«Doqquz Bitik» sırası

Kosmonimiya     

 
25 
Samanyolunu  pifaqorçular,  litva,  basuto,  oci  kimi  bir  sıra  xalqlar  
ruhların məskəni, siamlar Ağ fillərin yolu, ispanlar Sant Yaqo yolu sayır-
dı.
45
 
Samanyolu  deyiminin  müxtəlif  xalqlarda  necə  adlandığını  tədqiq 
edən V. A. Nikonov haqlı olaraq yazır:  «Kosmonimiya qiymətli qaynaq 
kimi  xalqların  və  onların  dilinin  mənĢəyinə,  dünyagörüĢünə,  xalqlar  ara-
sındakı əlaqələrə və miqrasiyalara aydınlıq gətirir».
46
 
Samanyolu türk boylarının yayılma arealını göstərməklə yanaĢı, köç 
istiqamətlərini də ortaya çıxarır. Həm də monqol və türk xalqlarının gene-
tik qohum olmadığını çox aydın sərgiləyir. Belə ki, «Samanyolu» deyimi 
Somon yul (özbək), Saban jolı (qazax), Saman yoli (uyğur), Samançı jol 
(qırğız) kimi fonetik fərqlərlə monqol etnosu ilə təmas xəttinə qədər uzanır, 
bu  xətdən  sonra  monqol-buryat  dillərində  «Göyün  çatı»  deyiminə  keçir: 
Tenqeriyn zaadol, Tenqerin züydel.
  
Monqol mühitinə düĢən tuva və
 
həmin 
mühitdən keçib  daha  yuxarı,  quzey-doğu  bölgələrdə  məskunlaĢan  saxa 
türkləri  artıq  kalka  ilə  monqol  deyimini  iĢlədirlər.  Bu  deyimi  monqol 
etnosundan  qopub,
 
Xəzərin  quzey  yaxasına  gəlib  yerləĢən  kalmıklar
 
da 
Te
ñ
qrin uydl  Ģəklində saxlamıĢlar. 
Samanyolu  deyiminin  doğu  sınırı  qırğız-uyğur  boyları  ilə  bitirsə, 
batı sınırı da qədim türk boyları ilə qarıĢığı olan bolqar, macar və Osmanlı 
türklərinin kultur təsiri altında olmuĢ serb-xorvat və alban (arnavut) xalqı-
nın
 
dilində
 
yaĢayır.
 
Eyni səbəblə güneydə
 
Efiopiyaya
 
qədər yayılan
 
Saman 
yolu
 
öz
 
yerini
 
quzeydə
 
finuqor
 
deyimi olan «QuĢ
 
yolu» ifadəsinə
 
vermiĢdir. 
Bu ifadə də yaranma və yayılma arealı baxımından maraqlıdır. Belə ki, 
köçəri quĢların keçdiyi yol üzərində
 
yerləĢən Ġtil-Ural arası,
 
Avropa-Asiya 
sınırı finuqor etnosunun
 
Atayurdu sayılır.
 
Bu baxımdan,
 
«QuĢ yolu» deyi-
minin  protofinuqor  boylarında  yarandığını  və  buradan  bozqır  türklərinə, 
tatar
 
və
 
çuvaĢ
 
xalqlarına,
 
Baltikyanı bölgələrə
 
keçdiyini,
 
bir
 
sözlə,
 
finuqor 
boylarının  miqrasiyası  və  onlarla  sıx  təmasda  olan  xalqlarda  yayıldığını 
görmək olur. 
Avrasya  xalqlarının  demoqrafiyası  Samanyolu  deyiminin  müxtəlif 
xalqlarda mövcud ifadə məzmunu ilə yaxĢı açılır. Belə ki, Avropa xalq-
ları  bu  deyimi  «Südyolu»,  akad-asur  boyları  «Ġlan  yolu»,  Qafqazdilli 
xalqlar da bunu karvan, sürü, ayı və baĢqa heyvan yoluna bənzətmiĢlər. 
Əkinçi  türklər  «Saman  yolu»  ifadəsini iĢlətdikləri halda, bozqır türkləri 
                                                 
45
 
Тайлор, 173. 
46
 
Никонов, 1980, 259. 

 
26 
«Qoyun
 
yolu»
 
deyiminə üstünlük
 
vermiĢlər,
 
uqorlarla sıx təmasda
 
olanlar 
da «QuĢ yolu» ifadəsini iĢlətmiĢlər. Bu fərqlər bəzən eyni xalqın müxtəlif 
dialektləri  üzrə  diferensiallaĢmıĢdır.  Azər  türkləri  də  Samanyolu  ilə  ya-
naĢı bəzi dialektlərdə Ağyol, Avropa təsiri ilə elmi ədəbiyatda Südyolu və 
farsca Kəhkəşan deyimlərini iĢlədirlər. Lakin bu deyimlər içində  yuxarıda 
verilən xəritədən göründüyü kimi, yayılmada əsas yeri Samanyolu tutur. 
Gəlib Azərbaycana yerləĢən
 
haylar da Samanyolu deyiminə keçmiĢ-
lər.
 
Hətta
 
VII əsr müəllifi Anani ġirakatsi yazır ki,
 
bu yolda tökülən saman 
hayların ulu babası Vahanın asurların ulu babası BarĢamdan oğurladığı 
samandır.
47
 
Göründüyü
 
kimi,
 
kosmonimiya
 
elementlərindən təkcə
 
Saman-
yolu tarixi demoqrafiya üçün xeyli bilgi verir. Bu sıraya digər səma cisim-
lərilə
 
bağlı
 
yaranmıĢ deyimlərin etnolinqvistik
 
açımlarını,
 
ulduz falı,
 
qədim 
qamçılıq terminologiyasını da əlavə edəndə azər türklərinin tarixi coğrafi-
yası üçün böyük qaynaq əldə olunur. Saman yolu ilə bağlı deyilənlər bir 
daha Urmu teoriyasının Ön Asiyanı prototürk yurdu saymasını doğrulayır. 
Çin qaynaqlarına görə, hunlar mühüm iĢ görmək istəyndə Ayın və 
ulduzların  durumuna  baxardılar,  xaqan  isə  hər  səhər  çadırdan  çıxaraq 
GünəĢə,  gecələr  Aya  ibadət  edərdi.  GünəĢə  and  içmə  Altay  və  miĢar 
boylarında  da  vardı,  saxalar  böyük  bahadırların  GünəĢ-Ay  himayəsində 
olduğuna
 
inanar,
 
Abakan qamları
 
Solbon
 
(Çoban)
 
ulduzuna
 
tapınardılar.
48
 
Əbu Düləf bəzi
 
türk boylarının hansı ulduza tapındığını qeyd etmiĢ
,
 
lakin 
ulduz  adlarını  ərəbcə  vermiĢdir.
49
 
Zöhrə (Venera) ulduzunun sevgi sim-
volu
 
qədim türk mənbələrində Sevüt, Sevüq adlanması,
 
uyğurca bu ulduz 
adının  Erkliq  olması,  Mahmud  KaĢğarinin  isə  onu  «iĢıqlı»  anlamında 
Yaruq yıldız adlandırması maraqlı tədqiqat obyekti olsa da, mövzumuzdan 
kənar olduğundan yalnız bunu qeyd edək ki,
 
latınlar bu ulduzda (Lucifer) 
eĢq  və  Ģeytan məfhumu  gördükləri  kimi,  qədim  türklər də  onu  bu iki 
simvolla  tanımıĢlar.
50
 
Belə  paralellik,
 
əlbəttə,
 
etrusk-latın  və  ya  daha 
qədim batı türk boyları ilə Avropa xalqlarının təması nəticəsində yarana 
bilərdi. 
                                                 
47
 Ширакаци, 1962, 68-69. 
48
 Ġnan, 1972, 2-3, 29. 
49
 Əbu
 
Düləf
  
toqquz-oğuz
 
boyunun
 
Göy
 
qurşağı
 
(kavs-i
 
kuzeh)
 
görünəndə
 
Ģənlik etdiyini, 
qırğızların Zühal və Zöhrə ulduzunu uğurlu, Mərrix ulduzunu isə uğursuz saydıqlarını, 
çigil boyunun Süheyl, Zühal, Ekizlər, Böyük Ayı, Kiçik Ayı və Oğlaq bürcü ulduzlarına 
tapınıb, Çoban ulduzuna «tanrıların tanrısı» dediklərini yazmıĢdır (Ebü Dülef, 84, 88). 
50
 Nemet, 1971. 

 
27 
Yupiterin
 
Onq-ay
, 
Qara-quş
, 
Ekizlərin
 
Eren-tür/
 
Eren-tiz,  Mərrixin 
(Marsın)  Kürüd  adlanması  maraqlıdır.
51
 
Oxun  ucuna  metal  taxılması 
anlamında Mars planetinə Dəmir-soqum yox, Baqır-soqum / Bakır-sokum 
deyilməsi  tunc  (bakır)  çağının əlamətidir,  çünki  Karvanqıran adı  kimi, 
Dəmir-qazıq deyimi də sonrakı çağa aiddir. Türk dillərində
 
Yağız-sığın, 
İki bozat, Ak ayğır, Ox bürcü, Yeti-kan
 
/
 
Yeddi qardaş kimi astroloji ter-
minlər də iĢlənir, lakin bu adlar boydan-boya dəyiĢsə  də, bəzi qıpçaq 
boylarında  Ürger  Ģəklində  iĢlənən  Ülkər  ulduzunun  adı  əksər  dillərdə 
ilkin mənasını qorumuĢdur.
52
 
«Qutadğu bilig» üzrə dəyərli tədqiqat əsəri 
yazan Ramiz Əskərin tərtib etdiyi aĢağıdakı cədvəl planet və bürc (ükək) 
adlarının türkcə deyimi baxımından diqqəti çəkir:
53
 
 
«Qutadğu bilig»  azərcə 
ərəbcə 
farsca 
YaĢık 
Yalçık 
Kürüd 
Arzutilək 
Sevit 
Onqay 
Səkəntir 
Kozı 
Ud 
Ərəntir 
Kuçık 
Arslan 
BuğdaybaĢı 
Ülgü 
Çadan (Çayan) 
Ya (Yay) 
Oğlak 
Könək 
Balık 
GünəĢ 
Ay 
Mars 
Merkuri 
Venera 
Yupiter 
Saturn 
Qoç 
Buğa 
Ekizlər 
Xərçəng 
ġir 
Qız (BaĢaq) 
Tərəzi 
Əqrəb 
Oxatan (Yay) 
Oğlaq (ÇəpiĢ) 
Dolça 
Balıqlar 
ġəms 
Qəmər 
Mərrix 
Ütarid 
Zöhrə 
MüĢtəri 
Zühəl 
Həməl 
Sur 
Cövza 
Sərətan 
Əsəd 
Sünbülə 
Mizan 
Əqrəb 
Qövs 
Cədi 
Dəlv 
Hut 
Afitab 
Mah 
Bəhram 
Mehr 
Nihad 
Bərcis 
Keyvan 
Bərre 
Gav 
Dopeykər 
Xərçəng 
ġir 
XoĢe 
Tərəzi 
Kejdom 
Kaman 
Bozqale 
Dul 
Mahi 
                                                 
51
  Riyaziyatçı  alim  Valeh  Mirzəyevin  dediyinə  görə,  Dilican  dərəsinin  Poladlı  kəndində 
yaĢayan  babası  danıĢardı  ki,  ot  çalmaq  üçün  Göycə  gölü  yaxasındakı  biçənəyə  göydə 
Karvanqıran ulduzun ən parlaq göründüyü vaxtda çıxardılar. Bu Ulduzun  Karvanqıran 
adlanması isə keçmiĢdə onun gecəyarıda aldadıcı parıltısını Dan ulduzu hesab edib, yola 
çıxanların vaxtı səhv saldıqları üçün səhrada qırılması ilə bağlı yaranmıĢdır.  
52
 Nemet, 1971. 
53
 Əskər, 88-89; Yazar bu abidədə Karakuş (Yupiter), Yıldırak (Önçü, Kiçik Köpək ul-
duzu  topasının  alfa  ulduzu),  Ayğır  (Ağulduz  -  Böyük  Köpək  topasının  alfa  ulduzu), 
Yitikən (Yeddi qardaĢ bürcü, Böyük Ayı bürcü) adlarının keçdiyini də qeyd edir. 

 
28 
Türk etnosunun ilkin  oykumeni  YaranıĢ haqqında  olan  mifə görə 
də aydın seçilir. Əksər türklər Göylə Yerin ayrılması və onların arasında 
insan  oğlunun  yaranması  düĢüncəsinə  sahibdirsə,
 
quzey  və  doğu  bölgə-
lərdə  yaĢayan  bəzi  türk  boyları  Yerin  yaranmasını  quĢla  bağlayan  yerli 
mifləri mənimsəmiĢlər. Belə ki, Avrasiyanın quzey zolağında formalaĢıb, 
Sibir üzərindən Amerikaya qədər  yayılan bu mifin hindavropa və  finuqor 
dilli xalqlarda yaxın çalarla geniĢ iĢlənməsi göstərir ki, Sibir türkləri bunu 
həmin  xalqlardan  almıĢlar.  Bu  mifə  görə,  ördək  (və  ya  digər  su  quĢu) 
okeanın  dibindən  dimdiyində  gil  çıxarır  və  bundan  Yer  əmələ  gəlir  və 
ya  Yerlə  Göy  quĢ  yumurtasından  yaranır.
54
  YaranıĢ  mifi  prototürkləri 
Orta  və  Mərkəzi  Asiya  ilə  deyil,  «Saman  yolu»  deyimində  gördüyümüz 
Ön Asiya ilə bağlayır.   
Quzey yönü bildirən Qütb ulduzu bəzi türk dillərində Altun /Temir 
Kazıq adlanır.  Bu  baxımdan,
 
azər
 
boylarının quzey
 
bölgəsində
 
olan Dər-
bəndin
 
«dəmir qapı» epiteti ilə verilməsi də diqqəti çəkir. 
Yerin  bağa  (tısbağa)
 
üzərində durması haqqında mifik dünyagörüĢ 
prototürk
 
çağında geniĢ yayılmıĢdır.
 
Azər dilində
 
bağa ilə
 
bağlı
 
deyimlər, 
arxeoloji  qazıntılar  vaxtı  basırıqlarda  (kurqanlarda)  bağa  çanaqlarına  rast 
gəlinməsi bu mifik  görüĢü  əks  etdirir.  Əvvəlki  bitikdə  daĢ  bəlgələrə  aid 
bölmədə  verdiyimiz  Göytürk
 
daĢ
 
abidələrinin
 
bağa-özül
 
üzərində
 
ucaldıl-
ması gələnəyi bu mifin Azərbaycandan doğuya aparıldığını göstərir. 
Sumerlərin  kosmoqoniya  görüĢünə  görə,  hər  tərəfi  okeanla  əhatə 
olunan evrən (kainat) Göy və Yerdən ibarətdir. Göy-Yer (An-Ki) arasında 
Ģəffaf hava təbəqəsi - atmosfer GünəĢ, Ay, ulduz və planetlərin doğulub 
iĢıq saçdığı məkandır. Bu məkan öncə baĢı Göy və ayağı Yer olan böyük 
dağdan onların ayrılmasından sonra  yaranmıĢdır. Yuxarıya çəkilən boĢ 
məkan olan Göy (haradasa) aĢağı və yuxarıda bərk dayağa söykənir, Yer
 
isə
 
düz
 
müstəvi
 
Ģəklindədir.
55
  
Saqa  türkləri  öz  soykökünü  Göy  və  Yer  tanrılarının  oğlu  sayılan 
Tarqitay ilə bağlayırlar.
 
Bu kosmoqonik görüĢü saqa boylarından eĢidən 
Herodot  qələmə  almıĢdır.  Yunanların  Herodota  danıĢdığı  saqa  soykö-
künə aid əfsanədə isə Tarqitay Herakl (Koroğlu) ilə əvəz olunmuĢdur.
56
 
Prototürklərin
 
yaxın qonĢuluğunda olan bu kosmoqonik görüĢün detalları 
                                                 
54
 Напольских, 1990, 5-17. 
55
 Крамер, 1965, 100. 
56
 
Azər xalqı, 2000, 82. 

 
29 
sonrakı türk qaynaqlarında əks olunmuĢdur. Belə
 
ki,
 
sumer mətni ilə göy-
türk qaynağı eyni deyimləri ortaya qoyur:
 
57
  
 
 Göy Yerdən ayrılandan sonra, 
 Yer Göydən ayrılandan sonra, 
 Ġnsana ad veriləndən sonra … 
           (Sumer qaynağı) 
 
 :aDqJLĠK:ry:zGY:ArS:irht:kökazü   
                        : 
smNLIK:ILGo: 
Ġsik:aRnik  
 [üze kök teñri asra yağız yer kılınduk-
ta ekin ara kiĢi oğlı kılınmıĢ...]  
«Yuxarıda mavi Göy, aşağıda qara Yer,  
yarananda ikisinin arasında insan oğ-
lu yaranmış…» (Orkun, 1994, 29) 
Kosmik
 
vaxt  ölçülərini dərk
 
edənə qədər insanlarda doğumla ölüm 
arasındakı
 
yaĢa,
 
gecə-gündüzə,
 
yarım
 
və dolu Ay görünüĢünə (aypara və 
bədr), yayın qıĢla əvəzlənməsi kimi doğal olaylara köklənən vaxt duyumu 
minillər boyunca təkmilləĢmiĢ, boy və budun qurumu çağında ərsəyə gə-
lən «nəsil yaĢı» ölçüsü müxtəlif xalqlarda uzun müddət davam etmiĢdir.
 
Özündən əvvəlki yazarlar
 
kimi, Herodot da 100 il 
=
 «üç nəsil» xronologi-
yasını qullanmıĢdır. Bioloji yaĢa köklənən fərdi vaxt duyumu da vardır. 
Belə ki, eyni zaman ölçüsü tez böyümək istəyən yeniyetmələrə  «uzun», 
vaxtın tez keçməsindən gileylənən yaĢlılara isə «qısa» görünür.  
Kosmik  ritmə  uyğunlaĢan  doğal  durumun  (təbiətin)  qavranılması 
təqvim, il, «yeni il», fəsil, ay, gün, gecə-gündüz kimi vaxt anlayıĢlarında 
gerçəkləĢir.  Səma  cisimlərinin  durumu  ilə  formalaĢan  türk  kosmoqoni-
yasında  miladdan  öncə  «həftə»  anlayıĢı  olmamıĢdır,  Azərbaycanda  bu 
anlayıĢ ilk xristianlığın  yayıldığı çağlarda ortaya çıxmıĢdır. Ona görə də 
türk  dillərində  günlərin  adını  bildirən  ortaq  sözlər  yoxdur.
58
 
Ġlin  dörd 
fəslini yaz (bahar),  yay, küz və qıĢa ayıran türk boyları ayları təsərrüfat 
və hava durumu
 
ilə adlandırmıĢlar. Axıska türkləri kiçik-ay (fevral), 
biçin-ayı  (iyun),  orağ-ay  (iyul),  bögrüm-ay  (sentyabr),  son  küz,  koç-ay, 
kara-kıĢ (dekabr-yanvar) deyimlərini, azərlər boz-ay, böyük və kiçik çillə, 
qırxım, oğlaq, quyruq doğan və sair sözləri iĢlədirlər. Azər dilində müəy-
yən kultlarla bağlı
 
Yelda gecəsi (Ģəbi-yelda),
 
Xızır günü və zaman anlayı-
                                                 
57
 Eyni qaynaq, 105; Orkun, 1994, 28-29.  
58
 Bu barədə M. KaĢğari yazır: «Türklərdə həftənin yeddi gününün adı yoxdur, çünki həftə 
deyilən şey islamdan sonra bilinmişdir» (MK, I, 347); Azərbaycanda həftə günlərindən 
yalnız  4-cü  günü  (cümə  axĢamı)  bildirən  adına//adna  deyimi  yayğındır
 
(Яскяр,1987,
 
68). 

 
30 
Ģı  bildirən  gündüz,  gecə, günorta,  erkən,  alatoran, dünən,  yarın, dan üzü, 
dan  qaralanda//ağaranda
 
deyimləri
 
ilə  yanaĢı,  axĢam,  səhər,  sübh,  sabah 
kimi alınma sözlər də vardır. «Yeni il» türk xalqlarında Ülus kün (qazax), 
Bahar,
 
Yaz,
 
Yeni il  (azər) və erken kün (ergenekon) adlandığı halda, Yeni 
il bayramının farscanın «Novruz» sözü ilə verilməsi bir yanlıĢlıqdır. 
Ġli dörd fəsilə, oniki aya bölən türklər 12 añlı (heyvanlı) təqvim də 
yaratmıĢlar.  Ön  Asiyada  ilin  12  aya  bölünməsinin  qədim  tarixi  vardır, 
lakin  12  illik  sikl  ölçüsü  sonralar  ortaya  çıxmıĢdır.
59
 
M.
 
KaĢğari 12 illik 
təqvimin yaranma səbəbini və qurultayın bu təqvimi türk xaqanının təkli-
filə qəbul etdiyini yazır: «Türk xaqanlarından biri neçə il öncə baĢ vermiĢ 
savaĢı öyrənmək istərkən savaĢın tarixini müəyyən etməkdə yanılmıĢlar. 
Bu səbəblə, xaqan öz ulusu ilə gənəĢir və qurultayda biz bu tarixdə necə 
yanıldıqsa, bizdən sonra gələnlər də yanılacaqdır, belə isə, biz indi göyün 
on iki bürcü və on iki ay sayısınca hər ilə birər ad qoyaq. Ulus xaqanın bu 
önərgəsini onayladı»
60
 
Lakin  bu  olayın  tarixi  bəlli  olmadığından  12  añlı 
təqvimin
 
nə vaxtdan
 
iĢləndiyini söyləmək olmur.
61
  
Göytürk
 
yazılarında  bu  təqvimin  iĢlənməsi  göstərir  ki,  xalq  ara-
sında geniĢ yayılan añ təqviminin yaranma tarixi daha qədimdir.
62
 
Astral 
mifləri  tədqiq  edənlərə  görə,  qədim  Babildə  12  bürc  iĢarəsi  yunanlara 
(zodiak yunanca ζών «añ» sözündəndir), oradan da Avropa xalqlarına ötü-
rülmüĢ, Çinə isə 12 añlı təqvim batı qonĢularından (türklərdən) keçmiĢ-
dir.
63
  ÇinĢünas  E.
 
Chavannesə görə, bu təqvimi Çinə tsin (çin) adlı türk 
                                                 
59
 Ġlin 6 ayını 30, digər 6 ayını da 29 günə bölən 12 aylıq yunan təqvimindən Misir təq-
viminin daha mükəmməl olduğunu qeyd edən Herodot yazır ki, Misir kahinlərinin ona 
söylədiyinə görə, güya ilk dəfə misirlilər səma cisimlərinə uyğun ili 30 günlük 12 aya 
bölüb, hər ilin sonunda 5 gün əlavə etmiĢlər (Геродот, II. 4). Tarixdən bəllidir ki, Misir 
əhalisi hər
 
ili üç
 
fəsilə - daĢqın,
 
əkin
 
və
 
biçin
 
fəslinə ayırırdı və Siriusun doğuĢu
 
(19
 
iyul) 
ilə
 
Nil
 
çayında suyun
 
artıb daĢması
 
arasında əlaqə gördüyündən hər yeni ili
 
Nilin daĢması 
ilə hesablayırdı. 
60
  MK, I, 344-345. 
61
  Dünya xalqlarının təqvimlərini müqayisə edən Ramiz Əskər türk təqviminin baĢlan-
ğıcını 586-cı ilə aid edir (Яскяр, 1987, 17-18). 
62
  L. Bazen bu təqvimin yaranmasını türklərə bağlayan elmi ədəbiyatda geniĢ yayılmıĢ 
fikrə etiraz edib onun Çindən alındığını və VIII əsrdən iĢləndiyini yazsa da, irəli sürdüyü 
fikri  əsaslandıra  bilməmiĢdir  (Базен,
 
1986,
 
370-371).  Halbuki  hələ  VI  əsrdə  «Çu  Ģu» 
adlı çin tarixi qaynağında
 
qeyd
 
olunur
 
ki,
 
türklər illərin əvəzlənmə ardıcıllığını bilirdilər, 
yeni il yaĢıl otun çıxması ilə baĢlanırdı (ТМТ, 1990, 44). 
63
  МНМ, I, 116. 

 
31 
boyu aparmıĢdır.
64
 
Bu  təqvimi  türklərdən  alan  çinlilər  kimi,  ondan Tibet 
və Koreya xalqları da istifadə edirlər. Uyğur yazısını mənimsəyən mon-
qollar 12 añlı təqvimi də uyğurlardan alıb 1210-da (baĢqa bir tarixə görə 
isə 1027-də) özəl qərarla rəsmiləĢdirmiĢlər.
65
 
 
Türk kosmonimiyasında üç vertikal və dörd horizontal məkan böl-
güsü vardır: aşağı, orta, yuxarı;  ön, arxa, sağ, sol. Öncə dörd cəhəti təyin 
edə
 
bilən prototürklərdən
 
sonra bəzi
 
türk
 
boyları səkkiz
 
bucaqlı bölgüdən 
də istifadə etmiĢlər. Bunu uyğur, tatar və azər dillərində görmək olur: 
66
 
           Uyğur 
öngdün-tağdın bulunq 
kidin-tağdın bulunq 
kidin-kündin bulunq 
öngdün-küntün bulunq 
       Tatar 
tönyak-könçıqıĢ 
tönyak-könbatıĢ 
könyak-könçıqıĢ 
könyak-könbatıĢ 
     Azər 
 quzey-doğu 
 quzey-batı 
 güney-doğu 
 güney-batı 
Dünyanın horizontal baxımdan 4
 
və
 
8  cəhətə
 
bölünməsi  türk  etno-
sunun çox böyük
 
ərazilərə yayılması və
 
qədim dövlət gələnəyi ilə də ba-
ğlıdır. Vertikal bölgüdə isə kainatın yeraltı, yerüstü və göyə - 3 məkana 
bölünməsi  və  bunun  simvolu  olan  «həyat//dünya  ağacı»,  göyün  9  qata 
ayrılması qamçılıq (Ģamanlıq) ilə bağlı ortaya çıxmıĢdır. O.
 
N.
 
Tuna sumer 
dilində «sınır» anlamında olan bulug sözünü türk dillərindəki «yön, bucaq, 
cəhət» anlamlı buluñ sözü ilə müqayisə edir.
67
 
Ancaq sumerlər dörd cə-
həti qonĢu ölkələrin yerləĢdiyi yönlərə uyğun deyimlə vermiĢlər.
68
  
                                                 
64
  Göyalp, 1977, 41. 
65
  Kotwicz 1928, 128;  Яскяр, 1987, 21;  Жуковская, 1988, 48. 
66
 Azərbaycan bayrağındakı ulduz, əslində, qədim Gök-Tañrı    türk simvolikasıdır və 
Sumer  çağından  tanrı,  ulduz  və  göy  anlamı  daĢıyan  damğa  ilə  eyni  mənĢəli  olub,  Ön 
Asiyada yayılmıĢdır. Bu damğa sonra elqurumu (dövlət qurumu) çağında iki dördbucaq-
lının üst-üstə çarpaz qoyulması ilə alınan səkkizbucaqlı  ۞ iĢarəyə də çevrilmiĢdir.    
    Saxa türkləri də 8 cəhəti fərqləndirirlər (Чагдуров, 118-119).  
67
 Tuna, 1990,19; Lakin sumer mətnlərində bulùg (bulùñ) sözünün «becərmək»,
 
«yetiĢ-
dirmək» anlamı qeyd olunmuĢdur (Канева, 1996, 211). 
68
 Məsələn, sumer dilində belə bir mətn vardır: «O günlərdə Sumerlə eyni dildə danıĢan 
və Xamazi bölgəsi ilə ġubur dağı - böyük törənlərin böyük dağı, vacib Ģeylərə malik Uri 
ölkəsi,
 
təhlükəsiz
 
durumda
 
olan
 
Amurru ölkəsi - bütöv cahan və tabe xalq bir dildə En-
lilə alqıĢ deyirdi» (ХПИДВ, 1963, 270, 276, 15-ci qeyd). Bu cümlədən aydın olur ki, 
sumerlər dünyanın dörd cəhətini
 
qonĢu
 
ölkələrin coğrafi durumu ilə bildirmiĢlər: quzey
 
- 
Uri ölkəsi, özək/güney - Sumer, batı - Amurru, doğu - ġubur dağı. 

 
32 
A. N. Kononov tuva dilində yön və cəhət bildirən sözlərin monqol 
dillərinə  uyğunlaĢdığını,
 
çuvaĢ,  saxa  (yakut),
 
tofalar  dillərinin  isə  türk 
sistemini  saxladığını  və göytürk  yazılarında  əks  olunduğunu  yazır.
 
O  bu 
dillərdə  arka
 
(geri)  tərəfin  «batı»,
 
öñ  (iləri,  ilgərü)  tərəfin  «doğu»,  sağ 
tərəfin  «güney»,
 
sol  tərəfin  «quzey»  anlamı  daĢıdığını  deyir.  Müəllifə 
görə,  türk  xalqları  dünyanın  cəhətlərini  bildirmək  üçün
 
iki  üsuldan  isti-
fadə etmiĢlər: biri solyar sistem, digəri boya
 
(rəng)
 
sistemi.
69
  
Azər dilində  «qara quzey»,  «ağ  yel»  (batı küləyi)  deyimi iĢlənir. 
Y. Ġ. Ubryatova qeyd edir ki, saxa dilində soğoru//soñoru (yuxarı) və xotu 
(aĢağı) sözlərinin «quzey» və «güney» anlamı Lena çayı hövzəsində yer-
ləĢəndən sonra yaranıb, çünki bu çay güneydən quzeyə (aĢağıdan yuxarı) 
axır.
70
 
Göründüyü kimi, boya bildirən sözlərdə cəhət anlamının yaranması, 
istiqamət bildirən sözlərin coğrafi duruma (landĢafta) köklənməsi danılmaz 
gerçəklikdir.  Azər  türklərinin  Azərbaycanda  yerli  xalq  olduğunu  sübut 
edən faktlardan biri də boya (rəng) və cəhət, istiqamət bildirən sözlərdir.  
Türk  dillərində  rəng  bildirən  sözlərin  semantikasını  tədqiq  edən 
tanınmıĢ türkoloqlardan A.
 
fon
 
Qaben  və A.
 
N.
   
Kononov azacıq  fərqlə 
türk rəng-cəhət sistemini belə verirlər: 
71
 
   
qızıl  = güney,      ağ  = batı,          sarı = batı / özək 
   qara  = quzey,      göy = doğu  
Ġsbat olunmasa da, elmdə dərin kök salmıĢ «Altay dilləri ailəsi» 
nəzəriyəsinə  görə,
 
guya  türklər  Altaydakı  monqoloid  qohumlarından 
ayrılıb,  batı  ölkələrə  köçmüĢlər.  Bu  baxımdan,  Azərbaycan  türklərinin 
mənĢəyi də Altay və Monqolustan 
çölləri  ilə  bağlanır.  Halbuki  rəng 
bildirən  sözlərdəki  cəhət  anlamı 
bu fikri tamam inkar edir. Belə ki, 
harada  olmasından  asılı  olmaya-
raq,  hər  bir  türk  dayandığı  yerə 
sarı, quzeyə
 
qara,
 
güneyə
 
qırmızı
 
(qızıl),  batıya  ağ,  doğuya  isə  göy 
 
boyanın  simvolu  kimi  baxacaq. 
                                                 
69
  Кононов, 1974, 73-74.  
70
  Убрятова, 1966, 61. 
71
  Gabain, 1962, 115; Кононов, 1978, 160. 

 
33 
Türk  rəng-cəhət  sistemi  boyaların  «dilində»  verilən  bu  sxemdə  belə 
görünür: 
 
Əgər bu sistemi xəritə üzərində axtarmaq istəsək, ən münasib üsul 
kimi göl və dənizlərə verilən adlara baxmaq lazım gələcək. Bütöv Avra-
siya məkanında isə belə bir yer yalnız Ġkiçayarasının quzeyindədir: 
Göründüyü  kimi,  bu  sxemdə  quzey  (qara) 
Qara dənizin adı, batı (ağ) Ağ dənizin adı, güney 
(qırmızı) iki Qırmızı dəniz və körfəzin adı, doğu 
(göy) Göycə  və  Göy-göl  (Urmu  gölü),  həmçinin 
Göycə dəniz (Xəzər) adı ilə uyğun gəlir. Aydın-
lıq olsun deyə, qədim mənbələrdə doğu sularının 
göy, güney sularının isə qırmızı adlandığını xatır-
layaq.  Belə  ki,  Aralıq  dənizindən  (Ağ  dənizdən) 
aĢağıda  Nil  çayının  doğusundakı  Qırmızı  dəniz 
kimi,  qədimdə  Fars  körfəzinin  də  Qırmızı  dəniz  adlanması  bəllidir.
72
 
 
Göycə gölü kimi,  Urmu gölünün adı da keçmiĢdə Göy-göl idi.
73
  Xəzər 
dənizinin isə 70-dən artıq adı vardı, bunlardan biri də xalq deyimi kimi 
«Göy  Xəzər»
 
olmuĢdur.
 
Görkəmli  tədqiqatçı  B.Ögəl  bu  barədə  yazır: 
«Dədə  Qorqud  kitabının  çərçivəsi  içində  bu  dənizin  harada  olduğunu 
dəqiq  söyləmək  çətindir.  Əslində,  bu  Gökçə  dəniz  Xəzər  dənizidir».
74
 
Hər halda,
 
güney rusların folkloru da da Xəzər dənizinin adını Göy-dəniz 
kimi verir. QarĢımızdakı bu xəritə-sxemdə böyük dəniz və göl  adlarında 
görünən qədim türklərin boya-cəhət sistemi çox aydın göz qabağındadır:   
Rənglərin  verdiyi  informasiyaya  görə,  «prototürkün»  durduğu  yer 
(xəritədəki
 
dairə)  dünyada  ilk  əkinçilik  mərkəzi  olmuĢdur.  Dəclə  hövzə-
sində dalbadal yaranmıĢ Xasun, Xalaf kulturu, Ubeyd kulturunun quzey 
variantı burada yaranıb, yaxın bölgələrə yayılmıĢdır. Dünyada ilk təkərli 
araba da erkən tunc çağında burada icad olunmuĢdur.
 
Arxeoloqların üzə 
çıxardığı qədim bəlgələr göstərir ki, daĢ dövrünün sonundan tunc dövrü-
nün sonunacan burada maddi-mədəni iz buraxan xalq dəyiĢməmiĢ və adı 
                                                 
72
 Herodot, IV. 39;  Strabon, XI. 13. 9; XI. 14.7. 
73
 Urmu  gölünün adını Strabon λίμνη καποϋτα (kapauta) Ģəklində verir və  «tünd göy»  
(κσάνη) mənası olduğunu bildirir (Strabon, XI. 14. 8); Plini də bu gölü Capotes (Kapot) 
kimi qeyd edir (OĠƏ, 1979, 235); Hay qaynaqları da bu adı «göy» (kaput) Ģəklində verir. 
74
 Ögel, IV. 1984,  466; Yaqut Həməvi Xəzərin farsca «Göy dəniz» (Əfkud dəryav) ad-
landığını qeyd edir (Əliyeva, 1999, 145). 

 
34 
4-5 minil öncə 
subar
 kimi sumer-akad yazılarına düĢmüĢ, ərazi də Subar 
ölkəsi adlanmıĢdır. Eneolit dövründən sonra m.ö. IV minillikdə isə bura-
dan doğu ölkələrə böyük miqrasiyalar baĢlanır. Verilən xəritə-sxemlərdən 
göründüyü kimi, rənglərin semantikası türk etnosunun Atayurdunu qədim 
sivilizasiyasının yarandığı bölgədə - Ġkiçayarasının quzeyində yerləĢdirir. 
Yazının  ilk  meydana  gəldiyi  çağlarda  adı  yazlı  qaynaqlara  düĢən 
subar  boylarının  yaĢadığı  bu  ərazilərinin  qədim  tarixi  yetərincə 
öyrənilməmiĢdir.  Bu  yaxınlarda  alman  arxeoloqu  Klaus  ġmitdin 
baĢladığı qazıntı ilə üzə çıxan Göbəklitəpə kompleksinin on iki
 
minil öncə 
qurulmuĢ  məbəd  olması  aydınlaĢ-
mıĢdır. Burada ucalığı 3-6 metr olan T 
formalı dikilidaĢların hər birinin 40-50 
ton  ağırlığı  var.  Bu  mengirlərin  üzə-
rində qabartma üsulunda aslan, qaban, 
tülkü, ilan, ördək, buğa, durna fiqurları 
verilmiĢdir: 
 
Dünyada hələlik ən qədim tapı-
naq  olan  ġanlı-Urfa  yaxınlığındakı 
Göbəklitəpədə  1995-dən  baĢlanan 
qazıntıların  davam  etdiyini  nəzərə  al-
saq,  bu  tapınağın  yaĢı  haqqında 
dəqiqləĢmənin 
hələ 
tamamlanmadığını  düĢünmək  olar. 
Lakin  uzmanlar  Ġkiçayarasının  bu  quzey-batısında  torpaq  altından  üzə 
çıxardıqları  Göbəklitəpə  tapınağını  məĢhur  Stounhenc  abidəsindən  də  7 
minil öncə qurulduğunu yazırlar. 
Türklərin boya-cəhət sözlərinin rus onomastikasında əks olunması 
uzmanların diqqətini çəkmiĢ, onlar belaya (ağ), çyernaya (qara) və çer-
vonnaya  (qırmızı)  sözlərində  türk  dilinə  uyğun  cəhət  çaları  yaranmasını 
türk dilinin təsiri ilə izah etmiĢlər.
 
Maraqlıdır
 
ki, hələ m.ö. II əsrdə Çin ta-
rixçisi  Sıma  Tsyan  hun-çin  savaĢında  Metenin  (Bahadırın)  süvari  qoĢunu 
haqqında yazır ki, batıda ağ atlılar, doğuda mavi (boz) atlılar, quzeydə 

Kataloq: 2015
2015 -> Oitsning ma’nosi – Orttirilgan Immunitet Tanqisligi Sindromi. Bu dahshatli va bedavo kasallik hozirgi zamonning “vabosi” deb yuritiladi
2015 -> 4 İstehlakçıların davranışının modelləşdirilməsi Son istehlakçıların davranışının modelləşdirilməsi
2015 -> Klinik protokol Az ərbaycan Respublikas
2015 -> Üz–çənə cərrahiyyəsi Bölmə Gicgah-çənə oynağının xəstəlikləri və zədələnmələri 1 Çənə oynağının çıxığının əsas səbəbi nədir?
2015 -> Üz–çənə cərrahiyyəsi Bölmə Gicgah-çənə oynağının xəstəlikləri və zədələnmələri 1 Çənə oynağının çıxığının əsas səbəbi nədir?
2015 -> Stomatologiya 1 Sistem hipoplaziyası zamanı hansı dişlər zədələnir?
2015 -> Приложение №3 Информированное согласие пациента на пародонтологическое лечение
2015 -> Myuller h p parodontologiya pdf
2015 -> Buklet Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2011-ci il 7 iyul tarixli