngə görə adver-
mə ərazilər üzrə deyil, istiqamətlər üzrə adlanmıĢdır. ġimalda olanlar qara, cənubdakı-
lar  qırmızı,  qərbdəki  ağ,  Ģərqdəki  göy,  mavi  adlandırılıb.  Bu,  özünü  hidronimlərdə  də 
göstərir» (Ясядов, 1986, 223). 
84
  Hətta Altay boyları daxilində belə bölgü önə çıxmıĢdır: qara almat-sarı almat, qara 
todoş-sarı todoş, qara d´ağıraq-sarı d´ağıraq, qara irkit-sarı irkit, qara sayoñ-sarı-sayoñ, 
qara toğus-sarı toğus (Баскаков, 1980, 205). 
85
  Кармышева Б.-Кармышева Дж., 1980, 108-113. 
86
 Трубачев, 1979. 

 
41 
keçidlər  və  gədiklər  vardır.
87
 
Bu  keçidlər  sırasında  müxtəlif
 
dönəmlərdə
 
«Kaspi qapısı»,
 
«Kaspi keçidi», «kuman qalası», «hun-sabir keçidi»,
 
«alan 
qapısı» adlanmıĢ Dəryal (dar-yol) keçidi haqqında bəlgələr daha çoxdur.
88
 
Bu adlar aydın göstərir ki, ayrı-ayrı çağlarda bu keçid müxtəlif türk boy-
larının yurduna gedən yol üzərində olmuĢdur. Kaspi qapısı adlı baĢqa bir 
keçid də Güney Azərbaycanda Elburus dağındadır. Bu keçid bəzi qaynaq-
larda  sadəcə  Geduk  (gədik)  adlanır.
89
 
Bir  bölgədən  baĢqa  bölgəyə  keçid 
yeri  qədimdə  qapı  sözü  ilə  də  verilmiĢdir.Ordubadda  Qapıcıq  dağının 
adı,  Dərbəndin
 
«Dəmir
-
Qapı»
 
adlanması
 
və
 
qədim  qaynaqlarda  Azaq 
(Azov)  dənizi  ilə  Pont
 
dənizi
 
(Qara
 
dəniz)
 
arasındakı  keçidə  Pantikapey
 
(Pont-Qapısı) adının verilməsi həmin gələnəyin izləridir. 
Azərbaycanın  qədim  coğrafi  durumu  bu  ölkəyə  gələn 
səyyahların  əsərlərində  təsvir  olunduğu  kimi,  ölkəyə 
girən düĢmən qoĢunlarının keçdiyi yer-yurd adları, zəbt 
etdiyi
 
bölgə
 
və
 
kənd adları haqqında verilən bilgilər
 
də 
qiymətli
 
qaynaqdır.
 
Yadelli
 
qoĢunların
 
keçdiyi
 
marĢrutu 
izləməklə  yolboyu  düĢmən  əsgərlərinin  rast  gəldiyi 
dağ-dərə, axarsu, el-oba haqqında həm təsəvvür əldə olunur, həm də bu 
məmləkətdə hansı xalqın yaĢadığı aydınlaĢır. Azərbaycanın qədim yolları, 
yol  üzərindəki  yaĢayıĢ  məskənləri,  karvansaraylar,  məntəqələr,  bunların 
arasındakı məsafələr  yunan-latın və ərəb-fars tarixi-coğrafi ədəbiyatında 
geniĢ
 
yer
 
tutur. Qədim
 
ticarət yolları, özəlliklə «Ġpək
 
yolu» türk  yurdları-
nın  coğrafi  koordinatlarını  öyrənmək  üçün  əvəzsiz  qaynaqdır.
90
  Bu  yol 
boyu iĢlək dil türkcə olmuĢdur.  
Çindən  Misir 
və Ġstanbula uzanan 
İpək  yolu  Xəzərin 
quzey və  güneyi ilə 
                                                 
87
 Минорский, 1963,
 
32;
  
Ġbn Xordadbeh Qafqaz dağlarının keçid qapıları (al-abvab) sı-
rasında Sul, Alan, ġabiran, Lazik, Barika, Samsaxi adlarını çəkir (Ибн Хордадбех,109). 
88
 Ġ. Miziyev Daryol keçidi haqqında Plini, Ptolemey, Tasit, Prokopi və baĢqa yazarların 
verdiyi məlumatı geniĢ Ģərh etmiĢdir (Мизиев, 1986).  
89
 Акопян, 1987, 39. 
90
  «Ġpək
 
yolu»
 
üzərində
 
türk
 
dövlətlərinin
 
yaranıb-dağılmsı
 
səbəbləri,
 
ticarət  yoluna 
hansı dövlətin nəzarət etməsinin daĢıdığı
 
önəm haqqında sonrakı bitikdə bilgi verilə-
cəkdir.  Ümumiyətlə,  yol  boyu  çaparxanaları olan  «Ġpək  yolu»  mövzusu türk tarixinin 
ayrılmaz bölümüdür.
 
Təəssüf
 
ki,
 
bu mövzu yetərincə tədqiq olunmayıb. 

Kataloq: 2015
2015 -> Oitsning ma’nosi – Orttirilgan Immunitet Tanqisligi Sindromi. Bu dahshatli va bedavo kasallik hozirgi zamonning “vabosi” deb yuritiladi
2015 -> 4 İstehlakçıların davranışının modelləşdirilməsi Son istehlakçıların davranışının modelləşdirilməsi
2015 -> Klinik protokol Az ərbaycan Respublikas
2015 -> Üz–çənə cərrahiyyəsi Bölmə Gicgah-çənə oynağının xəstəlikləri və zədələnmələri 1 Çənə oynağının çıxığının əsas səbəbi nədir?
2015 -> Üz–çənə cərrahiyyəsi Bölmə Gicgah-çənə oynağının xəstəlikləri və zədələnmələri 1 Çənə oynağının çıxığının əsas səbəbi nədir?
2015 -> Stomatologiya 1 Sistem hipoplaziyası zamanı hansı dişlər zədələnir?
2015 -> Приложение №3 Информированное согласие пациента на пародонтологическое лечение
2015 -> Myuller h p parodontologiya pdf
2015 -> Buklet Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2011-ci il 7 iyul tarixli