Dərslik. Bakı 2010. 490 səh. Udk 373. 167. 1913. Bbk. 26. 8YA72M17. İSbn 978-5-358-05-275-8 (k n L)
Yüklə 21,25 Mb. Pdf görüntüsü
|
| V.P.Maksakovski DÜNYANIN COĞRAFİ MƏNZƏRƏSİ Cild Dünyanın ümumi xüsusiyyətləri Azərbaycajı Respublikası PrezidefHinin İşlor İdarəsi PRE2İDENT KİTABXANASI 1 Dünyanm müasir siyasi xəritəsi Tərtibatçı redaktoru: Mətnlərin tərcüməçisi: Dizayner: Kəzımi Pərviz Firudin oğlu İbadov Fikrət İbrahim oğlu Yaqubova Səbinə Alik qızı V.P.Maksakovski. Dünyanm coğrafı mənzərəsi. (Dünyanm ümumi xüsusiyyətləri) Dərslik. Bakı 2010. - 490 səh. UDK 373.167.1913. BBK. 26.8YA72M17. İSBN 978-5-358-05-275-8 (K N .l) İSBN 978-5-358-05-569-8 1. Dünya ölkələrinin sayı və qruplaşmaiarı Dahi sovet coğrafiyaşünası N.N.Baranski öz əserlərindən birində yazırdı ki, ölkə özünün bütün xüsusiyyətləri ilə - təbii, təsərrüfati, mədəni və siyaei - coğrafi tədqiqatlann əsas hədəfidir, bu səbəbdən də ölkələrin sayı və qruplaşmalan (təsnifatı) böyük maraq kəsb edir. XX əsr ərzində dünya ölkələrinin sayı daima artı;üi. üunun əsas səbəbi birinci və ikinci dünya müharibələrindən sonra dünyanın yenidən bölüşdürülməsindədir. 90-cıı illərin əvvəlində SSRİ, Yuqoslaviya və Çexoslovakiyanın parçalanmasından sonra dünya xəritəsində daha 20 ölkə artdı. Müxtəlif mənbələr 2000-ci ilə olan vəziyyətə görə, ölkə və ərazilərin ümumi sayını 225-230 qiymətləndirirlər. Eyni zamanda XX əsrdə müstəqil suveren ölkələrin sayı da daima artırdı (1-ci cədvəl) və müvafiq olaraq tam müstəqilliyi olmayan, siyasi asılılığın ayrı-ayrı mərhələsində olan ölkələrin sayı da azalırdı. 1-ci cədvəl müharibədən sonrakı dünya bölgüsü ilə bərabər imperializmin müstəmləkə sisteminin dağılmasını da əyani olaraq əks etdirir. Bu, ona gətirib çıxarıb ki, 1945-ci üdən sonra 102 Asiya, Afrika, Amerlka, Okeaniya və həttə Avropa ölkəsi siyasi müstəqilliyə nail olub. özünü idarə edə bilməyən ərazilərin (koloniyalar, protektoratlar, departamentlər və s.) sayı isə 1900-cu ildən 2000-ci ilə qədər 130-dan 90-a qədər azalıb. Bunlann əksəriyyəti Okeaniya və Karib dənizi hövzəsində yerləşən, çox da böyük olmayan ada araziləridir. Müstəqil ölkələrin sayının MÜSTƏQİL ÖLKƏLƏRİN SAYI Cədvəl 1 Region, dünya ölkələrin sayı 1900-ci il 1947-ci il 2000-ci il Avropa' 24 31 43 Asiya 9 18 47 Afrika 4 3 53 Arnorika 20 22 35 Avstraliya və Okeaniya 0 2 14 BÜTÜN DÜNYA 57 76 192 j Rusiya daxil olmaqla Codvəl 2 BM T ÜZVÜ G ^A N ÖLKƏLƏRİN SAYI muəyyən edilməsində əsas oriyentir kimi Biriəşmiş MiHətlər To^kilatında ölkələrin üzvlüyü ola bilər (2-ci cədvəl). 1950-1989-cu iilərdə BMT-yə üzv oian clkəierin say artımı əsasən bu təşkilata müsLöhiiəkə üsiiı- lığından azad olan dövlətlərin daxil olmrıii nəlioə- sində baş verib. Onlan müstəqillik qazanmış ölkələr adlandınrlar. 1990-2000-ci illərdə BMT-nin tərkibinə daha bir neçə müstəqillik qazanmış ölkə (Namibiya, Eritreya və s.) daxil olub, lakin əsas ärtım keçmiş SSRİ, Yuqoslaviya, Çexoslovakiya ərazisində yaranan postsosialist ölkələrin təşkilata daxil olmas! ilə bağlıdır. Əsas diqqəti cəlb edən odur ki, BMT-yə üzv olan ölkələrin sayı müs'əqil dövlətlərin ümumi sayından azdır. Bu, onunla izah olunur ki, bəzi nu":sto;ıi! tiövbtlər müəyyən səbəblərə görə bu təşkilata daxil olmaqdan çəkinirlər (Isveçrə 2002-c; iıə qəüər, Vatikan), amma BMT tərkibində öz müşahjdəçilərinə malikdirlər, ölkələrin sayının belə çox olması və c^yiıi 2 ;amandT cifJıa da artması cnların müxtəlif əlamətiər, kriteriya.'ar üzrə l&snifatına ^v,,uri ohtiyt.': y İl Ölkələrin sayı ii Ölkələrin sayı 1945 51 1970 152 1949 59 1989 159 1959 83 2000 189 1969 126 2002 190 Ölkə Rusiya Kanada Çin ABŞ Braziliya Cədvəl 3 ƏN BÖYÜK ƏRAZİSİ OLAN ÖLKƏLƏRİN İLK ONLUĞL Sahəsi, mln knT^ 17.1 10,0 9,6 9.4 8.5 7.7 3.3 2.8 2,7 2.5 Ölkə Avstraliya Hindistan Argentina Qazaxıstan Sudan Cədvəl 4 ƏN ÇOX ƏHALİSİ OLAN ÖLKƏLƏRİN İLK ONLUĞU Ölkə Çin Hindistan ABŞ indoneziya Braziliya 2000-ci ildə əhali, mln insan 1261 1014 281 212 170 156 145 129 127 112 Ölkə Pakistan Rusiya Banqladeş Yaponiya Niqeriya Cədvəl 5 ƏN UZUN SA HİL XƏTTİ OLAN ON ÖLKƏ ölkə Sahil xətti. min km ölkə Kanada 244 30 Yaponiya tndoneziya 55 26 Avstraliya Qrenlandiya 44 22 Norveç Rusiya 38 20 ABŞ Filippin 36 15 Yeni Zelan- diya Dünya ölkələri sahəsinin ölçüsünə görə çox böyük, böyük, orta, kiçik və lap kiçik qruplara bölünürlər. Ən böyük və ya nəhəng ölkələrin ilk onluğuna 3-cü cədvəldə sayılan dövlətlər aiddir. Bütövlükdə onlar məskunlaşmış ərazilərin 55%- ni təşkil e^iir. «Böyük», «orta», «kiçik» anlayışı dünyanın ayn-ayn regionlan üçün fərqlidir. Məsələn, Avrc- panın ən böyük ölkəsi olan Fransa Asiya, Afrika və yaxud Amerika ölkələrinin ərazisi ilə müqayi- sədə kiçikdir. «Lap kiçik ölkə» (mikrodövlət) an- layışı isə bütün dünya regionlan üçün təqribən eynidir. Onu daha çox Avropanın cırtdan ölkələ- rinə şamil edirlər - Andorra, Lixtenşteyn, San- IVIarino və s. Faktiki olaraq, mikrodövlətlər siya- hısına Afrika, Amerika və Okeaniyanın bir çox ada ölkələri də aiddir. Məsələn, Afrikada Seyşel adalannın, Mərkəzi Amerikada Barbados, Qre- nada, Antiqua və Barbüda, Sent-Vinsent və Qre- nadinanın sahəsi 350-450 km^-dır (bu Moskvanın yansına bərabərdir). Okeaniyada yerləşən Tuva- lu və Naurunun ərazisi isə cəmi 20-25 km^ təşkii edir. 44 ha sahəsi olan Vatikanı isə mini öikə ad- landırmaq olar. Belə yanaşmanı ölkələrin əhali sayına görə , apanlan qruplaşmasına da aid etmək olar. Bu haida dünya əhalisinin təqribən 3/5-nü təşkil edən ölkələrin ilk onluğu kəskin fərqlənir (4-cü Cədvəl 6. DƏNİZƏ ÇIXISI OLMAYAN ÖLKƏLƏR cədvəl). Cəmi 13 öikənin əhalisi 50 milyondan 100 milyona qədərdir: Almaniya, Fransa, Böyük Britaniya. Italiya və Ukrayna Avropada, Vyetnam, Fiiippin, Tailand, iran və Türkiyə Asiyada, Misir və Efiopiya Afrikada və Meksika Latın Amerikasında. 55 ölkədə əhalinin sayı 10 milyondan 50 milyona qədərdir. 1 milyondan 10 milyona qədər əhalisi olan ölkələrin sayı daha çoxdur, təqribən 30 ölkədə isə əhalinin sayı 1 milyona çatmır. Əhali sayına görə ən kiçik ölkələrə gəlincə. onlan siyasi xəritədə ən kiçik sahəsi olan ölkələr sırasında axtarmaq lazımdır. Mərkəzi Ametikada.. bu. 200-300 min əhalisi olan Barbados və Belis, təqribən 100 min əhalisi olan Qrenada. Uominika, Sent-Vinsent və Qrenadinadır. Bu kateqoriyaya Afrikada ada dövləti olan San-Tome və Prinsipi, Seyşel adaları, Asiyada Bruney, Okeaniyada Tu- valu və Nauru aid edilir. Bu ölkələrin əhalisinin Region. ölkə Region.ölkə MDB •Butan Azərbaycan Laos Ermənistan Monqolüstan Belarus Nepal Qazaxıstan Afrika Qırğızıstan Botsvan Moldova Burkina-Faso Tacikistan Burundi Türkmənistan Zambiya özbəkistan Zimbabve Xarici Avropa Lesota Macanstan Malavi Andorra Mali Vatikan Niqeriya Avstriya Ruanda Lixtenşteyn Svazilend Lyuksemburq Uqanda Makedoniya MAR San-Marino Çad Slovakiya Efiopiya Çexiya Latın- isveçrə Amerikası Xarici Asiya Boliviya Əfqanıstan Paraqvay sayı 10-12 mindir. Bununla belə, sonuncu yeri daimi əhalisi 1000 nəfərdən artıq olmayan Vatikan tutur. Coğrafi mövqe xüsusiyyətinə əsasən dünya ölkələrini adətən Dünya Okeanına çıxışı olan və olmayanlara bölürler. ö z növbəsinde okeana çıxışı olan ölkələrin arasında ada ölkələrini ayırmaq oiar (Avropada Irlandiya və Islandiya, Asiyada Şri-Lanka, Afrikada Madaqaskar, Amerikada Kuba, Okeaniyada Yeni Zelandiya). Ada ölkələrinin arasından arxipelaq ölkələrini ayırmaq olar. Belə ki, indoneziya 13000, Filippin 7000, Yaponiyanın ərazisi isə 4000-ə qədər adalan əhatə edir. Təəccüblü deyil ki, arxipelaq ölkələri sahil xettinin uzunluğuna görə dövlətlərin ilk onluğuna daxildiriər (5-ci cədvəl). Bu göstəriciyə görə Kanada birinci yeri tutur (Kanada Arktik arxipelaqı sayəsinde). 42 ölkənin Dünya Okeanına çıxışı yoxdur. Onlardan 9-u MDB, 11-i xarici Avropada, 5-i Asiyada, 15-i Afrikada və 2-i Latın Amerikasında yeriəşir (6-cı cədvəl). Aydındır ki. Dünya okeanına çıxışın olmaması ölkənin coğrafi vəziyyətinin mənfi xüsusiyyətlə- rindən hesab olunur. 2. Dünya ölkələrinin tipologiyası Dünya ölkələrinin tipologiyası - ən çətin metodoloji problemlərdən biridir. Bunun həlli ilə iqtisadi- coğrafiyaşünaslar, iqtisadçılar, siyasətçiler, sosioloqlar və digər elm sahələrinin nümayəndələri məşğul olur. ölkələrin təsnifatından fərqli olaraq, onlan tipologiyanın bu və ya digər növünə aid etməyə imkan verən. sosial-iqtisadi və siyasi inkişaf göstəricilərinin kəmiyyət yox, keyfiyyət kriteriyalan əsas götürülür. MDU-nun iqtisadi coğrafiya məktəbinin görkəmli nümayəndəsi. REA müxbir-üzvü V.V.Volskinin fikrincə. dünya tarixinin müəyyən edilmiş kəsiyində ölkənin dünyada tutduğu yer və rolunu əks etdirən. onun inkişafmın şərt və xüsusiyyətləri ölkənin tipologiyasını təyin edir. Başqa sözlə. bu halda ölkəlerin onlan bəzi ölkələriə yaxınlaşdıran. digərlərindən isə fərqləndirən əsas tipoloji xüsusiyyətlərindən danışılır. Müəyyən mənada ölkələrin tipologiyası onlann tarixi kateqoriyasının göstəricisidir. Belə ki. XX əsrin 90-cı illərinin əwəlinə qedər bütün dünya ölkələrini 3 əsas hissəyə ayınrdılar: sosialist, kapitalist və inkişaf etməkdə olan ölkələr. XX əsrin 90-cı illərində dünya sosialist sisteminin tənəzzülündən sonra fərqli, nisbətən az siyasiləşmiş tipologiya sistemi yarandı: 1) iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş; 2) inkişaf etməkdə olan; 3) iqtisadiyyatı keçid mərhələsində olan ölkələr\ Bununla yanaşı, hal-hazırda ölkələrin ikili tipologiya bölgüsü geniş yayılıb: iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan öikələr. Bu halda ümumi göstərici kimi adam başına düşən Ümumi Daxili Məhsul (UDM) göstəricisi tətbiq edillr. Bu çox vacib göstərici ölkələri qeyd edilən iki tipə ayırmaqla yanaşı. eyni zamanda daha çox inkişaf etmiş ölkələriə az inkişaf etmiş ölkələr arasında olan fərq barədə təsəwür yaradır. (7-ci cədvəl). Son zamanlar beynəlxalq statistikada dünya ölkələrinin və ərazilərinin Dünya Bankı tərəfindən təklif edilən daha dəqiq tipoloji təsnifatı geniş tətbiq edilir. ÜDM-ə əsaslanaraq ölkələri 3 əsas növə ayınrlar: 1) aşağı gəliri olan ölkələr. Ümumdünya Bankı bunlara Afrikanın 42, xarici Asiyanın 15, Latın Amerikasının 3, Okeaniyanın 1, MDB-nin 6 ölkəsini (Ermənistan, Azərbaycan, Qırğızıstan, Moldova, Tacikistan və Türkmənistan) aid edir; 2) orta gəliri olan ölkələr. Bu ölkələr öz növbəsində iki tipoloji qrupa aynlır: orta gəlirdən aşağı gəliri olan (xarici Avropanın 6. MDB-nin 6, xarici Asiyanjn 9, Afrikanın 10, Latın Amerikasının 16 və Okeaniyanın 8 ölkəsi) və orta gəlirdən yuxan gəliri olan (xarici Avropanın 6, xarici Asiyanın 7. Afrikanın 5, Latın Amerikasının 16 ölkəsi) ölkələr; 3) yüksək gəliri olan ölkələr. Bu ölkələrə xarici Avropanın 20, xarici Asiyanın 9, Afrikanın 3, Şimali Amerikanın 2, Latın Amerikasının 6 və Okeaniyanın 6 ölkəsi aiddir. Yüksək gəlirii ölkələr qrupu öz təri Yaponiya ilə yanaşı Malta. Kipr, Qətər, BƏƏ, Bruney, Bermud, Baham, Martinika adalan kimi ölkələr daxildir. I Bu tip ölkələre o dövletlər aid edilir ki, X X əsrdə 80-ci illərin sonu - 90-cı illərin əw əllərində iqtisadiyyafın idarə ediiməsi- ni inzibati-amirlik üsulundan bazar iqtisadiyyatı formasına keçiribiər, bu ölkələri, eyni zam anda postsosialist ölkələri adlandınrtar. Nəticə etiban ilə söhbət 15 Merkəzi Avropa və 12 MDB ölkəsindən, eyni zamanda Monqolustandan gedir. Bəzi mənbələrdə, o cümlədən statistik məlumatlarda bu tip ölkələrə Çin və Vyetnam da aid ediiir, haibuki hər iki dövlət rəsmi olaraq ə w ə lk i sosialist tipli inkişaf yolundan imtina etməyib. Bu səbəbdən mətnin davamında keçid iqtisadiyyatı mərhələsində olan ölkə anlayışı daha geniş, o cümlədən daha dar mənalarda istifadə oluna bilər. ÜDM-in ADAMBAŞINA DÜŞƏN PAYI ÜZRƏ ƏN YÜKSƏK VƏ ƏN AŞAĞI GÖSTƏRİCİLƏRƏ MALİK DÜNYA ÖLKƏLƏRİ Cədvəl 7 Ən yüksək göstəricili ölkələr Lyuksemburq İsveçrə Norveç Yaponiya Danimarka Sinqapur ABŞ Isveç Almaniya Avstriya Beiçlka Fransa Holiandiya Finlandiya Böyük Britaniya ÜDM, dollar 37800 35200 35000 33300 30700 29100 28800 25700 25500 25460 23950 23850 23300 23300 21900 Ən aşäğı göstəricili ölkəler Konqo Demokratik Respublikası Sudan Qviney-Bisau Mozambik Madaqaskar Burundi Çad Buri Kamboca , Somali Eriteriya Ruanda Nigeriya Butan Nepal UDM, dollar 50 60 95 95 120 130 150 160 160 170 170 170 190 200 220 Lakin ÜDM göstəricisi inkişaf etmiş və etməkdə olan ölkələr arasında fərqi daha aydın müəyyən etməyə imkan vermir. Məsələn, bəzi beynəlxaiq təşkilatlar bu cür bölgüdə adambaşı 6000 dollar göstəricisini hədd kimi qəbul ediriər. Əgər bu rəqəmi ikili tipologiyanın əsası kimi qəbul etsək, onda faktiki olaraq Rusiya da daxil olnrtaqla bütün keçid iqtisadiyyatlı postsosialist ölkələri inkişaf etməkdə olan ölkələr kateqoriyasına, Küveyt, Qətər, BƏƏ, Bmney, Bəhreyn, Barbados, Baham adaları isə iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələr qmpuna düşüriar (1-ci şəkil). Buna görə də co^fiyaşünas-alimlər. daha geniş tipologiyanın yaradılması üzərində işləyirlər. Bu, hər bir ölkənin inkişaf xarakterini və onun ÜDM stmktumnu, dünya istehsalatında roiunu, əməyin beynəlxalq coğrafi bölgüsünə cəlb olunma dərəcəsini və əhalini xarakterizə edən bəzi göstəriciləri ehtiva etməlidir. Xüsusilə bu cür tipok>giyanın yaradılmasında Lomonosov adına MDU-nun iqtisadi- coğrafıya məktəbinin nümayəndələri V.V.Volski, L.V.Smimyaqin, V.S. Tikunov,’ A.S. Fetisov böyük rola malikdiriər. Məsələn, V.S.Tikunov və A.S.Fetisov xarici (postsosialist və sosialist istisna olmaqla) ölkələrin sosial-siyasi və iqtisadi inkişafını əks etdirən 14 göstərici əsasında tipoloji bölgü haqqında kompleks sistem üzərində işləyiblər. Onlar ümumilikdə 142 ölkə üzrə məlumatiarı təhlil edibiər. Belə yanaşma sayəsində sosial-iqtisadi inkişafın ən yüksək pilləsində ABŞ, Kanada, AFR, isveç, Norveç, ən aşağı pilləsində isə Somali, Qvineya, Yəmən, Anqola, MAR, Haiti və başqa ölkələr dumr. (2-ci şəkil). V.V. Volski bu tipologiya üzərinde uzun müddət təhlil apanb və onu təkmilləşdirib. Onun sonuncu variantı 1998-ci ildə, sonra isə 2001-ci ildə çap edilib.'' Bu tipologiya 8-ci cədvəldə daha əyani fomıada göstərilib. Ba;i 0 B 0 iS BHyrpeHHnf^ npoAyıcT (BBri) M3 pacneTa na ayıuy nacereH nu. b ao/ı/ı. CUIA [ 6 o ;ıe e 30 000 20 0 0 0 - 3 0 0 0 0 10 000-20000 5000— 10 000 1000—5000 3 0 0 -1 0 0 0 MeHeə 300 I ~1 MƏT fla H H b lX Şekil 1. Dünya ölkelorlndə adambaşma düşən Umumi Daxill Məhsul (ÜDM), ABŞ dollan llə / 1 Xarici Dünyanın sosial-iqtisadi coğrafiyası. A/olskinin ümumi redalctəsi ilə. - M.: Drofa, 2001. - 1 Hissə, IV başlıq / Ş»kil 2. Dünya ölkelərinin inkişaf səviyyəsine görə böigüsü XARİCİ DÜNYA ÖLKƏLƏRİNİN TİPLƏRİ (V. V. VOLSKİYƏ ƏSASƏN) Cədvəl 8 9 Tip Yarımtip Qrup ölkeler 1.1. Əsas ölkeler ABŞ, Yaponiya, AFR, Fransa, italiya, Böyük Britaniya l.lqtlsadi cəhətdən inkişaf et- miş ölkələr M.İqtisadi cəhət- dən yüksək inki- şaf etmiş ölkələr 1.2. Qerbi Avropanın iqti- sadi cehətdən yüksək in- kişaf etmiş kiçik ölkeleri Isveçrə, Avstriya, Belçika, Hollandiya, Skandinaviya öl- kəleri, Finlandiya, Lüksem- burq, Islandiya 1.3. «Köçme kapitalizm» ölkələri Kanada, Avstraliya, Yeni Zelandiya, CAR, Israil ll.Orta inki- şaf sə- viyyəli öl- kələr 11.1. Orta inkişaf səviyyəli Qərbi Avropa ölkələri ispaniya.Portuqaliya, Yunanıstan, irlandiya 11.2. Orta inkişaf səviyyəii Mərkə- zi-Şərqi Avropa ölkələri Çexiya, Macarıstan, Sloveniya, Polşa, Slovakiya III.1. Əsas ölkələr Braziliya, Meksika, Çin, Hindistan 2.1. «Köçmə» ölkələr Argentina, Uruqvay 2.2. Kapitalizmin iri anklav inkişafı ölkələri Venesuela, Çili, iran, iraq 2.3. Xaricə uyğunlaşma oriyentasiyalı inkişaf edən ölkələr Kolumbiya, Peru, Malaziya, Filippin, Türkiyə, Suriya, Misir, Mərakeş, Tunis və s. 111. iqtisadi cəhətdən Kataloq: front -> files -> libraries -> 2206 -> books libraries -> AZƏrbaycan respublikasinin məDƏNİYYƏt və turizm naziRLİYİ libraries -> Qax rayon Mədəniyyət və Turizm Şöbəsi Qax mks c. Cabbarlı adına Mərkəzi kitabxana Metodiki-biblioqrafiya şöbəsi Qax yazarı Qalibə İlisulunun əsərlərindən ibarət biblioqrafik məlumat Qalibə İlisulu. “Vətən səni, vətən məni gözləyir” libraries -> Tapmacalar az8rbaycan restmblikast prezjdenrrİNİN İ Ş L ə r I d a r ə s I n I n k I t a b X a n a s I libraries -> Nəsillərə nümunə Vətən eşqi məktəbində can verməyi öyrənmişik, Ustadımız deyib, heçdir vətənsiz can, Azərbaycan! books -> Az rbaycan m LL elml r akadem yasinin nsan Yüklə 21,25 Mb. Dostları ilə paylaş:
|