«Doqquz Bitik» sırası

Subar.
 
Yazılı qaynaqlara ilk adı düĢən türk boyu subarlardır.
 
Sumer-
akad  yazılarında  adı  keçən  subar  boyları  indiki  Bağdad  bölgəsindən 
yuxarıda  Ġkiçayarası  ərazilərdə  yaĢadığı üçün bütün bu quzey bölgələr 
Subartu
 
adlanırdı. Bu boyadı m.ö. III minilin ortalarında çəkilsə də,
 
ölkə-
nin
 
bütöv
 
adı və subarlardan əvvəl burada baĢqa xalq adının qeyd olunma-
ması göstərir ki, subarlar burada III minildən də qabaq yaĢamıĢlar. Subar 
adının etimologiyası da göstərir ki, onların burada məskunlaĢması VII-VI 
minillərə gedib çıxır. 
Hələ
 
VII-VI  minillərdə  Dəclənin  sol  yaxalarındakı  dağlardan  enib 
axarsu
 
yaxalarında
 
əkinçiliklə
 
məĢğul
 
olan
 
boylar
 
ayrılıb
 
gəldikləri
 
«meĢə-
orman  adamları»  olan  ağacərilərdən,  «dağ  adamları»  olan  dağlılardan 
fərqli olaraq, burada «çay adamı» kimi yeni sub-ər adı ilə tanındılar, necə 
ki, sonralar Qaraçay yaxasından çıxan boylar qaraçaylı kimi tanınmıĢdır. 
Dəclə-Fərat  kimi  iki  böyük  çayın  əhatə  etdiyi  bu  münbit ərazidə
 
-
  
iki
 
su
 
arasında subar etnoniminin ortaya çıxması dövrün etnonim yaratma mən-
tiqinə tam uyğun idi. 
Bizi  burada  subar  adının  yaranmsından  çox,  onun  yayılması,  bu 
boyadının  hansı  istiqamətlərə  aparılması  maraqlandırır.  Ġkiçayarasından 
baĢlanan ilk böyük köçlər IV minilin ortalarında artıq subar boylarının üç 
yerə  parçalanmasına  səbəb  oldu:  Ərəbistan  çöllərindən  qalxıb  gələn  kö-
çəri  sami  tayfalarının  dalğası  subarları  Ġkiçayarasının  quzey  bölgələrinə 
sıxıĢdırdığından onların bir hissəsi doğuya, bir hissəsi batıya çəkildi, bir 
hissəsi  də  burada  qaldı.  Bu  səbəbdən,  sonrakı
 
subar  boylarını  üç  qrupa, 
Ģərti
 
olaraq,
 
batı-orta-doğu
 
subarlar
 
kimi
 
ayırmaq
 
lazım
 
gəlir.  Batı  subarların 
izi  zaman-zaman  batı  yer-yurd  adlarında  ortaya  çıxsa  da,  artıq  onlardan 
türk boyu kimi danıĢmaq olmur, çünki  yerli xalqların içində qarıĢıb əri-
miĢdilər.
167
  
                                                 
167
 Balkan  və  Güney  Ġtaliyada  batı  subar  bəlgələrini  əks  etdrən  axarsu  və  yer  adları: 
Σύβαρις,
 
Σούβαρας
 
qalası,
 
Σύβερος
 
πόλις
 
Ίλλσρίδος,
   
Subera-dona  (Трубачев  1968,  263); 
Ukraynada Suvar-el çayı (Гарипова, 1991, 180). 
    Müxtəlif  zamanlarda  ayrı-ayrı  dil  və  dialektlərdə  suvar,  sabir,  sibir,  (sa)sper  Ģəklində 
adı keçən subar boylarının tarixi, dili və etnoqrafiyası haqqında sonrakı bölmələrdə 
(III-IX Bitik) geniĢ bəhs edilir, burada yalnız Subar etnohidronimləri nəzərdən keçirilir.  

 
125 
Orta  subar  boyları  m.ö.  I  minilin  baĢlarında  Van  gölünün  batısında
 
Subar  bəyliyi  yaratmıĢdı.
168
 Batmansu  çayının  Dəclə  çayına  qovuĢduğu 
bölgədə Suv toponimi hələ qalmaqdadır.  Ġkiçayarasında subar boylarının 
qalıqları uzun müddət sənədlərdə xatırlanmıĢdır. Babildəki pers caniĢini
 
Qubar  m.ö.
 
529-da
 
sərəncam
 
verir
 
ki
, 
Xandidi
 
kəndinə
 
yaxın
 
əkin  yerlərini 
suvarmaq üçün oradakı kanal qamər və subar boyundan olan əkinçilərin 
ixtiyarına verilsin.
169
 Qədim  Subartu  ölkəsinin  quzeyində Suvar  Ģəhəri 
Ġbn Xordadbehə (IX əsr) və ondan əvvəlki yazarlara məlum idi.
170
  
Doğuya çəkilən subarların izi Urmu hövzəsi, Quzey Azərbaycan, 
Quzey Qafqaz, Qıpçaq çölü və Orta Asiya üstündən Türküstan və Sibir 
bölgələrində etnonim, toponim və hidronim Ģəklində ortaya çıxır. Bəzi 
mütəxəssislər  çuvaĢ  etnonimini  də  suvarla  bağlayır.  Sibirə  adını  verən 
subar boylarının adı müxtəlif dil və dialektlərdə suvar//sabir//sibir Ģək-
lində  iĢlənmiĢ,  bu  boyların  gedib  məskunlaĢdığı  yerlərdə  çay  və  kənd 
adları bu etnonimlə tanınmıĢdır.Ukraynada Suvar-el, Sabir çayları, Oka 
çayı  hövzəsində  Suvar-ley  (ley  mordovca  çaydır),  Güney  Özbəkistanda 
Uzun-ġibar,  Kora-ġuvbar, Katta-ġuvar çayları, keçmiĢ  Perm  quberniya-
sında SuvarıĢ, Sivar, Çubarovka çayları, Verxne-SuvarıĢskoe kəndi qeyd 
olunmuĢdur.
171
 Yeri
 
gəlmiĢkən,
 
qeyd
 
edim
 
ki,
 
subar
 
etnonimi əsasında son-
                                                 
168
 Azər xalqı, 129-134:  
    Orta subarlar qonĢu Urartu dövləti dağılandan sonra da bir müddət tarixi sənədlərdə 
Ġkiçayarasının quzeyində qeyd olunur. Subar bəyliyi asurlar tərəfindən zəbt olandan sonra 
buranın etnik demoqrafiyası xeyli dəyiĢmiĢdi. Ġkiçayarasının quzeyində olan müasir Süve-
rek (suvar-ek) toponimi diqqəti çəkir. Fərat çayının sağ  yaxalarına keçən subarların izi 
isə  rus  hərbi  topoqrafik  xəritəsində
 
(1903)  Malatya  sancağınında  BeĢ-təpə  dağından 
quzeydə adı keçən Suvarlı toponimində qalmıĢdır. 
169
 Sənədi Ģərh edən iranĢünas alimlər buradakı subarların qədim yerli boylar olduğunu, 
lakin adlarının subar adlanmasını anaxronizm kimi qeyd edir, qamərləri isə Orta Asiya-
dan gələn sak (saqa) sayırlar (Дандамаев, Луконин, 238). Doğrudur, Əhəməni çağında 
Babildəki  subarların  xeyli  hissəsi  bura  gələn  samilərin  içində  əriyib,  türklüyünü  itirə 
bilərdi,  lakin  Urartu,  Asur  dövlətlərinin  dağılmasında  böyük  rolu  olan  qamər  adlı  türk 
boyları o çağda Orta Asiyada deyil, Güney Anadolu və Azərbaycanda yaĢayırdı. 
170
 Ибн Хордадбех, 84. 
171
 Гарипова, 1991, 180; АОП, 1986, 216; Azərbaycanda Sabir-kənd (Ordubad), Suvarin 
(Ərdəbil), ġuvarı (A.Oleari Gilanda olan bu çayın adını ġiberu kimi yazmıĢdır), ġabran 
(sabir-an), Zabrat (sabır-at), Biləsuvar toponimləri vardır, II əsr müəllifi Klavdi Ptole-
mey  Avropada hun, bodin, ağacəri boyları ilə  yanaĢı sala  və savar  etnonimlərini qeyd 
edir (Ptolemey, III. 5. 10);  Ġbn Xordadbeh yazırdı ki, Dərbənddən  yuxarı suvar bəylə-
rinin əraziləridir (Ġbn Xordadbex, 109); Əzəmət Rüstəmli suvar etnonimi və Gorusda izi 
qalan Suvarı etnotoponimindən geniĢ bəhs etmiĢdir (Rüstəmli, 1998, 53-57).  

 
126 
ralar sumer xalqının adı yaranmıĢdır.  Bu türk adını onlara subar türkləri 
deyil, bölgəyə gələn ilk sami boyu akadlar vermiĢdi.
172
 
*Sub-Ana.  Qədim subar boylarının  yaĢadığı  Ġkiçayarasının quzey 
bölgəsində Dəclə çayına qovuĢan Zebene-su // Sebene-su keçmiĢdə *Sub-
Ana
 
formasında
 
iĢlənmiĢdir, çünki mixi yazılarda bu çayadı II
 
Tukulti-
Ninurti (
889-884
) annalı və
 
II
 
AĢĢurnasirapal (
884-859
) yazısında 
ĠD
Subnat 
kimi
 
qeyd olunur ki, buradakı -t  elementi akad dilində bəzi çay adlarına 
qoĢulan Ģəkilçidir.
173
  
Asur
 
yazılarında
 
«Subnat çayının baĢlarından  Kirruri aĢırımına», 
«iç aĢırıma
 
//
 
Subar
 
//
 
Urartu
 
ölkəsinə
 
qədər»
 
və ya «Ninevədən çıxıb batıya 
Subnat çayına qədər» ifadələrinə əsaslanan mütəxəssislər onu Urartudan 
kənarda,  Ġkiçayarasının  quzeyində,  Subar  bəyliyinin  batı sınırında  axtar-
mıĢ və Üçgöl-su çayının davamı olan Zebene-su, rusca hərbi kartoqrafik 
xəritədə  (1903)  Dibene-su  çayı  ilə  eyniləĢdirmiĢlər.
174
 Doğrudan  da,  bu 
hidronimin  qədim  və  yeni  forması  eyni  sözün  müxtəlif  zəmində  fonetik 
dəyiĢməsidir:
 
   Sub-ana  > Subna-t (asur dili deyimi) 
   Sub-ana  > Zeb-ene (subar boylarının deyimi)
 
Görünür,
 
sonralar ermən adlanan yerli türk arme boyları qədim Su-
bar bəyliyinin batısında Arme bölgəsindən axıb Dəcləyə qovuĢan Su-Ana 
hidronimini qutsal saymıĢ, Ana-Ġdel, Ana-Kür kimi ona «Ana-Su» demiĢ-
lər.
 
Antik müəlliflər buna oxĢar Soana çayadını Xəzərə tökülən alban
 
çayı 
kimi qeyd etmiĢlər.
175
 Katun (qadın) çayının və Herodotun yazdığı saqa 
soykökü əfsanəsindəki Boristhen (Dnepr) çayının da Ulu-Ana ilə əlaqəsi 
vardır. Bingöldə Peri-su çayı axır. Sonrakı Göy-Türk yazılarında qutsal 
Yer-Sub deyimində də Su tapınaq anlamı daĢıyır. 
Sulu.  Mosul  bölgəsinin quzeyində Asur  çarı Sinaxxerib  (705-681) 
Ninevə  Ģəhərini  suyla  təmin  etmək  üçün  18  kanal  çəkib  Xusura  çayına 
                                                 
172
 Ġkiçayarasının orta bölgələrinə gəlib, burada ilk rastlaĢdığı subar boylarının adını hə-
min boyların arxasında - Ġkiçayarasının güneyində yaĢayan əhaliyə də Ģamil edən samilər 
bu adın tələffüzünü sumer /sumer Ģəklinə salmıĢlar (Azər xalqı, 130). 
173
 ТУ, 170; Bu element türkcə çayadlarında xarakterikdir: Kavartu (Qarabağ), Caqatu 
və Taqatu (Urmu hövzəsi), Arattu (asur yazısında), Kayaktu (Baburnamə, 500) və b. 
174
 АВИИУ, № 22-25. 
175
 АИОСК, 149. 

 
127 
qoĢur.
 
Bu  kanallardan  biri  Sulu  toponimi  ilə  verilən  ərazidən  baĢlanan 
arxdır.
176
 Sulu adlanan yerdən su arxının çəkilməsi təbiidir. 
BaĢqa
 
bir
 
Sulu adını asur qaynaqları Kuman bölgəsi ilə Mexri böl-
gəsi
 
arasında
 
verir.
 
KUR
Salua
 
formasında
 
yazılan
 
bu
 
yeradını uzmanlar Cudi 
dağından
 
doğuda
 
yerləĢən
 
müasir
 
Sulu
 
ilə
 
eyniləĢdirirlər.
177
 Nəzərə
 
alaq  ki, 
bəzi
 
türk
 
dillərində sala sözünün «çayın qollara ayrıldığı yer»
, 
«çay
 
qolu» 
anlamı vardır.
178
 
S.  Ataniyazov  türkmən  boyları  sırasında  suv
 
/
 
su  sözləri  ilə  yara-
nan
 
suvan,  suvar,  suvqöz,  suvcar,  suvlar,  suvsatan,  suvçı,  susak,  suyuk 
etnonimlərini göstərmiĢ, K. Q. Menges qədim slavyan qaynaqlarında qeyd 
olunan Dneprin doğu qolu Sula hidronimini türkcə sulaq və ya suluq söz-
lərindən yarandığını yazmıĢdır.
179
 Hazırda bir neçə Sulak hidronimi vardır. 
Kara-suv.  Boğazköy  mətnlərində  KaraĢĢuva  toponimi  qeyd  olun-
muĢdur. Anadoluda bir neçə Kara-su hidronimi vardır ki, bunlardan biri-
nin  qədimdə  toponimə çevrilməsi  (Karaçay  kimi)  mümkün  haldır  və  bu 
baxımdan,
 
həmin
 
bölgə
 
adının  qədim
 
Karasuv
 
formasında
 
iĢlənməsi
 
də 
təbiidir.
180
 Bu toponimin m.ö.
 
II minildə Anadoluda yaĢayan qaĢqay bo-
yuna aid edilməsi göstərir ki, həmin toponimin qaynağında türkcə olan 
Karasuv hidronimi durur.
181
  
Deyiləni nəzərə alsaq, onu indi Fəratın  yuxarı qollarından biri olub, 
vaxtilə qaĢqay bölgəsində axan Karasu ilə eyni saya
 
bilərik.
 
Bu
 
hidronimə
 
Özbək
 
elində
 
Korasuv,
 
Türkmən elində
 
Karasuv-bulaq Ģəklində rast gəl-
mək  olur.
182
 Türk
 
boylarının  yayıldığı ərazilərdə  iĢlənən bu hidronimin 
etimologiyası suyun tərkibinə, tamına görə «ağır» anlamı və qara-bulaq 
deyimindən göründüyü kimi, yerdən çıxan qara-su «yer suyu» (bulaq) 
anlamı ilə bağlıdır.
183
 
                                                 
176
 АВИИУ, №60. 
177
 Манандян, 1956, 8; Арутюнян, 1970, 15. 
178
 Мурзаев, 1984, 493. 
179
 Атаниязов, 1988,107-108;  Менгес, 1979, 101, 131.  
    Avropada indi də Sala, Sulu, Sulits çayları vardır, lakin burada Kimmer (Qamər) yur-
dunda  hələ  m.ö.V  əsrdə  Esxil  Siaxa  (Su  axa?)  gölü  olduğunu  göstərmiĢ,  I  əsr  müəllifi 
Pompey Troq isə Sava çayının adını çəkmiĢdir (АИОСК, 15, 98). 
180
 Ertem, 68.  
181
 Гиоргадзе 1961;  Ъялилов, 1990, 187-188. 
182
 Нафасов, 1988, 253;  Атаниязов, 1980, 94.  
183
 Altayın Karasu çayları «bulaq suyu» sayılır (Молчанова, 210). 

 
128 
Balıq. Adı m.ö. IX əsr qaynaqlarında əks olunan Balıx çayı Urfa və 
Sultantəpə  (keçmiĢ  Edes-Harran)  bölgələrindən  axıb  Fərat  çayına  qovu-
Ģur. Bu tarixdən minil sonra Ġbn Xordadbeh (IX) də həmin çayın Fərata 
Harrandan axdığını
 
yazır.
184
 
Balıq hidronimi Azərbaycanın müxtəlif yerlə-
rində
 
vardır:  Ġrəvan  bölgəsinin  batısında  Balıxlı-çay,  Ağrıdağ-Aladağ 
arasında Balık-gölü,  bura  axan  Balıxçay, Güney  Azərbaycanda  Balıqlı-
çay,  Balıqçay,  Özbəkistanda  Balik-kül, Balikli-kül  adlarına  rast  gəlmək 
olur.
  
Qədim türk dilində  «Ģəhər» anlamında iĢlənən Balıq sözü də
 
vardır. 
Bu  səbəbdən,  bəzi  dilçilərimiz  Moyun  Çor  abidəsində  Balıqlığ  hidroni-
mini
 
Ģəhər
 
kimi
 
oxumuĢlar,
 
çünki  mətndə  iki
 
çayadından
 
sonra
 
gələn
 
beltir 
coğrafi termininin qədim türkcə «çayların qovuĢuğu» anlamı daĢıdığını 
və
 
bugün
 
də
 
orada  Balıqlığ  çayının  olduğunu  nəzərdən  qaçırmıĢlar.
185
 Ona 
görə  də  Orxun-Balıklığ  beltiri  yanlıĢ  olaraq  «Orxon  Ģəhəri»  kimi  Ģərh 
olunmuĢdur.
186
 Lakin müasir dilimizə «Karluklara sarı qaçıb girdi. Orada 
yenə düĢüb  Orxun  (və) Balıklığ qovuĢuğunda  El  sarayını  orada  qurub 
tikdirdim» Ģəklində çevrilə bilən mətnin yazılıĢı və oxunuĢu belədir: 
:GLKLB:NuqRu:psüt:aNY:aj:Ġtrikpzt:apTqLRK 
  
:mdttinpgrü:aj:ninigrül:atnirtlb 
 «Karluk tapa təzip kirti. Anda yana tüsip Orkun Balıklığ 
 beltirintə el örginin anda örgipən ititdim»
 
Balıq
 
hidronimi  geniĢ
 
areala  yayılmıĢdır:
 
Qazax  elində  Balıktı-köl, 
Güney  Sibirin  Altay-Tuva bölgələrində  Balıktu-köl  gölü  və  Balıktu-Suu,
 
Balık-Suu,
 
Balıkçı,
 
Altıqi-Balıktu,
 
Ustiqi-Balıktu,
 
Balıktu-Yul,  Balıktı-kool, 
Balık,
 
Balıktık-xem,
 
Quzey Qafqazda Karaçay-Balkar torpaqlarında Balık 
(Malka), Kiçi Balık çayları vardır.  
M. A. Xabıçev karaçay  və balkar  adlarının dialekt fərqi olduğunu 
qeyd
 
edib
 
yazır
 
ki
, 
«kara-balkar»
 
etnonimini
 
oğuzlar
 
karaçay
 
kimi iĢlətmiĢ-
lər,  çünki  balkar adı  qədim  balık-ar  (çay adamı)  tərkibindən ibarətdir.
187
 
Əgər alimin irəli sürdüyü bu fikri doğru saysaq, onda bulqar etnonimini
 
və
 
Bulqar
 
//
 
Bolqar-çay
 
hidronimlərini
 
də
 
bu
 
sıraya
 
daxil
 
edib
, 
subar, sabir, 
                                                 
184
 Ибн Хордадбех, 137. 
185
 Мурзаев, 1984, 79-80. 
186
 Karluklara
 
tərəf qaçıb (onların ölkəsinə) girdi. Onda yenə düĢərgə salıb Orxon şəhəri 
civapında el sarayını orada hörüb tikdirdim  (Ряъябов, Мяммядов, 152).  
187
 Хабичев 1982, 10-11. 

 
129 
suvar, suvan,
 
suvlar,
 
çaylı,
 
çuvaĢ, balqar,
 
bulqar
 
boy
 
adlarının dialektlər 
üzrə fərqlənən  «çay adamı» deyimi olduğunu düĢünməliyik. Bu  yozum
 
modelini,
 
məncə
, 
qəbul
 
etmək olar
, 
çünki  eyni  boyun müxtəlif
 
dialektlərdə
 
formalaĢan
 
adındakı
 
variantlar
 
xəzər
 
və
 
kaspi adlarında da vardır. 
Görünür, «su»  anlamı ilə bağlı balıq, palçıq, bulaq, bulanıq kimi 
kökündə *bal~bul sözləri olan hidronimlərin semantik diferensiyası çox 
qədimdə baĢlanıb. Türk dillərində «sulaq yer» anlamında balkan sözü də 
iĢlənir. L. Rasonyi bu apelyativi əks etdirən Balkan adının yayılmasını 
peçeneq boylarının miqrasiyası ilə bağlayır.
188
 
Balxaş.  Qazax  elindəki  BalxaĢ  gölünün  adındakı  «balıx»  və  «aĢ» 
elementləri balıq və hidronimlərdə iĢlək olan aĢ(maq) sözləridir: balık-aĢ 
>balxaĢ.  Balıq  sözündən  yuxarıda  bəhs  etdik,  aĢ-  feili  isə  TüzaĢu  çayı  
(Qırğızeli) adında olduğu kimi, hələ Boğazköy mətnlərində gördüyümüz 
SuvaĢĢuva (suv-aĢub) toponimində, TaĢapaĢara (taĢıb-aĢar) və BaluxaĢĢa 
hidronimlərində vardır.
189
 Anadoluda 3-4 min il  əvvəl hidronim kimi iĢlə-
nən
 
bu
 
son
 
adın
 
sonra
 
Qazax elində BalxaĢ hidronimi ilə təkrar ortaya çıxm-
ası  doğuya  olan  miqrasiya  ilə  bağlıdır.  Dağlıq  Altayda  BalkaĢtu-Ayan 
çayı, BalkaĢ-Tayqazı dağı da vardır.
190
 
Krım
 
yarımadasının
 
Azaq
 
dənizi
 
yaxasındakı
 
SivaĢ
 
toponimini  bəzi 
dilçilər (N. AĢmarin, Ġ. Dobrodomov) çuvaĢ etnonimi ilə bağlayır.
191
 Lakin 
yarımadanı materikdən ayıran hissə vaxtaĢırı subasmalara məruz qaldığı 
üçün buranın coğrafi durumu SivaĢ (suv-aĢ) hidronimini ortaya çıxarmıĢ-
dır.  Eyni  model  Ġrəvan  bölgəsinin  Ağ-Manqan  dağında  ArxaĢan  zirvəsi 
toponimində, Tuvada BalqaĢtık hidronimində də vardır. 
Qızıl-üzən.  Güney  Azərbaycanda  Xəzərin  batı  tərəfindən  axıb  bu 
dənizə qovuĢan, bəzi antik dövr yazarların Amard kimi verdiyi Qızıl-üzən 
hidronimi asur-urartu qaynaqlarında qeyd olunmasa da, «qızıl» sözü onun 
qədimliyindən xəbər verir.  Belə ki,  bu  çayın orta axarları m.ö.
 
I minilin 
əvvəllərindən  qızıl  boylarının  məskəni  kimi  Qızıl-bud  adlanırdı.  Qızıl-
üzən hidronimində qızıl sözünün rəng anlamında deyil, etnonim bildirən 
(qızıl-bud) anlamında iĢləndiyini göstərən bir neçə səbəb vardır.
192
  
                                                 
188
 Rasonyi, 134. 
189
 Ertem, 1973, 128, 194, 200. 
190
 Молчанова, 1979, 148. 
191
 Мурзаев, 1984, 504. 
192
 Doğrudur,
 
bura
 
gələn
 
monqollar
 
Qızıl-üzən
 
adındakı apelyativi rəng bildirən söz sayıb 
monqolca bu çaya Ulan-mören (qızıl-çay) demiĢlər, lakin belə adlanma ona görə müm-

 
130 
Əvvəla, Qızıl-eli adı ilə Səlcuq imperiyasının yaranmasında aktiv 
iĢtirak edən boybirliyi vaxtilə Xəzərin güneyindən
 
Türkmənistana  keçən 
qızıl boyları idi.
193
 Ġkincisi də, Ġstəxri bu hidronimi sebid-ruz, Ġbn Xordad-
beh Ġsbidrud Ģəklində  yazsa da, həmin forma farsca 
ﺭﻭﺩ ﺳﻐﻴﺩ
  (Səfid-rud) 
deyimidir
 
ki
, 
bugün həmin formada iĢlənən «ağ çay» anlamındadır.
 
Qızıl-
üzən üç  minil  öncə  həmin bölgədə  yaĢayan  qızıl boylarının adı  ilə bağlı 
etnohidronim kimi iĢlənmiĢdir. Həmin çağlarda bu regionda üzən apelya-
tivi
 
Alazan
 
(Qanıx)  adında  və
 
Dağıstanda
 
UtamıĢ
 
kəndindən
 
keçən
 
Qamri-
özən (qamər-çayı) etnohidronimində saqa-qamər boylarından qalan niĢa-
nədir. Dağıstanda Al-ozen, Buqlen-ozen çayları da vardır.
194
   
Azərbaycanda
 
o qədər böyük və kiçik çaylar, bulaq və göllər var ki, 
onları  sayıb  qurtarmaq  olmur.  Azərbaycanda  XVII  əsrdə  olmuĢ  Adam 
Oleari təkcə RəĢt-ġamaxı yolunda 80 böyük çayın üzərindən keçdiyini ya-
zır.
195
 Qədim Azərbaycan coğrafi sınırından kənarda qalan prototürk yurd-
larındakı axarsuları da nəzərə alsaq, bu hidronimlərin sadəcə sıralanması 
bir neçə ayrıca bitiyə sığar. Ona görə də, burada əsasən tarixi qaynaqlar-
da adı keçən hidronimlərdən söbət açılır.
 
Uzunluğuna görə Fərat
 
(
2700 
km
)
, 
Dəclə
 
(
1900 km
)
, 
Kür
 
(
1500 km
)
, 
Araz
 
(
1000
 km)
 
çayları fərqlənir.
196
  
Eyni
 
istiqamətə
 
axıb
 
sonda
 
birləĢən  Dəclə-Fərat  və  Kür-Araz  qoĢa 
çayları «ikiçayarası» coğrafi terminini iĢlətmək üçün zəmin
 
yaradır.
 
Türk
 
yurdlarında
 
belə
 
ikiçayarası
 
çoğrafi
 
durumu
 
olan  Sayxun-Cayxun
 
//Seyhun- 
Ceyhun  (Sır-dərya  və  Amu-dərya),
 
Güney  Anadoluda  Çukurovadan  Ġskən-
dərun körfəzinə
 
axan  Seyhan-Ceyhan kimi qoĢa  çaylar  çoxdur, lakin  Ġkiça-
yarası (Mesopotamiya)
 
termini
 
daha  çox  qədim  subar boylarının  yaĢadığı 
Dəclə-Fərat  arası  üçün  iĢlənir,  mixi  yazılarda  həmin  ərazi  «subar  ölkəsi» 
anlamında  Subartu,  həmin  çaylar  da  Ġdiqla/Ġdiqna  və  Bura(t)  adlanır.
 
Sumer yazısında deyilir:
 
                                                                                                                        
kün  olmuĢdur  ki,  Qızıl-bud  bölgəsinin  siyasi-inzibati  durumu  monqol  yürüĢünə  qədər 
iki  minil  boyunca  bir  neçə  dəfə  dəyiĢmiĢ,  buradakı  qızıl  boylarının  bir  qismi  Quzey 
Azərbaycana, bir qismi də Orta Asiya və Güney Sibirə miqrasiya etmiĢdi.  
193
 S. Ataniyazov yazır ki, bu qızıl boybirliyi baĢında Qızıl ibn Yəhya adlı türkmən bəyi 
dururdu  (Атаниязов, 1988, 58).  
194
 ОК, 193. 
195
 ПОА, 256. 
196
 Qızıl-üzən və Fəratın yuxarı qolu Murat-su 700 km, Qanıx və Qabırrı 400 km, Samur, 
Tərtər,  Pir-saqat,  Sumqayıt,  Türyançay  200  km  və  Bazarçay,  Həkəri,  hər  iki  Arpaçay, 
Zəngi kimi uzunluğu ilə seçilən xeyli çay vardır. 
 

 
131 
      Luqal-e 
id

Kataloq: 2015
2015 -> Oitsning ma’nosi – Orttirilgan Immunitet Tanqisligi Sindromi. Bu dahshatli va bedavo kasallik hozirgi zamonning “vabosi” deb yuritiladi
2015 -> 4 İstehlakçıların davranışının modelləşdirilməsi Son istehlakçıların davranışının modelləşdirilməsi
2015 -> Klinik protokol Az ərbaycan Respublikas
2015 -> Üz–çənə cərrahiyyəsi Bölmə Gicgah-çənə oynağının xəstəlikləri və zədələnmələri 1 Çənə oynağının çıxığının əsas səbəbi nədir?
2015 -> Üz–çənə cərrahiyyəsi Bölmə Gicgah-çənə oynağının xəstəlikləri və zədələnmələri 1 Çənə oynağının çıxığının əsas səbəbi nədir?
2015 -> Stomatologiya 1 Sistem hipoplaziyası zamanı hansı dişlər zədələnir?
2015 -> Приложение №3 Информированное согласие пациента на пародонтологическое лечение
2015 -> Myuller h p parodontologiya pdf
2015 -> Buklet Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2011-ci il 7 iyul tarixli