“akp hakimiyyəti dövründə Türkiyənin xarici siyasəti”

 
 
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ 
AZƏRBAYCAN DÖVLƏT İQTİSAD UNİVERSİTETİ 
MAGİSTRATURA MƏRKƏZİ
 
Əlyazması hüququnda 
 
Məmmədli Nuran Natiq qızı 
 
 
“AKP hakimiyyəti dövründə Türkiyənin xarici siyasəti” 
mövzusunda 
 
 
MAGİSTR DİSSERTASİYASI 
 
 
 
İstiqamətin şifri və adı: 
 
 
060213 “Beynəlxalq münasibətlər” 
İxtisaslaşmanın adı:   
 
 
“Beynəlxalq münasibətlər və diplomatiya” 
 
 
Elmi rəhbər:   
 
 
 
 
 
Dos. Cəfərova D. H 
Magistr proqramının rəhbəri:  
 
 
 
Dos. Qurbanov R. M. 
Kafedra müdiri: 
 
 
 
 
 
Prof. Abdullayev B. M. 
   
 
 
 
 
 
 
B A K I – 2015
 
 
 
 

 
 
MÜNDƏRİCAT 
Giriş....................................................................................................................3 
I FƏSİL         
XXI əsrin ilk onilliyində Türkiyənin xarici siyasətində Cənubi Qafqaz 
dövlətlərinin yeri 
1.1.
 
Azərbaycan və Gürcüstanın Türkiyənin strateji müttəfiqi kimi AKP 
xarici siyasətində yeri....................................................................................................7  
1.2.
 
XXI əsrin əvvəllərində Türkiyə-Ermənistan münasibətləri....................22 
II FƏSİL 
2003-2013-cü illərdə AKP hakimiyyətinin Yaxın Şərq siyasəti 
2.1. Türkiyə və ərəb dünyası.............................................................................44 
2.2.    İran Türkiyənin xarici siyasətində mühüm prioritet kimi........................53 
2.3.
 
 Yaxın Şərqin güclü dovləti olan İsraillə münasibətlər...........................62 
III FƏSİL 
AKP hakimiyyəti dövründə Türkiyənin böyük güclərlə münasibətləri 
3.1. AKP xarici siyasətində ABŞ və AB əsas aktor kimi..................................74 
3.2. Türkiyənin Rusiya və Çin siyasəti..............................................................88 
Nəticə..............................................................................................................102 
İstifadə olunmuş ədəbiyyat siyahısı.............................................................108 
Resume 
Referat 
 
 
 
 
 
 

3 
 
Giriş 
Tədqiqat işinin aktuallığı. AK Partiyanın xarici siyasət yanaşmalarını ümumi 
xəttləri ilə göstərməli olsaq,bu nəticəyə vara bilərik: a) Orta Şərqdə İslam şəxsiyyəti 
üzərindən  hərəkət  etmək,  b)  Orta  Asiyada  Türk  şəxsiyyətindən  hərəkət  etmək,  c) 
Avropa ilə təhlükəsizlik xəttindən hərəkət etmək. Buradan da aydın olacağı kimi, AK 
Partiya yalnız müəyyən bir kimliyə ilişib qalmaq yerinə daha çox Türkiyənin təsirli 
olacağı kimliyi bölgəyə görə dəyişdirməklə praqmatik bir çoxşahəlilik önə çıxardır. 
Ədalət  və  İnkişaf  Partiyasının  xarici  siyasət  anlayışı  "dəyərlər  və  maraqları" 
uzlaşdırmağa, bir araya gətirməyə çalışan bir anlayışdır. 
Türkiyə  xarici  siyasətinin  gedərək  genişlənən  üfüqləri,  ölkənin  qlobal  ölçüdə 
bütün  inkişafları  izləməsini  və  artan  imkanları  ölçüsündə  problemlərin  həllinə 
iştirakçı olmasını tələb edir. Türkiyə bir tərəfdən qonşu və bölgə ölkələriylə əlaqələri 
inkişaf  etdirib  yeni  coğrafiyalara  açılaraq  beynəlxalq  təşkilat  və  platformlardakı 
profilini  yüksəldərkən,  mövcud  strateji  əlaqələrini  dərinləşdirmək  və  xarici  siyasəti 
baxımından  əhəmiyyət  daşıyan  bütün  aktorlarla  dialoqu  inkişaf  etdirməyə  səy 
göstərir. Türk xarici siyasəti ənənəvi olaraq, ölkə təhlükəsizliyinin təmin edilməsini, 
milli  maraqların  tarixdən  gələn  və  gələcəyə  uzanan  bir  perspektiv  içində  qorunub 
inkişaf  etdirilməsini,  inkişaf  və  rifah  üçün  lazımi  xarici  resursların  yaradılmasını, 
Türkiyənin  müasir  dünya  içindəki  yerinin  mühafizəsini  və  gücləndirilməsini 
hədəfləmiş,  bütün  bu  hədəfləri,  başda  qonşular  olmaqla,  bütün  ölkələrlə  yaxşı 
əlaqələr və əməkdaşlığın təsisi, beynəlxalq sülh, sabitlik, təhlükəsizlik və rifaha töhfə 
göstərilməsi yolu ilə reallaşdırmağı qarşı məqsəd kim qoymuşdur. 
Türkiyədə    AK  Partiya  hakimiyyətə  gəldikdən  sonra  istər  qonşu  və  region 
dövlətləri,  istərsə  də  fövqəl  və  maraq  duyduğu  ölkələrlə  dABma  münasibətlərin 
normallaşmasına çalışmışdır. 
Qlobal  mühitdə  Türkiyə  dünyada  və  yaxın  ətrafında  sülhün  qurulması  və 
qorunması ilə sabitlik və rifahın artırılması istiqamətində çox ölçülü, hədəf mərkəzli, 
praqmatik,  sağlam  fikirli  və  insancıl  bir  xarici  siyasət  tətbiq  edir.  Bu  çərçivədə 
Türkiyə  transatlantik  bağlarına  xüsusi  əhəmiyyət  verməkdə,  üzvü  olduğu  NATO 
İttifaqının  beynəlxalq  sülh  və  sabitliyin  qorumağa  istiqamətli  işlərində  fəal  iştirak 

4 
 
etməkdə,  inkişaf  etmiş  ölkələrlə  əlaqələrini  gücləndirməyə  davam  etməkdə,  AB 
üzvlüyü  istiqamətində  qətiyyətlə  irəliləməkdə,  üçüncü  ölkələrə  öz  aralarındakı 
problemləri  aradan  qaldırmaq  üçün  köməkçi  olmaqda  və  yeni  açılımlarla  xarici 
siyasət sahəsində fəaliyyəti getdikcə artan güclü bir profil çəkməkdədir. 
Türkiyənin  fərqli  funksiya  və  coğrafi  əhatə  dairəsinə  malik  bir  çox  öncül 
beynəlxalq və regional təşkilatlarla üzvlük, müşahidəçilik və ya dialoq ortaqlığı yolu 
ilə  qurduğu  təşkilati  əlaqələr,  xarici  siyasətinin  çox  ölçülü  xüsusiyyətini  ən  yaxşı 
şəkildə ortaya qoyur.  
Mövzunun  işlənmə  dərəcəsi:  Tədqiqat  işi  2002-ci  ilin  noyabr  ayında 
hakimiyyətə  gələn  AKP  hökumətinin  yeritdiyi  xarici  siyasətdən  bəhs  olunmuşdur. 
Bütövlükdə  Türkiyənin  həm  qonşu,  həm  dünya  ölkələri  ilə  arasındakı  əlaqələr, 
ikitərəfli v çoxtərəfli münasibətlərin inkişaf perspektivlərinin təhlili, bu əməkdaşlığın 
beynəlxalq hüquq normalarına uyğun aparılması, onun müxtəlif tərəfləri barədə türk, 
azərbaycan, əcnəbi alimlərin tədqiqat işləri diqqəti cəlb edir.  
Tədqiqat  mövzusu  ilə  bağlı  yazının  özəyini  təşkil  edən  Baskın  Oranın  “Türk 
dış  politikası  (2001-2012),  III  cild  kitabı  çox  böyük  əhəmiyyət  daşıyır.  Kitabda 
Türkiyənin  bütün  dövlətlərlə  xarici  siyasətinin  əhəmiyyətli  nöqtələri,  gələcək 
perspektivləri  və  problemlər  xüsusi  məsuliyyətlə  araşdırılmışdır.  Digər  önəmli  kitab 
olan Əhməd Davudoğlunun “Strateji dərinlik” kitabında Türkiyəni əhatə edən yaxın 
quru,  yaxın  dəniz  və  yaxın  qitə  hövzələri,  coğrafi  olaraq  dünya  ana  xəttinin 
mərkəzini,  tarixi  olaraq  da  insanlıq  tarixinin  ana  damarının  formalaşdığı  sahələri 
əhatə edir. Türkiyənin strateji dərinliyinin əlaqələrinin yenidən təyin olunması və bu 
dərinliyin geosiyasi, geoiqtisadi və geomədəni ölçülərinin xarici siyasət parametrləri 
olaraq  əhatəli  bir  şəkildə  yenidən  qiymətləndirilməsi  lazım  olduğu  məsələlərinə 
toxunmuşdur. 
Tədqiqat  işinin  obyekti:  Tədqiqatın  obyektini  Türkiyənin  AKP  hakimiyyəti 
dövründə  Türkiyənin  əməkdaşlıq  etdiyi,  münasibətləri  normallaşdırdığı    bütün 
dövlətlərlə  arasındakı  qarşılıqlı  əlaqələrin  təhlili,  yaranma  tarixi  və  keçdiyi  inkişaf 
yolunu təşkil edir.  

5 
 
Əlaqələrin  təhlili  dedikdə,  bu  ölkələrlə  əməkdaşlığın  tarixin  müxtəlif 
dövrlərindəki  mərhələləri  və  AK  Partiyanın  hakimiyyətə  gəlməsindən  sonrakı 
vəziyyət,  onun  keçdiyi  inkişaf  dövrü,  əməkdaşlığın  perspektivləri,  əldə  olunan 
müqavilə  və  sazişlər,  keçirilən  konfransların  nəticələri,  onların  şərhi  və  s.  başa 
düşülür.  
Tədqiqat  işinin  predmeti:  Tədqiqat  işinin  predmetini  Türkiyə  və  Cənubi 
Qafqz  ölkələri,  Yaxın  Şəqr  ölkələri  və  dünyanın  iri  dövlətləri  sayılan  ABŞ,  Rusiya, 
Çin  ilə  arasındakə  əlaqlələrin  əhəmiyyətinin,  bu  münasibətlərin  nəticəsi  olaraq  əldə 
olunan uğurların rolunun təhlili təşkil edir. Bu uğur və müsbət nəticələrin üzərindən 
yola  çıxaraq  meydana  gələn  yeni  layihələrin,  forum  və  konfransların  ölkələrə 
gətirəcəyi maddi və mənəvi dəstək analiz edilir. 
Tədqiqatın  məqsədi:    Tədqiqatın  əsas  məqsədi  Türkiyənin  xarici  siyasətində 
Cənubi  Qafqaz  ölkələrinin  yerini  müəyyən  etmək,  2003-2013-cü  illərdə  AKP 
hakimiyyətinin  Yaxın  Şərq  siyasətini  tədqiq  etmək,    AKP  hakimiyyəti  dövründə 
Türkiyənin  böyük  güclərlə  münasibətlərini  araşdırmaq
, 
bu  əlaqələrin  səciyyəvi 
cəhətlərini  fərqləndirmək,  onun  əhəmiyyəti  və  rolunu  göstərməkdir.  Dünyada  baş 
verən  siyasi  və  qlobal  məsələlər,  Türkiyənin  bu  məsələlərə  məqsədyönlü  şəkildə  öz 
rəyini  bildirməsi,  həmçinin  beynəlxalq  arenada  Türkiyənin  siyasi  nüfuzunun 
artırılması baxımından bu qarşılıqlı münasibətlər olduqca əhəmiyyətlidir. 
Tədqiqatın vəzifələri: Tədqiqatın vəzifələri aşağıdakılardan ibarətdir: 
      - Azərbaycan və Gürcüstanın Türkiyənin strateji müttəfiqi kimi AKP xarici 
siyasətində yerini müəyyən etmək; 
      - XXIəsrin əvvəllərində Türkiyə-Ermənistan münasibətlərini araşdırmaq; 
      - Türkiyə və ərəb dünyası əlaqələrini nəzərdən keçirmək; 
      -  İranın  Türkiyənin  xarici  siyasətində  mühüm  prioritet  kimi  rolunu 
araşdırmaq; 
    - Yaxın Şərqin güclü dovləti olan İsraillə münasibətlərin tədqiqi; 
    - AKP xarici siyasətində ABŞ və AB münasibətlərini şərh etmək; 
    - Türkiyənin Rusiya və Çin siyasətini müəyyən etmək; 
    - Bu münasibətlərin inkişaf xəttini araşdırmaq; 

6 
 
Tədqiqatın  struktur  quruluşu:  Buraxılış  işi  giriş,yeddi  paraqrafı  əhətə  edən 
üç fəsildən, nəticə və istifadə edilmiş ədəbiyyat siyahısından ibarətdir. 
I fəsildə Cənubi Qafqazın Türkiyə üçün əhəmiyyəti və bu xüsusda Zaqafqaziya 
dövlətlərinin rəsmi Ankaraya münasibəti geniş şərh edilmişdir. Avropanın Rusiyadan 
kənar  enerji  daşıyıcılarının  keçdiyi  regionlar  eləcə  də  Cənubi  Qafqaz  böyük 
əhəmiyyətə malikdir. Bundan başqa Avropanın Türkiyə üzərindən kəçən boru xəttləri 
Cənubi Qafqaz ölkələri ilə Türkiyə arasında münasibətləri aktual edir. 
II fəsildə Yaxın Şərqin Türkiyə üçün əhəmiyyəti və bu region üzərində İranla 
qarşıdurma problemləri şərh edilmişdir. Bu qarşıdurmanın taleyini Türkiyə və Yaxın 
Şərqin  ərəb  ölkələri  arasında  rəqabət  və  əməkdaşlığa  əsaslanan  münasibətləri 
müəyyən edəcəkdir.  
III fəsildə Türkiyənin ABŞ-la mövcud münasibətləri və bu münasibətlərə digər 
fövqəl  qüvvələrin  (AB,  Rusiya,  Çin)  təsir  imkanları  təhlil  edilmişdir.  ABŞ-ın  həm 
Rusiya,  həm  də  Yaxın  Şərqlə  bağlı  planlarında  Türkiyənin  əsas  rol  oynaması  və  bu 
rolun ciddi tarixi proseslər nəticəsində formalaşması şərh edilmişdir. 
Elmi yenilik: Tədqiqat işinin yekununda bu əlaqələrin mexanizmləri müəyyən  
edilmiş, dövlətlərarası münasibətlərin yeni növləri göstərilmişdir. 
Ədəbiyyatın  təhlili:  Tədqiqat  işinin  gedişində  30-a  qədər  yerli  və  xarici 
ədəbiyyatdan, alimlərin dərsliklərindən, monoqrafiya və məqalələrdən istifadə  
 edilmişdir. Eyni zamanda alimlərin mövzu ətrafında müxtəlif fikirləri  
göstərilmiş  və  onlar  arasında  ziddiyyətlər  qabardılmışdır.  Buraxılış  işinin  gedişində 
ölkə nəşriyyatına da geniş yer ayrılmışdır. 
Dissertasiya  işinin  təhlili  zamanı  aparılan  araşdırmalar  nəticəsində  aydın 
olmuşdur  ki,  əlaqələrin  inkişaf  strategiyasının  mahiyyəti,  məqsədi  və  spesifikliyini 
müəyyənləşirmək,siyasi,sosial  və  inkişafın  cəmiyyt  və  dövlət  həytının  müxtəlif 
cəhətlərdən  nəzərdən  keçirilməsi  hələ  uzun  müddət  mütəxəssislərin  marağında 
olacaq. 
 
 
 
 

7 
 
I FƏSİL 
XXI ƏSRİN İLK ONİLLİYİNDƏ TÜRKİYƏNİN XARİCİ 
SİYASƏTİNDƏ  CƏNUBİ QAFQAZ  DÖVLƏTLƏRİNİN YERİ 
 
1.1
 
 Azərbaycan və Gürcüstanın Türkiyənin strateji müttəfiqi kimi AKP 
xarici siyasətində yeri 
Soyuq Müharibə dövründə Türkiyənin xarici siyasətində demək olar ki, heç yer 
tapmayan Qafqaz Sovet İttifaqının dağılmasından  sonra həm enerji siyasəti, həm də 
təhlükəsizlik  mənasında  əhəmiyyətli  bölgələrdən  biri  olmuş  və  Türkiyədə  xarici 
siyasətçilərə  daha  əvvəl  kifayət  qədər  tanımadıqları  Qafqaza  yönəlik  olaraq 
strategiyalar  yaratmaq  vəziyyətində  qalmışlar.  Rusiya  Federasiyası  sərhədləri  içində 
qalan  Şimali  Qafqaza  baxış  Türkiyə  -  Rusiya  əlaqələri  çərçivəsində 
qiymətləndirilərkən Cənubi Qafqazda üç yeni dövlətin ortaya çıxmasıyla bu ölkələrlə 
əlaqələr  Qafqaz  siyasətinin  ana  oxunu  yaratmışdır.
1
  Türkiyə  baxımından  Sovet 
İttifaqının dağılması Qafqazda yeni fürsətlər ortaya çıxararkən, regional qarşıdurma 
və böhranların varlığı isə çətinliklərə səbəb olmuşdur. Rusiya bölgədəki təcrübəsi və 
Sovet  İttifaqı  dövründən  qalan  əlaqələriylə  üstünlük  təmin  edərkən,  yeni 
müstəqilliyini  qazanan  ölkələrdə  meydana  çıxan  milliyyətçilik  və  artıq  bütövlükdə 
Qafqazda      görülən    müstəqillik  axınları  Rusiyanın  Qafqazdakı  varlığını  təhdid 
etmişdir.  Türkiyə,  Rusiya  və  İranın  neft  və  təbii  qazın  öz  torpaqları  üzərindən 
beynəlxalq  bazarlara  daşınmasını  istəyirdilər.  Türkiyə  Bakı-Tiflis-Ceyhan  neft  boru 
xətti layihəsini irəli sürmüş, əvvəllər xüsusilə xərc mövzusunda tənqid olunan  boru 
xətti  çox  güclü  bir  rəqabətin  nəticəsində  reallaşdırılmışdır.  Bakı-Tiflis-Ceyhan  neft 
boru  xəttinin  tamamlanmış  və  fəaliyyətə  keçmiş  olması  Türkiyənin  Qafqaza 
istiqamətli enerji siyasəti baxımından müvəffəqiyyətdir. Bu nöqtədə ABŞ-ın da Şərq-
Qərb  enerji  dəhlizi  strategiyası  çərçivəsində  xəttli  istehsalını  dəstəkləmiş  olması  və 
yenə  ABŞ  rəhbərliyinin  İran  variantına  qarşı  aktiv  fəaliyyət  edərək  Amerikan 
şirkətlərinin  İranda  investisiya  etməsini  maneə  törətməyə  çalışan  siyasəti  Bakı-
Tbilisi-Ceyhan  xəttinin  keçirilməsinə  təsirli  olmuşdur.  Təbii  qaz  mövzusunda  isə 
                                                           
1
 “Foucault`s Pendulum:  Turkey in Central Asia and the Caucasus”, 5-ci cild, N2, s. 1-22 

8 
 
Türkiyə Türkmənistan təbii qazını Türkiyəyə daşıyacaq olan Xəzər keçidli boru xətti 
layihəsini müdafiəsinə baxmayaraq, “Mavi Axın'a prioritet verməsi və Rusiya qazını 
Türkiyəyə daşıyan bu xəttin fəaliyyətə keçməsi, Türkmənistanın Rusiya ilə etdiyi qaz 
razılaşmaları  Türkmənistan  və  Azərbaycan  qazını  daşıyacaq  olan  Trans-Xəzər 
layihəsi  mövzusunda  sual  işarələrinə  səbəb  olmuşdur.  Enerji  mövzusu  Qafqazda 
Azərbaycan və Gürcüstan məzmununda  Türkiyənin gündəmində yer almağa davam 
edir.  
Türkiyənin  Qafqaz  siyasəti  baxımından  regional  gücləri  kənarda  tutsaq  ən 
əhəmiyyətli  ölkə  Azərbaycandır.  Türkiyə  ilə  olan  xüsusi  əlaqələri  və  zəngin  enerji 
resurslarına malik Azərbaycanın ərazi bütövlüyü və beynəlxalq sistemə inteqrasiyası 
Türkiyə  baxımından  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Azərbaycanın  müstəqilliyini  bərpa  etdiyi 
tarixdə davam etməkdə olan mübarizə Türkiyənin Qafqaz siyasətinə də təsir etmişdir. 
Türkiyə  QarABağ  probleminin  Azərbaycanın  ərazi  bütövlüyü  qorunaraq  həll 
edilməsini müdafiə etmiş və erməni işğalına qarşı beynəlxalq təşkilatlar çərçivəsində 
cəhdlər göstərmişdir. Regional güclərin hətta region xarici güc olaraq ABŞ-ın da bir 
şəkildə daxil olduğu problem regional gücləri qarşı-qarşıya gətirmişdir.
2
 1992-ci ildə 
erməni  qüvvələrinin    Naxçıvana  istiqamətli  hücumları  qarşısında  Türkiyənin 
müdaxilə  ehtimalı  gündəmə  gəldiyində  rus  komandir  Şaposhnikovun  Türkiyənin 
müdaxiləsinin  üçüncü  dünya  müharibəsinə  səbəb  ola  biləcəyini  açıqlaması  soyuq 
müharibə  dövrü  sonrasında  ilk  dəfə  Türkiyə  ilə  Rusiya  arasında  bir  qarşıdurma 
ehtimalı  gündəmə  gəlmişdir  . 
3
Rusiya  və  Ermənistanın  da  üzv  olduğu    Daşkənd 
Kollektiv  Təhlükəsizlik  müqaviləsinə  görə  razılaşmağa  üzv  ölkələrdən  birinə  edilən 
hücum  bütün  üzv  ölkələrə  edilmiş  sayılacaqdı.
4
  'Bu  səbəblə  Türkiyə  və  Ermənistan 
arasındakı  bir  qarşıdurma  Rusiya  ilə  Türkiyəni  qarşı-qarşıya  gətirə  bilərdi.  Böhran 
erməni qüvvələrinin çəkilməsiylə həll edilmişdir.
5
 ' Bu müddət içərisində işğalın sona 
çatdırılmasına istiqamətlənmiş BMT Təhlükəsizlik Şurasının qərarları da alınmışdır. 
                                                           
2
 Kamer Kasım “The Nagorno Karabakh Conflict: From its inception to peace process” Armenian studies 2001, II cild, 
s. 170-185 
 
3
  Amberin Zaman “ AzerbABjan looks to Ankara” , The Middle East, N123, 1992 iyul, s .8 
4
 Allison Roy “Military Forces in the Soviet Succesor States”,  London, Adelphie Paper N280, s. 10 
5
  Kamer Kasım “Turkey`s foreign policy towards the Russian federation” I cild, N1-2, s.203-234 

9 
 
Bunlar: 822 saylı 30 aprel 1993-cü il tarixli qərar, 853 saylı 29 iyul 1993-cü il tarixli 
qərar, 874 saylı 14 oktyabr 1993-cü il tarixli qərar və 884 saylı 11 noyabr 1993-cü il 
tarixli  qərarlardır.  Qarabağ  müharibəsində  1994-ci  ildə  atəşkəs  təmin  edilmişdir. 
Atəşkəsin  elanından  sonra  problemə  ATƏT-in  Minsk  qrupu  təşəbbüsü  həll  etmək 
səylərinə  sürət  verilmişdir.  ATƏT-in  Minsk  Qrupu  tərəfindən  aparılan  sülh 
prosesində  əhəmiyyətli  bir  addım  1996-cı  ilin    dekabrında  ATƏT-in  Lissabon 
zirvəsində  atılmışdır.  Bu  zirvədə  Azərbaycanın  ərazi  bütövlüyünü  tanıyan  bəzi 
prinsiplər qəbul edilmişdir. BMT Baş Kabinetində 14 Mart 2008-ci il tarixində alman 
qərar  isə  mövzu  ilə  əlaqədar  son  dövrdəki  ən  əhəmiyyətli  qərardır.  39  lehinə,  7 
əleyhinə    səs  ilə  alınan  qərar  Azərbaycanın  ərazi  bütövlüyünə  vurğu  etməkdə  və 
erməni  qüvvələrin  işğal  altındakı  torpaqlardan  çəkilməsini  istəyir.  Qərar  həm  də 
yaşayış yerlərindən çıxarılan əhalinin geri dönməsi haqqını da vurğulamışdır. ATƏT-
in Minsk qrupu həmsədrləri olan ABŞ, Rusiya və Fransanın qərara qarşı səs istifadə 
etməsi  isə  Azərbaycanda  ATƏT-in  Minsk  Qrupuna  olan  etibarı  sarsıtmışdır.
6
 
Qarabağ  probleminin  həllinə  istiqamətli  bir  addım  da  2008-ci  ilin  noyabr  ayında  
imzalanan  Moskva  deklarasiyasıdır.  Azərbaycanın  dövlət  başçısı  İlham  Əliyev  ilə 
Ermənistan  prezidenti  Serj  Sarkisyan  arasında  imzalanan  bəyannamə  münaqişənin 
beynəlxalq  hüquq  çərçivəsində  sülhsevər  yollarla  həll  edilməsini  vurğulamışdır. 
Azərbaycanın daha əvvəl həlli tapıla bilməyəcəyi təqdirdə güc istifadə edilə biləcəyi 
ifadəsini  dəyişdirdiyi  deyilə  bilər.  Bəyannamədə  həmçinin  2007-ci  il  Madrid 
prinsipləri  vurğulanır.  Madrid  prinsipləri  erməni  qüvvələrinin  Dağlıq  Qarabağın 
xaricində  işğal  etdikləri  rayonlardan  çəkilməsini  və  sonra  Qarabağda  referenduma 
gedəcək bir prosesin başlamasını ehtiva edirdi. Ermənistan Madrid prinsiplərini qəbul 
etməmişdi.  Bunda  əsas  səbəb  isə  Qarabağın  xaricindəki  torpaqlardan  qüvvələr 
çəkildikdən  sonra  referendum  mövzusunun  reallaşmasında  Azərbaycanın  çətinlik 
çıxara biləcəyi düşüncəsi və Ermənistanın daxili siyasətində hər hansı bir çəkilməyə 
qarşı olan qruplardır. 
7
  "Qarabağ  problemində  Ermənistandakı  bəzi  ətraflar  zamanın 
Ermənistanın  lehinə  olduğunu  düşünməkdədir.  Artıq  Azərbaycanda  Qarabağ 
                                                           
6
 
http://azerbABjan.az/_News/_news_e.html?lang=en&did=2008-03-15
  
7
 Liz Fuller “ AzerbABjan Float Principles for Karabakh peace settlement, RFERL, http://www.rferl.org,2008 

10 
 
müharibəsini heç yaşamamış olan bir nəsil yetişir. 1994-ci ildə atəşkəs imzalandıqda 
doğulan  uşaqlar  21  yaşına  gəlmişdir.  İşğal  altındakı  torpaqlarda  Azərbaycan 
türklərinə  aid  əsərlər  məhv  edilməkdə  Azərbaycana  aid  izlər  silinməkdədir. 
Ermənistan bu müddətdə işğalın qalıcı ola biləcəyini hesablamaqdadır. Digər tərəfdən 
isə Azərbaycanın lehinə olan BMT qərarları vardır. Bu vəziyyətdə beynəlxalq hüquq 
baxımından  işğalın  tanınması  çox  çətindir.  Yəni  dondurulmuş  münaqişə  (Frozen 
conflict) vəziyyətinin işğalı qanuniləşdirdiyi deyilə bilməz.  
Qarabağ  məsələsindən  başqa  Türkiyə  və  Azərbaycanı  erməni  məsələsində 
birləşdirən  digər  məqam  hər  iki  dövlətin  beynəlxalq  aləmdə  erməni  diasporunun 
hədəfində  olmasıdır.  Erməni  diasporu  Türkiyəyə  qarşı  iddialarını  və  Qarabağın 
işğalını  qəbul  etdirmək  üçün  beynəlxalq  aləmdə  təbliğat  aparır.  Erməni  diasporuna 
qarşı  mübarizə  apara  bilmək  üçün  2007-  ci  ildə  Bakıda  Türkiyə-Azərbaycan 
Diasporlararası Əməkdaşlıq Qurultayı keçirilib. Hazırda ABŞ və Avropada Türkiyə 
və Azərbaycan diaspor təşkilatları erməni iddialarına qarşı birlikdə hərəkət edir. 
Türkiyə-Azərbaycan  əlaqələrində  enerji  ölçüsü  ön  planda  olmuşdur.  Bakı-
Tiflis-Ceyhan  neft  boru  xəttinin  açılmasına  qədər  olan  müddətdə  yaşanan  regional 
rəqabətdə  iki  ölkənin  qərarlı  əsasları  nəticəsində  boru  kəməri  layihəsi  reallaşmışdır. 
Enerji  sahəsindəki  əməkdaşlığın  yanında  hərbi  və  mədəni  sahələrdə  də  əməkdaşlıq 
davam  etməkdədir.  Azərbaycanın  əhalisinin  Gürcüstan  və  Ermənistandan  çox 
olmasıyla  yanaşı  sahib  olduğu  enerji  qaynaqları  Türkiyə  ilə  Azərbaycan  arasındakı 
ticarət  həcmi  baxımından  əhəmiyyətli  bir  potensialı  təşkil  edir.  Bakıdan  başlayıb 
Gürcüstan  üzərindən  Türkiyəyə  bağlanacaq  olan  dəmiryolunun  tamamlanması 
nəticəsində ticarətin daha da inkişaf edəcəyi nəzərdə tutulur. 
İqtisadi  sahədəki  əlaqələr  hər  keçən  il  daha  sürətlə  inkişaf  edib,  güclənən 
ikitərəfli münasibətlər Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft boru xətti və Bakı-Tbilisi- Ərzurum 
təbii  qaz  boru  xətti  layihələri  ilə  fərqli  özəllik  qazanıb.  2013-cü  ildə  istifadəyə 
verilməsi  planlaşdırılan  Bakı-Tbilisi-Qars  dəmiryolu  xətti  Avrasiya  miqyasında 
əhəmiyyətli bir nəqliyyat şəbəkəsi olacaq. Son olaraq, Ali Strateji 13 Son iyirmi ildə 
Azərbaycan  və  Türkiyə  əlaqələrinə  qısa  baxış  Əməkdaşlıq  Şurasının  I  toplantısında 
imzalanan təbii qaz müqavilələri Türkiyə- Azərbaycan ortaqlığının regional miqyasda 

11 
 
oynaya  biləcəyi  rolu  layiqincə  göstərir.  Bu,  Azərbaycan  və  Xəzər  dənizi  qazının 
Türkiyə  vasitəsilə  Avropa  bazarlarına  çatdırılmasının,  yəni  Cənub  qaz  koridorunun 
önünü  açıb.  Yaxın  gələcəkdə  Azərbaycan  qazı  Türkiyə  vasitəsilə  Avropa  bazarına 
çatdırılacaq.  İki  ölkənin  qarşılıqlı  sərmayələri  böyük  rəqəmlərlə  ifadə  olunur. 
Türkiyənin  Azərbaycandakı  sərmayələri  6,5  milyard  dollar  məbləğindədir.  Qardaş 
Azərbaycanın Türkiyədəki sərmayələri 4 milyard dollardır. 2011-ci il oktyabrın 25-də 
İzmir-Aliağada  “SOCAR”-ın  5  milyard  dollarlıq  böyük  bir  sərmayəsinin  -  yeni  bir 
neftayırma zavodunun təməli qoyulub.
8
 
Mövcud  qloballaşan  dünyada  ən  optimal  çıxış  yolu  regional  əməkdaşlığın 
gücləndirilməsi,  qarşılıqlı  faydalılıq  prinsipi  əsasında  yeni  siyasi  və  iqtisadi 
münasibətlərin  qurulmasındadır.  Azərbaycan  və  Türkiyə  arasında  münasibətlərin 
inkişaf  tendensiyası  buna  ən  gözəl  nümunədir.  2011-ci  ilin  noyabrına  qədər  olan 
məlumatlara  görə,  iki  qardaş  ölkə  arasındakı  ümumi  ticarət  dövriyyəsi  1,4  milyard 
dollar təşkil edib. İl ərzində türk iş adamlarının Azərbaycan iqtisadiyyatına yatırdığı 
investisiyanın həcmi 2 milyard dolları keçib. Bu gün bir sıra Azərbaycan şirkətləri, o 
cümlədən  Azərbaycan  Dövlət  Neft  Şirkəti  (ARDNŞ)  Türkiyə  iqtisadiyyatının 
müxtəlif sahələrinə vəsait yatırır və öz fəaliyyət sferalarını genişləndirir. ARDNŞ-in 
yatırdığı vəsaitin həcmi təqribən 5 milyard dollar təşkil edir. 
Hərbi  sahədə  əməkdaşlıq  2010-cu  il  avqustun  16-da  imzalanan  “Strateji 
tərəfdaşlıq və qarşılıqlı yardım haqqında” Müqavilədən sonra yeni mərhələyə qədəm 
qoyub. Qeyd etmək lazımdır ki, hərbi silah və sursatın birgə istehsalı dinamik inkişaf 
edən  qarşılıqlı  münasibətlərin  məntiqi  nəticəsidir.  Bu,  Azərbaycanın  hərbi  sənaye 
kompleksinin inkişafına təkan verəcək və ölkənin hərbi qüdrətinin artmasına kömək 
edəcək. Hər iki dövlət arasında mövcud siyasi və iqtisadi münasibətlər onları regional 
geosiyasətin  əsas  aktorlarına  çevirmişdir.  Həyata  keçirilən  enerji  layihələri 
Azərbaycanın dəstəyi və fəal iştirakı sayəsində mümkün olub.
9
 Türkiyədən keçən neft 
və qaz kəmərləri vasitəsilə Azərbaycan həm enerji resurslarını dünya bazarına çıxarır, 
həm  də  Mərkəzi  Asiya  ölkələrinin  təbii  sərvətlərinin  daşınması  üçün  tranzit  rolunu 
                                                           
8
 Baskın Oran “Türk dış politikası” III cild (2001-2012), İstanbul 2013, s. 482 
9
 Bülent Aras, “Azerbaycan ile Yeniden,” Sabah, 01. 07. 2009; “Azərbaycan Türkiyə üçün ən önəmli strateji 
tərəfdaşdır,” Erişim tarihi 12.06.2009
 

12 
 
oynayır.  Azərbaycan  və  Türkiyə  arasında  qarşılıqlı  inam  və  etibar,  dostluq  və 
qardaşlıq belə qlobal layihələrin həyata keçirilməsinə imkan verən əsas amildir. Onlar 
Avropanın  enerji  təhlükəsizliyinin  mühüm  elementləridir.  Bakı-Tbilisi-Qars 
dəmiryolu  xəttinin  çəkilməsi  və  yaxın  gələcəkdə  istifadəyə  verilməsi  tarixi  İpək 
Yolunun bərpa edilməsini və regionun yeni nəqliyyat dəhlizinə çevrilməsini nəzərdə 
tutur.  Regionun  gələcək  inkişafı  üçün  zəruri  olan  bu  layihə  iki  tərəf  arasında 
daşınmalarda  mövcud  çətinlikləri  aradan  qaldıracaq.  Bu  gün  çoxsaylı  azərbaycanlı 
tələbə  kontingenti  Türkiyə  Respublikasındakı  sayı  durmadan  artır.  Təhsil  sahəsində 
əlaqələrin  genişlənməsi  isə  öz  növbəsində  hər  iki  ölkənin  gəncləri  arasında  sıx  və 
faydalı münasibətlərin formalaşmasına rəvac verir. Bütün bu nailiyyətlər hər iki tərəfi 
daha sıx və səylə fəaliyyət göstərməyə həvəsləndirir. Eyni zamanda, son illər ərzində 
hər iki dövlətin beyin mərkəzləri arasında sıx əməkdaşlıq əlaqələri də qurulub. Belə 
əməkdaşlığın bariz nümunəsi Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Strateji 
araşdırmalar  mərkəzi  ilə  Türkiyənin  bir  sıra  beyin  mərkəzləri,  xüsusilə  Xarici  işlər 
nazirliyi yanında Strateji araşdırmalar mərkəzi ilə aktiv surətdə həyata keçirilən birgə 
layihələrin  sayının  durmadan  artmasıdır.  Bu  isə  vahid  ekspert  məkanının  qlobal 
çağırışlara  qarşı  ümumi  fəaliyyət  strategiyasının  formalaşması  üçün  zəmin  yaradır. 
Elmi  münasibətlərin  və  əlaqələrin  təkmilləşdirilməsi  bundan  sonra  da  yüksələn  xətt 
üzrə  davam  etməli,  yeni  uğurların  əldə  edilməsi  üçün  birgə  səylər  daha  da 
artırılmalıdır. 
Türkiyə  ilə  Azərbaycan  arasında  bütün  sahələrdə  operativ  qarşılıqlı  müşavirə 
və ünsiyyət mövcuddur. 2010-cu il avqustun 16-da Türkiyə Respublikanın Prezidenti 
cənab  Abdullah  Gülün  Azərbaycana  səfəri  zamanı  “Strateji  tərəfdaşlıq  və  qarşılıqlı 
yardım haqqında” Müqavilənin imzalanması ənənəvi ortaqlığın, həmrəyliyin, əzm və 
möhkəmliyin  təbii  nəticəsidir. Strateji  əməkdaşlıq səviyyəsində olan  əlaqələrin daha 
da  möhkəmlənməsini  təmin  etmək  məqsədilə  2010-cu  ildə  keçirilən  Türkdilli 
Ölkələrin  Dövlət  Başçılarının  İstanbul  Sammiti  zamanı  Türkiyə-  Azərbaycan  Ali 
Strateji  Əməkdaşlıq  Şurasının  yaradılmasına  dair  ortaq  fikir  yaranıb.  Şuranın  ilk 
toplantısı 2011-ci  il  oktyabrın 25-də  Azərbaycan  Respublikasının  Prezidenti cənAB 
İlham Əliyev ilə Türkiyə Respublikasının Baş naziri cənab Rəcəb Tayyib Ərdoğanın 

13 
 
iştirakı ilə İzmirdə keçirilib. İki qardaş ölkədən 10 nazirin iştirak etdiyi toplantıda 20-
yə yaxın sənəd imzalanıb, ikitərəfli əlaqələr geniş müzakirə olunub.  
Türkiyə  ilə  Azərbaycan  arasında  beynəlxalq  və  regional  platformalarda 
mövcud  olan  əməkdaşlıq  və  həmrəylik  çərçivəsində,  demək  olar  ki,  bütün 
mövzularda 
Türkiyə 
Azərbaycanı,  Azərbaycan  da 
Türkiyəni  dəstəkləyir. 
10
Azərbaycanın  BMT-nin  Təhlükəsizlik  Şurasına  2012-2013-cü  illər  üçün  qeyri-
daimi  üzv  seçilməsinə  Türkiyə  çox böyük  dəstək  verib və  Azərbaycanın beynəlxalq 
təhlükəsizlik və sülhə xidmət edən belə əhəmiyyətli bir vəzifəyə seçilməsindən böyük 
məmnuniyyət  və  qürur  hissi  duyur.  Azərbaycanın  20  il  kimi  qısa  müddətdə  BMT 
Təhlükəsizlik  Şurasına  155  səs  alaraq  qeyri-daimi  üzv  seçilməsi  dünya  ictimaiyyəti 
tərəfindən  təqdirlə  qarşılanıb.  Azərbaycanın  bu  böyük  uğurunu  Azərbaycan  son 
iyirmi ildə Azərbaycan və Türkiyə əlaqələrinə, müstəqilliyin yenidən bərpasının 20-ci 
ildönümü  hədiyyəsi  kimi  qiymətləndirir.
11
  Türkiyənin  2009-2010-cu  illər  arasında 
BMT-də  Təhlükəsizlik  Şurasının  qeyri-daimi  üzvlüyünü  yerinə  yetirməsindən  sonra 
Azərbaycanın  da  2012-2013-cü  illər  üçün  bu  vəzifəni  boynuna  götürməsi  hər  iki 
ölkənin beynəlxalq planda əldə etdikləri nüfuzun göstəricisidir. Əsasən bu nüfuz üçün 
Türkiyə  və  Azərbaycan  müxtəlif  platformalarda  ortaq  fəaliyyət  göstərir.  Məsələn, 
Türkiyə  ilə  Azərbaycan  Asiyada  Əməkdaşlıq və  etimad  yaratma  tədbirlər konfransı, 
türkdilli ölkələrin  Əməkdaşlıq  Şurası, türkdilli  ölkələrin  Parlament  Assambleyası və 
Beynəlxalq  türk  mədəniyyəti  təşkilatı  (TÜRKSOY)  kimi  ortaq  təsis  edilən  regional 
təşkilatlarda  əməkdaşlığı  davam  etdirirlər.  Bundan  başqa,  Türkiyə  NATO-nun  ən 
əhəmiyyətli  üzv  ölkələrindən  biri  olaraq  Azərbaycanla  NATO  arasındakı  əlaqələrin 
inkişaf etdirilməsi üçün hər cür səy göstərir. Türkiyə ilə Azərbaycanın türk dünyası 
üçün  ortaq  fəaliyyətlərinə  xüsusilə  toxunmaq  lazımdır.  2009-cu  ildə  türkdilli 
ölkələrin  Əməkdaşlıq  Şurası  (Türk  Şurası)  qurulub,  Türkdilli  ölkələrin  dövlət 
başçılarının IX Zirvə görüşü Naxçıvanda keçirilib. Naxçıvan sammitində imzalanan 
müqavilə  və  İstanbulda  təşkil  edilən  türkdilli  ölkələrin  dövlət  başçılarının  X  Zirvə 
                                                           
10
 “Azərbaycan Türkiyə üçün ən önəmli strateji tərəfdaşdır.” Erişim tarihi12.06.2009, 
http://www.anspress.com/nid119191.html 
11
 “Türkiye Geriye, Azerbaycana Gayıtdı.” Yeni Müsavat, 14.04.2009. 

14 
 
görüşünün  İstanbul  bəyannaməsi  ilə  şuranın  təşkilatlanmasının  təməli  atılıb.  Türk 
şurası ilk zirvə toplantısını 2011-ci il oktyabrın 20-21-də Almaatada keçirib. 
Soyuq müharibədən sonra dəyişən nizam və AK Partiya rəhbərliyi çərçivəsində 
ümumi  olaraq  Cənubi  Qafqaz  siyasəti  araşdırılsa,  mədəniyyətlərin  geniş  nöqtəsində 
olan  və  bir  çox  mədəni  müxtəlifliyə  sahib  Cənubi  Qafqaz  Türkiyənin  olduğu  qədər 
digər  qlobal  aktorların  da  əlaqəsinin  toplandığı  bir  coğrafyadır.  AK  Partiyanın 
iqtidara  gəlməsindən  sonra  Türkiyənin  xarici  siyasətində  meydana  gələn 
dəyişmələrdən  Cənubi  Qafqaz  və  xüsusiləşdirsək  Gürcüstan  ilə  mövcud  əlaqələr  də 
təsirlənmişdir.  Onsuz  da  hal-hazırda  ümumi  mənada  problemsiz  gedən  əlaqələr  iki 
ölkənin  sosial-iqtisadi  və  siyasi  maraqlarına  uyğun  olaraq  yenidən  nəzərdən 
keçirilməyə  başlanmışdır.  AK  Partiya  hökuməti  özündən  əvvəl  iqtidara  gələn  digər 
rəhbərliklər  kimi  Türkiyənin  Orta  Asiyaya  açılan  qapısı  olan  və  276  kilometrlik 
sərhəd qonşusu Gürcüstanın əhəmiyyətinin fərqinə varmışdır. Ancaq bəzi əskiklər və 
əlaqələrin  istənilən  nöqtədə  olmaması  Ankara-Tiflis  arasında  yeni  təmasların 
meydana gəlməsini lazım bilmişdir. 
Türkiyənin  Qafqazdakı  ikinci-ən  az  Azərbaycan  qədər  önəmli  digər  müttəfiqi 
Gürcüstandır.  Türkiyə  1991-ci  ildə  Sovet  İttifaqının  dağılmasından  dərhal  sonra  16 
dekabr  1991-ci  ildə  Gürcüstanın  müstəqilliyini  tanımış,  21  may  1992-ci  ildə  də  iki 
ölkə  arasında  diplomatik  əlaqələr  qurulmasına  dair  Protokol  imzalanmışdır.  İki 
ölkənin  Ankara  və  Tiflisdəki  səfirliklərinin  yanında,  Türkiyənin  Batumidə, 
Gürcüstanın  isə  İstanbul  və  Trabzonda  konsulluqları  vardır.
12
  Gürcüstanın  həm  də 
İzmir  və  Samsun  şəhərlərində  Fəxri  konsulları  var.  Ən  axırıncı  dəfə  2014-cü  ilin 
yanvar ayında  Türkiyənin o zamankı prezidenti Abdullah Gül Gürcüstan prezidenti 
Georgi Marqvelaşvilini 
Türkiyədə qəbul etmişdir. İkili ortaq mətbuat konfransı təşkil 
etmişdir.  
AK  Partiya  iqtidara  gəldiyi  zaman  Gürcüstanda  Şevardnadze  prezident 
vəzifəsində  idi.  Ancaq  Şevardnadze  rəhbərliyi  Gürcüstan  ictimaiyyətində  tez-tez 
tənqid  edilmiş,  Gürcüstan  küçələrində  nümayişlər  keçirilirdi.  2003-cü  ilin  noyabr 
ayında  Gürcüstanda  təşkil  edilən  ümumi  seçkilərdə  də  qeyri-obyektivlik  edildiyi 
                                                           
12
 Demirağ, Yelda, “Türkiye-Gürcistan ilişkileri” Nobel Yayınevi, 2007, s. 269-296 

15 
 
səbəbiylə  qiyamlar  başlamışdır.  Gürcü  xalqının  bu  reaksiyasının  davamı  olaraq 
"Məxmər  inqilabı"  və  ya  digər  bir  adıyla  "Gül  inqilabı"  olaraq  bilinən  hadisə  ilə 
Şevardnadze rəhbərlikdən ayrılmaq məcburiyyətində qalmışdır. Eyni zamanda gürcü 
separatçı bölgələrində də tez-tez qiyamlar meydana gəlməyə başlamışdır. Türk xarici 
siyasət  nümayəndələri  Acara  bölgəsinin  lideri  Aslan  Abaşidzeyə  daxili  qarışıqlıq 
çıxarıb  ölkənin  sabitliyinin  pozulmaması  istiqamətində  məsləhətdə  vermişlər.  
Gürcüstanın  içində  olduğu  bu  vəziyyətə  türk  xarici  siyasəti  nümayəndələri  qeydsiz 
qalmayaraq  bu  şərhi  etmişlər:      "Türkiyə  seçkilər  sonrasında  meydana  gələn 
inkişafların, əlaqələrimizi mükəmməl səviyyədə davam etdirərək gəldiyimiz bu qonşu 
ölkənin  rifahına  təsir  etməməsini  və  dost  Gürcüstanda  dinclik  və  birliyin  ən  qısa 
zamanda  hakim  olmasını  ürəkdən  arzu  edir.  Türkiyə  çətinliklərin  siyasi uzlaşmanın 
təmin edilməsi surətiylə aşılacağına və Gürcüstanın demokratiya yolunda irəliləməyə 
davam edəcəyinə inanır. "
13
 
Şevardnadze  rəhbərlikdən  ayrıldıqdan  sonra,  4  yanvar  2004-cü  il  tarixində 
keçirilən seçkilərdə Saakaşvili prezident seçilmişdir. Türk millət vəkilləri bu seçkidə 
müşahidəçi  statusunda  olmuşlar.  Ardınca  yeni  Gürcüstan  prezidenti  Saakaşvili  20 
may  2004-cü  ildə    Türkiyəyə  səfər  etmişdir.  Gürcüstan  prezidenti  səfəri  zamanı 
Ankara-Tiflis  arasındakı  əlaqələrin  sosial-iqtisadi  və  siyasi  baxımdan  gələcəyinə 
toxunarkən  separatçı  bölgələrdəki  problemlərdən  bəhs  etmişdir.  Eyni  zamanda 
Saakaşvili  Gürcüstanda  müstəqilliyin  və  sabitliyin  təmin  edilməsi  məqsədiylə  Qərb 
ilə əməkdaşlığa verilən əhəmiyyət ilə Türkiyənin bu mövzudakı yerini ifadə etmişdir. 
O  dövrün  prezidenti  Əhməd  Necdət  Sezər  isə  türk  rəhbərliyinin  Gürcüstan 
Respublikasının  ərazi  bütövlüyünə  duyduğu  hörmət  ilə  Qafqazda  sabitliyin  təmin 
edilməsinə istiqamətli diləklərini ifadə etmişdir. 
AK  Partiya  iqtidara  gəldikdən  sonra  Cənubi  Qafqaz  ilə  əlaqələrini  nəzərdən 
keçirməyə  başlamışdır.  Bu  nöqtədə  uzun  illərdir  aralarındakı  problemləri  həll  edə 
bilmədiyi  Ermənistan  ilə  əlaqələrdə  də  yeni  siyasətlər  yaradılmağa  çalışılmışdır. 
Türkiyə  diplomatik  əlaqələri  olmayan  Ermənistan  ilə  bürokratik  işləri  uzun  illər 
Moskva  səfirliyi  üzərindən  etmişdir.  Türkiyə  2005-ci  ilin  mart  ayında  bürokratik 
                                                           
13
.
 
Turkey´s Political Relations With Georgia , http://www.mfa.gov.tr/turkey_s-political-relations-with-georgia.en.mfa, 02.07.2011
 

16 
 
əməliyyatların  daha  funksional  bir  şəkildə  getməsi  üçün  Ermənistan  ilə  əlaqələrini 
Rusiya  yerinə  Gürcüstan  üzərindən  icra  edəcəyi  qərarını  açıqladı.  Türk 
səlahiyyətliləri  tərəfindən  funksionallıq  səbəbi  irəli  sürülsə  də  əslində  bu  vəziyyətin 
Ermənistan  ilə  Rusiya  arasındakı  sıx  əlaqələr  və  Türkiyənin  bu  vəziyyətdən  mənfi 
təsirlənməsinə  bir  reaksiya  olaraq  yaradıldığı  tənqidləri  edilmişdir.  Mövzu  ilə 
əlaqədar Xarici İşlər Nazirliyi spikeri Namık Tan bu şərhi etmişdir: 
"Dialoq  prosesinin  tələb  yazışmalarının  edilməsi  və  rəsmi  olaraq 
tanımadığımız  bu  ölkə  ilə  lazımlı  digər  təmasların  davam  etdirilməsi,  bu  çərçivədə 
vətəndaşlarımızın  problemlərinin  aradan  qaldırılmasında  Ermənistana  qonşu  olan 
Gürcüstan paytaxtındakı Tiflis səfirliyimizin Moskva səfirliyimizlə müqayisədə daha 
funksional mövqedə olduğu nəticəsinə gəlinmişdir." 
Türkiyə-Gürcüstan  arasındakı  əlaqələrdə  hərbi  mövzular  da  böyük  əhəmiyyət 
kəsb  edir.  Gürcüstan  müstəqilliyini  qazandığı  andan  etibarən  Rusiya  ilə  mövcud 
əlaqələrinə görə Qərb təşkilatlarına inteqrasiya etməyi qarşısına məqsəd qoymuşdur. 
İnteqrasiya üçün ən əhəmiyyətli beynəlxalq təşkilatlardan biri isə NATO-dur. NATO-
ya  üzv  olan  və  ABŞ  ilə  birlikdə  Cənubi  Qafqazda  sabitlik  meydana  gəlməsini 
reallaşdırmağı məqsəd qoyan Türkiyə Gürcüstanın demokratiyanı tam mənasıyla təsis 
edib, beynəlxalq təşkilatlara üzv olmasını dəstəkləyir. Ankara-Tiflis arasındakı hərbi 
əlaqələrin təməli 1997-ci ildə imzalanan bir hərbi əməkdaşlıq razılaşmasına əsaslanır. 
Bu  müqavilənin  imzalanmasının  ardından  1998-ci  ildən  etibarən  Türkiyəyə  təhsil 
almaq  məqsədiylə  gürcü  zabitlər  gəlməyə  başlamışdır.  Bunun  xaricində  Türkiyənin 
Gürcüstana hərbi məqsədlərlə etdiyi yardımın 40 milyon dolları keçdiyi ifadə edilir.  
Türkiyənin  hərbi  baxımdan  Gürcüstan  ilə  əlaqələrində  müzakirə  edilən  bir 
digər  mövzu  isə  2008-ci  il  avqust  ayında  Rusiya  və  Gürcüstan  qüvvələri  arasındakı 
müharibədir.
14
  2008-ci  ilin  avqust  ayının  ilk  günlərindən  Cənubi  Osetiya  və 
Gürcüstan arasında qarşıdurmalar başlamışdır. Cənubi Osetiyanın müstəqilliyini elan 
etməsinin  ardından  avqustun  8-inin səhəri  gürcü  güclər Cənubi  Osetiyaya  girmişdir. 
Hadisənin ardından Rusiyada hərbi birliklər və tanklarla Cənubi Osetiyaya Gürcüstan 
qarşısında girməsiylə, vəziyyət daxili iğtişaşlardan çıxıb beynəlxalq bir hal almışdır. 
                                                           
14
 Ahmet Davutoğlu, Stratejik Derinlik: Türkiye’nin Uluslararası Konumu, Küre Yayınları, İstanbul 2001; 

17 
 
Dünya  ictimaiyyətinin  də  diqqətini  çəkən  və  Rusiya  əleyhinərı  ifadələrin  meydana 
gəldiyi bu döyüşdə Türkiyə də vəziyyətə müdaxilə etmişdir. Rusiya Türkiyənin hərbi 
yardım adı altında verdiyi materialların gürcü ordusunu inkişaf etdirərək bu hərəkatın 
başlamasını  təmin  etdiyini  iddia  etmişdir.  Beləcə  Türkiyənin  Cənubi  Osetiya 
hərəkatına bilvasitə dəstəyi eyham edilmişdir.  
2008-ci  il  avqust  döyüşündə  baş  nazir  Rəcəb  Tayyib  Ərdoğan  atəşkəsin 
yaradılıb Cənubi Qafqazda sabitliyin təmin edilməsi məqsədiylə Rusiya və Gürcüstan 
tərəflərinə görüşlər tapılmışdır
15
. Bu  məqsədlə  13 avqustda  Moskvaya, 14  Avqustda 
Tiflisə  getmişdir.  Bu  səyahətlərdə  Baş  nazir  Ərdoğan  Türkiyənin  Gürcüstanın  ərazi 
bütövlüyünə  duyduğu  hörməti  ifadə  edərək,  BMT  Təhlükəsizlik  Şurasının  də 
təsdiqlədiyi  Gürcüstan  sərhədlərinin  qorunmasından  yana  olduqlarını  ifadə  etmişdir. 
Eyni  zamanda  qarşıdurmalardan  sonra  çətin  vəziyyətə  düşən  gürcü  xalqına  yardım 
etmək  məqsədiylə  Qızılay  dəstəyi  veriləcəyini  söyləmişdir.  Ancaq  baş  nazir 
Ərdoğanın  ən  böyük  ifadəsi  Qafqazda  yaradılacaq  bir  sabitlik  və  əməkdaşlıq 
platformasıdır.  Tiflisdəki  danışıqlarında  Ərdoğan  mövzuya  Rusiyanın  da  isti 
baxdığını  ifadə  etmiş,  məqsədlərinin  Qafqazda  sülhü  təsis  edib,  regional  sabitliyi 
yaratmaq olduğunu açıqlamışdır.
16
 
Avqust  müharibəsində  yaşanan  bir  digər  hadisə  Gürcüstana  yardım  aparmaq 
istəyən iki Amerika xəstəxana gəmisinin Montre boğazlar müqaviləsinə uyğun olaraq 
boğazlardan  keçişinə  icazə  verilməməsi  olmuşdur.  Bu  mövzu  türk-amerikan 
əlaqələrində  də  qısa  davamlı  bir  böhrana  yol  açmışdır.  Ancaq  Türkiyə  burada 
Gürcüstan  ərazi  bütövlüyünü  müdafiə  edib,  Tiflis  rəhbərliyinə  dəstəyini  təqdim 
edərkən, əhəmiyyətli bir ticarət ortağı olan Rusiya ilə də əlaqələrini pozmamaq adına 
tarazlıq siyasəti izləmişdir. Amerika gəmiləri Montre konvensiyasının uyğun qaydada 
olmadığı  səbəbiylə  boğazlardan  keçirilməmişdi.  Haqqında  gedən  mövzuyla  əlaqəli 
qanunvericiliyə  görə  Qaradənizə  sahili  olmayan  ölkələrin  Qaradənizdə  eynivaxtlı 
olaraq  ümumilikdə  saxlaya  biləcəkləri  donanma  gəmilərinin  ümumi  ağırlığı  45  min 
ton  ola  biləcək.  Ancaq  Vaşinqton  rəhbərliyinin  Gürcüstana  göndərmək  istədiyi 
                                                           
15
 E. Fuat Keyman ve Ziya Öniş, Turkish Politics in a Changing World, İstanbul Bilgi University Publications, İstanbul, 
2008. 
16
 Independent International Fact-Finding Mission on the Confl ict in Georgia, Report, Eylül 2009
, 

18 
 
xəstəxana  gəmilərinin  yalnız  bir  dənəsi  belə  69  min  tonu  aşır.  Eyni  zamanda 
Amerikanın  boğazlardan  gəmilərini  keçirməsi  üçün  ən  az  8  gün  əvvəldən  Türkiyə 
rəhbərliyinə  bir  bəyanat  olması  lazımdır.  Türk  nümayəndələr  bu  dövrdə  Amerika 
tərəfindən  mövzuyla  əlaqədar  belə  bir  bildiriş  almadıqlarını  açıqlamışdır.  Ancaq 
irəliləyən zamanlarda prosedurların uydurulma şərtiylə Türkiyə boğazlardan Amerika 
gəmilərinin keçməsinə icazə vermişdir.
17
 
Türkiyə  də  Qafqaz  sabitlik  və  əməkdaşlıq  platformasını  ortaya  qoyaraq  həm 
Rusiya-Gürcüstan  böhranında,  həm  də  Qafqazda  ola  biləcək  başqa  böhran  problem 
dərinləşməyə  bir  çözüm  olmasını  ya  da  həll  üçün  mühitin  təmin  edilməsini  istəyir. 
Türkiyənin  Qafqaz  siyasəti  baxımından  mövzunun  çox  istiqaməti  vardır.  Türkiyə 
həm  ümumi  xarici  siyasət  xəttindən  həm  də  Gürcüstanın  enerji  layihələrindəki 
mövqeyindən  ötrü  bu  ölkənin  ərazi  bütövlüyünü  müdafiə  etmişdir.  Ancaq  Abxaziya 
və  Cənubi  Osetiyanın  ayrılması  hər  nə  qədər  Gürcüstan  tərəfindən  tanınmasa  da 
Gürcüstanın  onsuz  da  idarəsinin  olmadığı  bu  torpaq  parçalarının  yükündən  xilas 
olması mənasını verməkdədir.  
Qafqazda  baş  verən  yeni  tarazlıqlar  Türkiyəyə  qlobal  siyasətdə  rol  oynama 
fürsəti təqdim etməklə birlikdə yeni təhlükəsizlik risklərini də özü ilə gətirməkdədir. 
Rusiyanın  rahatlıqla  Gürcüstanın  bir  limanına  girməsi  Qaradənizin  təhlükəsizliyinə 
istiqamətli  müzakirələrini  yenidən  gündəmə  daşıyacaq.  Bu  mövzuda  Türkiyə 
baxımından  Qaradənizdə  risklər  olmaqla  birliklə  ciddi  bir  təhdidin  olmadığı  bir 
vəziyyət  vardır  və  Türkiyə  Qaradəniz  üçün  irəli  sürdüyü  mexanizmlərin  bu  bölgədə 
təhlükəsizlik  üçün  kafi  olduğu  fikirindədir.  ABŞ  və  bəzi  ölkələr  xüsusilə  Rusiyanın 
bölgə  ölkələrindəki  etnik  mübahisələri  istifadə  ölkələrin  daxili  işlərinə  qarışma 
siyasətinə qarşı da Qara dənizdə güclü yeni quruluşun yaradılmasını istəyirlər.. Qara 
dənizdə  bir  təhlükəsizlik  boşluğu  (security  vacuum)  olduğu  düşüncəsiylə  Aralıq 
dənizində  terrorla  və  cinayətlərlə  mübarizə  çərçivəsində  fəaliyyət  göstərən  NATO 
gücünün  vəzifə  sahəsinin  Qara  dənizi  də  əhatə  edəcək  şəkildə  genişləndirilməsini 
istəyən ABŞ bu mövzuda Rumıniya və Bolqarıstandan dəstək görməkdədir. Türkiyə 
Qara dənizdə təhlükəsizlik məqsədi olaraq 2001-ci ildə Qara dəniz Dəniz əməkdaşlıq 
                                                           
17
 Amnesty International, Civilians in the Line of Fire: Th e Georgia-Russia Confl ict, London, 2008. 

19 
 
dəniz vəzifə qrupunun (BLACKSEAFOR) qurulmasına liderlik etmişdir. Qara dəniz 
Deniz  əməkdaşlıq  dəniz  vəzifə  qrupu  sahilyanı  ölkələrin  axtarış  və  xilasetmə  işləri 
yanında  qeyri-qanuni  dəniz  trafiki  və  asimmetrik  təhdidlərlə  mübarizədə  bir  vasitə 
olaraq meydana gətirdikləri quruluşdur. Türkiyə tərəfindən 2004-ci ildə başladılan bir 
cəhd də Qara dəniz Uyğunlaşma hərəkatı (Operation Black Sea Harmony) dır. 2006-
ci  ilin  sonuna  qədər  Türkiyənin  icra  etdiyi  hərəkata  27  dekabr  2006-cı  il  tarixində 
Rusiya  Federasiyası  da  qatılmışdır.  Bu  hərəkatın  vəzifəsi  qeyri-qanuni  fəaliyyətlərə 
qarışdıqlarından şübhə duyulan ticarət gəmiləri təsbit etmək və izləməkdir. 
Rusiya  Qərbə  qarşı  enerji  sahəsində  fəal  mövqeyi  itirməmək  üçün  enerji 
qaynaqlarına  sahib  ölkələr  ilə  bu  qaynaqların  öz  torpaqlarından  beynəlxalq  sahəyə 
daşınması  üçün  müqavilələr  bağlamışdır.  Rusiyada  Qafqaz  və Orta  Asiyada  Qərbin 
dəstəklədiyi  layihələrə  qarşı  cəhdlər  edilir.  Məsələn,  Bakı-Tiflis-Ceyhan  neft  boru 
xəttinə  Qazaxıstan  neftinin  də  daxil  olmasına  maneə  törətmək  üçün  Rusiya 
Qazaxıstan  ilə  Tengiz  hövzəsindəki  neftin  mövcud  boru  xəttinin  tutumunun 
yüksəldilərək  Rusiyanın  Novorosisk  limanına  daşınmasını  ehtiva  edən  bir  razılaşma 
imzalamışdır. 
18
Yenə Rusiya Türkiyənin də dəstəklədiyi və qABaqcıllarından olduğu 
Xəzərdən  keçən  təbii  qaz  boru  xətti  ilə  Türkmənistan  qazının  Azərbaycan  qazı  ilə 
birlikdə  Türkiyə  üzərindən  Avropaya  çatdırılması  layihəsi  olan  NABUCCO-ya 
maneə  törətməyə  yönəlik  bir  müqaviləni  Türkmənistan  ilə  imzalamışdır.  Türkiyə 
Azərbaycan  və  Türkmənistan  qazlarının  torpaqları  üzərindən  dünyaya  açılmasını 
istəyir  və  Rusiya-Qərb  əlaqələrinin  gərginləşməsi  Türkiyənin  dəstəklədiyi  layihələri 
ön plana çıxarır. Bu çərçivədə NABUCCO layihəsi də yenidən gündəmə daşınmışdır. 
Azərbaycan qazının Türkiyə üzərindən Yunanıstana çatdırılması üçün təməli 2005-ci 
ildə  atılan  boru  xəttinin  18  noyabr  2007-ci  il  tarixində  açılması  da  həm  Türkiyə-
Azərbaycan  əlaqələri  baxımından  həm  də  Türkiyənin  bölgə  enerji  qaynaqlarının 
daşınmasında tranzit rol oynaması baxımından əhəmiyyətlidir.
19
 
                                                           
18
 MERT O. 2004: Türkiye’nin Kafkasya Politikası ve Gürcistan, s.160., İstanbul 
19
 Gareth Winrow, Turkey, Russia and the Caucasus: Common and Diverging Interests, Chatham House, Briefi ng 
Paper, Noyabr 2009 
 

20 
 
AK  Partiya  iqtidarının  yeni  olaraq  xarakterizə  edilən  xarici  siyasət  ifadəsinə, 
Türkiyənin tarixi və bu keçmişin gətirdiyi məsuliyyətə vurğulanmış, bu çərçivədə bir 
cür təsir sahəsi yaratmağa çalışılmışdır. Bu sahədə ya da coğrafiya, prioritetli olaraq 
Türkiyənin qonşuları və onu əhatə edən yaxın ətrafıdır. Bu məzmunda xarici siyasət 
prioriteti  olaraq  "qonşularla  sıfır  problem"in  hədəfləndiyi,  təhlükəsizlik-azadlıq, 
demokratiya  tarazlığı,  regional  səviyyədə  xarici  siyasət,  qonşularla  inteqrasiya 
ifadələrin  önə  çıxardıldığı,  bu  hədəfə  çatmaqda  da  "ritmik  diplomatiya"  formasında 
adlandırılan daha girişkən və fəal bir diplomatik yanaşmanın  izlənilməyə çalışıldığı 
görülmüşdür. Ana ox, çox ölçülü bir xarici siyasət izlənilməsi və problem  mərkəzli 
yanaşmadan  həll-mərkəzli  bir  yanaşmaya  keçid  kimi  vurğulanıb.  Bu  yanaşmada bir 
bölgə  olaraq  Qafqaz  ən  azından  avqust  2008-ə  qədər  çox  da  prioritetli  deyildi. 
Prioritet  AB  üzvlüyü  və  Orta  Şərqdəki  inkişaflar  qarşısında  Türkiyənin  mövqeyini 
gücləndirir.  Qafqaz  Türkiyənin  "Asiyaya  açılan  qapı"sı  və  meydana  gəlməyə  yeni 
başlayan Qara dəniz bölgəsi içində bir ana sahə olaraq qiymətləndirilmişdir. Qafqazı 
ara-sıra  önə  çıxardan  digər  başlıqlar  isə  Rusiya  ilə  inkişaf  edən  əlaqələrin  regional 
inkişaflara təsir etməsi, ABŞ-ın bölgəyə yönəlik artan marağının Türkiyəyə təsirləri 
və enerji siyasətinin olmağı idi. 
AK  Partiya  dövrü  xarici  siyasətinin  ümumi  çərçivəsini  təyin  edən  ad  olaraq 
qəbul edilən Əhməd Davudoğlu Qafqazı Türkiyənin "yaxın quru hövzəsində" iştirak 
edən və Balkanlar və Orta Şərqlə birlikdə bu hövzəni təşkil edən alt bölgələrdən biri 
olaraq  xarakterizə  etməkdədir.  Türkiyənin  Qafqaza  baxışında  Azərbaycan 
Davudoğlunun  dəyərləndirmələrində  də  mərkəzi  bir  mövqedədir.  Qafqazda 
Azərbaycan,  Balkanlarda  isə  Albaniya  sabit  və  güclü  bir  regional  mövqe 
qazanmadıqca,  Türkiyənin  hər  iki  bölgədəki  çəkisini  artıra  bilməsi  də,  yaxın  dəniz 
hövzəsi  içində  olmaqla  birlikdə  sərhəd  hadisələri  içində  qalan  Adriatik  və  Xəzərə 
istiqamətli siyasətlər yarada bilməsi də mümkün olmaz. AK Partiya iqtidarının avqust 
2008-ə  qədər  olan  dövründə,  əvvəlki  dövrdən  fərqli  bir  Qafqaz  siyasətinin 
varlığından  bəhs  etmək  olmaz.  2001-ci  ildən  sonrakı  dövrdə  yenə  əvvəlki  dövrə 
bənzər 
şəkildə,  bölgənin  əsas  problemi  xüsusiyyətindəki  dondurulmuş 
anlaşılmazlıqlara  Gürcüstan  və  Azərbaycanın  ərazi  bütövlüyü  çərçivəsində 

21 
 
yanaşılmış,  problemlərin  həllində  yaxşı  niyyət  və  əməkdaşlığı  vurğulayan  baxış 
bucağı  müdafiə  olunmağa  davam  etmişdir.  Regional  əlaqələrin  davamı  üçün 
Gürcüstan-Azərbaycan  oxunun  qorunduğu,  iqtisadi,  siyasi  və  hərbi  bağların 
gücləndirilməyi  çalışıldığı  görülür.  İqtisadi  və  ticarət  əlaqələri  sürətlə  inkişaf 
etdirilmiş,  mədəni  bağlar  qorunmağa  çalışılmış  və  enerji-nəqliyyat  sahəsində 
addımlar atılmışdır.
20
  BTC  neft  boru  xətti  ilə  yanaşı  Bakı-Tiflis-Qars  təbii  qaz  boru 
xətti  inşa  edilmiş,  Qərb  müttəfiqlər  Ermənistanı  kənar  etdiyi    iddiasıyla  qarşı 
çıxmalarına baxmayaraq "Dəmirdən İpək yolu" olaraq da xatırlanan Qars-Tiflis-Bakı 
dəmiryolu  xəttinin  inşası  üçün  cəhdlər  də  olmuşdur.  Bu  dövrdə  Gürcüstan 
dəstəklənmiş və Ermənistan təzyiq altına alınmağa çalışılmışdır. Bu yanaşmanın  əks 
olunması  ilə  paralel  2004-cü  ildə  Acariyada  yaşanan  hadisələrdə  Türkiyənin 
səssizliyini  qoruduğu,  Saakaşvili  rəhbərliyinin  Acariyanın  muxtariyyatı  ortadan 
qaldıran 
yanaşmasına 
mənfi 
bir 
reaksiya 
verilmədiyi 
görülməkdədir. 
Qısacası,tətbiqlərə  və  inkişaflara  baxıldığında  yuxarıda  qiymətləndirilən  ümumi 
tənqidi baxışa baxmayaraq 2008-ə qədər olan dövrdə Türkiyənin Qafqaza istiqamətli 
siyasət və tətbiqlərində əvvəlki dövrlərdən çox fərqli bir mövqe nəzərə çarpmışdır. 
İqtisadi güc mənasında Azərbaycanla  müqayisə olunmayacaq bir ölkə olmaqla 
yanaşı,  Gürcüstanın    2008-ci  ildə    adam  başına  düşən  gəlirin  631  dollardan  2.800 
dollara çatdığı görülür. Türkiyə Gürcüstanın  iqtisadi və ticarət həyatındakı ən önəmli 
ölkə mövqeyindədir. Türkiyə və Gürcüstan arasında 1992-ci ildə 17.8 milyon dollar 
olan  ümumi  ticarət  həcmi  2008-ci  ildə  1  milyondan  520  milyon  dollar  səviyyəsinə 
çatmışdır.  Türkiyənin  2005-ci  ildən  etibarən  Gürcüstanın  iqtisadi  həyatında  17% 
payla  Rusiyanın  ardından  ikinci  böyük  ortaq  mövqeyi  2006-cı  ildə  birinciliklə  yer 
dəyişdirib.
21
  Gürcüstan,  Türkiyənin  köhnə  Sovet  coğrafiyasında  iqtisadi  və  ticarət 
əlaqələrində  Rusiya  Federasiyasından  əvvələ  keçə  bildiyi  yeganə  köhnə  Sovet 
respublikasıdır. Eləcə də bunun xaricində 2006-cı ilin axırında yekunlaşdırılan Bakı-
Tiflis-Ərzurum  və  ya  Cənubi  Qafqaz  təbii  qaz  xətti, Bakını da  əhatə  edəcək  şəkildə 
genişləndirilən  Qars-Tiflis  dəmiryolu  layihəsi,  Çoruh  çayı  üzərindəki  Deriner 
                                                           
20
 
Turkey´s Political Relations With Georgia , 
http://www.mfa.gov.tr/turkey_s-political-relations-with-georgia.en.mfa
, 02.07.2011.
 
21
 Турция и Грузия упрощают правила пересечения границ – 
МИД,http://newsgeorgia.ru/politics/20110212/213730960.html, 03.07.2011 

22 
 
hidroelektrik stansiyası və Tiflis beynəlxalq hava limanı layihəsi kimi ortaq layihələr 
Gürcüstanı iqtisadi baxımdan Türkiyəyə yaxınlaşdırmışdır.  
Qafqaz  Türkiyə  üçün  əhəmiyyətli  fürsətlər  təqdim  edən  və  Türkiyənin  qlobal 
siyasətdə  təsirli  olmasının  bir  vasitəsi  ola  biləcək  olan  bölgədir.  Qlobal  siyasətlər 
baxımından enerji mövzusu ön plana çıxmaqdadır. Xüsusilə Qərb baxımından, enerji 
təhlükəsizliyi  baxımından  bölgə  enerji  qaynaqlarının  qısa  zamanda  Qərbə 
çatdırılması və Rusiyaya olan asılılığın azaldılması əhəmiyyət daşımaqdadır. Qafqaz 
ölkələrinin  sabitliyi  və  Orta  Asiya  ilə  əlaqələri bu  nöqtədə  əhəmiyyət  daşımaqdadır. 
Türkiyə Azərbaycan və Gürcüstan ilə olan əlaqələriylə bu mövzuda ən təsirli regional 
gücdür.
22
  Qafqazdakı  güc  mübarizəsiylə  bəslənən  təhlükəsizlik  problemlərində 
Rusiya hərbi mənada bölgədəki fəaliyyətini davam etdirmə və bu yolla təzyiq etmək 
siyasətini tətbiq edir. Rusiya baxımından Ermənistan ilə olan əlaqələri və bu ölkədəki 
hərbi  varlığı  daha  da  əhəmiyyət  qazanmışdır.  Türkiyə  Gürcüstan  və  Azərbaycanın 
Qərb  ilə  yaxınlaşması  və  təhlükəsizlik  sisteminə  inteqrasiyasında  əhəmiyyətli  rol 
oynamaqdadır.  ABxaziya  və  Cənubi  Osetiyanın  Gürcüstandan  ayrılmasıyla 
Gürcüstanın  iki  bölgə  ilə  əlaqədar  so-runun  da  həll  vc  qalan  torpaqları  üzərində 
Gürcüstanın  bütünlük-günüm  qorunması  və  demokratikləşməsi  Türkiyə  tərəfindən 
dəstəklənəcəkdir.  Türkiyənin  bölgəyə  istiqamətli  siyasətində  enerji  təhlükəsizliyi 
əhəmiyyətli bir yer tutmaqdadır. NABUCCO layihəsi daxil enerjinin torpaqlarından 
keçməsi  Türkiyənin  enerji  təhlükəsizliyinin  zəmanəti  olacaq.  Bunun  gerçekləşməsi 
üçün  isə  Qafqazdakı  siyasi  sabitliyin  davamlılığı  lazımlıdır.  Türkiyə  bölgəyə 
istiqamətli  siyasətinin  formalaşmasında  enerji  təhlükəsizliyi  və  siyasi  sabitlik 
faktorlarını nəzərə etməkdədir. 

Kataloq: application -> uploads -> 2015
2015 -> 4 İstehlakçıların davranışının modelləşdirilməsi Son istehlakçıların davranışının modelləşdirilməsi
2015 -> MİkrobiologiYA, sanitariya və GİGİyena fəNNİ azərbaycan böLMƏSİ
2015 -> Magistrantların dissertasiya mövzusunun yazılması, müzakirəsi və müdafiəsi üçün yaddaş qeydi Birinci tədris ILI üzrə
2015 -> AZƏrbaycan respublikasinin təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti
2015 -> План: Məqsəd auditoriyasının elementləri və mövqeləşdirmənin prinsipləri
2015 -> АзярбайжАН РЕСПУБЛИКАСЫ ТЯЩСИЛ НАЗИРЛИЙИ азярбайжан дювлят игтисад университети
2015 -> MÖvzu giriş. Materiya. Kimya, yaranması, inkişaf tarixi, əsas kimya qanunları
2015 -> Bazarların cəlbediciliyi plan bazarın mütləq və cari potensialı
2015 -> İqtisad elminin tarixi və metodologiyasы “
2015 -> Ali təhsil müəssisəsinin Nümunəvi Nizamnaməsi"nin və "Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin dəyişiklik edilmiş bəzi qərarlarının siyahısı"nın təsdiq edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetinin Qərarı