ADİlxan bayramov bakı- 2015
Yüklə 8,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Tehran Vəliyev Rəssam: Arif Həsənov Adilxan Hüseynəli oğlu Bayramov
- MİLLİ DƏYƏRLƏRİMİZ TARİXİMİZ… MƏDƏNİYYƏTİMİZ… (MÜLAHİZƏLƏR)
| ADİLXAN BAYRAMOV Bakı- 2015 BBK 5.2 A - 2015 Redaktor: Tehran Vəliyev Rəssam: Arif Həsənov Adilxan Hüseynəli oğlu Bayramov Sənət, sənət məbədləri, sənət fədailəri «VƏTƏNOĞLU» NPŞ MMC, Bakı, 2015, 336 səh. Kitabda müəllifin respublikada muzey işinin tarixi, müxtəlif profilli muzeylər, muzey əşyaları və muzey qurucuları, milli teatrımızın təşəkkülündə və inkişafında böyük rolu olmuş Tiflis Azər baycan teatrı və bu teatrın aktyorları, habelə digər sənət sahə ləri barədə məqalələri toplanmışdır. Müəllif arxiv və muzey materialları ilə yanaşı, özü nün şəxsi müşahidələrinə və çoxillik iş təcrübəsinə də istinad etmişdir. Kitab muzeyşünaslar, muzey işçiləri, sənətşünaslar, habelə geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutulmuşdur. © A.Bayramov, 2015 4700000000 А-651(03)2015 qrifli nəşr 3 MİLLİ DƏYƏRLƏRİMİZ TARİXİMİZ… MƏDƏNİYYƏTİMİZ… (MÜLAHİZƏLƏR) Hər bir xalq müəyyən tarixi ərazidə yaranır. Bunun la yanaşı, əvvəllər müəyyən bir ərazidə formalaşmış və son ralar başqa yerlərə yayılmış xalqlar da vardır. Azər baycan xalqı məhz hazırda yaşadığı ərazidə mey dana gəlmiş, formalaşmışdır. Azərbaycanlıların bir xalq kimi formalaşdığı ərazi şimalda Dərbənddən, cənubda Zəncan və Qəzvindən, şi malda Xəzər dənizindən başlayır, qərbdə İrəvan, Bor çalı və Urmiya gölünün qərb sahilini əhatə edirdi. Tədqiqatçılar yazırlar ki, Azərbaycan xalqı bu ərazi də yaşamış türk etnoslarından, habelə qonşu ölkələrdən gə lib burada məskunlaşmış digər türk tayfalarından ya ran mışdır. Azərbaycan dili türk dilləri ailəsinin Oğuz qru pu nun Oğuzsəlcuq yarımqrupuna daxildir. Anadolu türkləri, türkmənlər və Krım tatarlarının (əslində Krım türklərinin) cənub dialekti də bu yarımqrupa aiddir. Bir sıra araşdırmalarda verilmiş məlumatlara gö rə, azərbaycanlıların qədim dilləri azəri və Arran dil ləri ol muş, VVII və XIXII əsrlərdə qeyd etdiyimiz əraziyə gəlmiş türkdilli tayfalar yerli dilləri sıxışdırıb assimilya- siyaya uğratmışlar. Digər məlumatlarda türk mənşəli Azərbaycan di li nin yaranması VIII əsrdə Orta Asiyadan qərbə hərəkət edən oğuzlarla əlaqələndirilir. Beləliklə də xalqımızın 4 cənubda farsdilli əhalidən, farslardan, şimalda Qaf qazdilli etnoslardan dönmə olduğunu «sübuta yetir mək» üçün çox ciddi cəhdlər olmuşdur. Əsasən xarici tarixçilərin söylədiyi bu mülahizələr özünü bə zi Azər baycan tarixçilərinin əsərlərində də göstərmək dədir. Şübhəsiz, yuxarıda qeyd etdiyimiz tarixi hadisələr türk mənşəli Azərbaycan dilinin (təbii ki, həm də Azərbaycan xalqının) təşəkkülündə müəyyən rol oyna mışdır. Bu tarixi faktlara dilin daxili inkişaf qanun ları mövqeyindən yanaşan Azərbaycan dilçiləri çox doğru olaraq qədim zamanlardan burada türk dillərində da nışan etnosların mövcud olduğunu söyləyirlər. Məlumdur ki, hər bir xalqın mənşəyinin müəyyən edilməsində dil mənsubiyyəti ən başlıca əlamət kimi çıxış edir. Dil cəhətdən isə xalqımız Azərbaycanda qə dim zamanlardan bəri yaşamış türk dillərində danışan etnoslarla bağlıdır. Azərbaycan türkcəsi VIIVIII əsrlərdə Azərbaycan xalqının dili və ölkədə ünsiyyət vasitəsi kimi mövcud olmuşdur. Zamanla birlikdə xalqımız da böyük inkişaf yolu keç miş, öz tarixini və mədəniyyətini yaratmış, dünyanın ən zəngin mədəni irsə malik xalqlarından birinə çev rilmişdir. Azərbaycanda ən qədim dövrlərdən başlayaraq zamanzaman insanların bu və ya digər tələbatının ödənil məsi məqsədilə yaradılan bir sıra əşyalar son radan mədəniyyət sərvəti adını almışdır. Qobustan, Ordubad və Kəlbəcər bölgələrində üzə çıxarılmış qayaüstü rəsmlər qədim insanlardan qalan qiy mətli mədəniyyət sərvətləridir. Qobustanın qaya rəsmləri Azərbaycan ərazisində ən qədim sənət nümu nələri hesab olunur. Tədqiqatçıların fikrincə, qayalar üzərində həkk olunmuş bu rəsmlərin ən qədimi era 5 mızdan əvvəl VIIIVI əsrlərə aiddir. Əlbəttə, bu təs virlərin hamısı eyni vaxtda meydana gəlməmiş, ayrı ayrı dövrlərdə yaradılmışdır. Azərbaycanda ən qədim zamanlarda müxtəlif sə nət sahələri meydana gəlmiş, zaman keçdikcə inkişaf edə rək daha da təkmilləşmişdir. Arxeoloji qazıntılar zamanı üzə çıxarılmış məişət və bəzək əşyaları, kiçik heykəltəraşlıq fiqurları qədim insanın yaratdığı sənət nümunələridir. Bu əşyalar ayrıayrı dövrlərdə müxtəlif materiallardan hazırlanmışdır. Gil, torpaq, daş, dəri, sümük, yun, metal və s. xammal kimi istifadə olunmuşdur. Şübhəsiz, məhz Azərbaycanın zəngin təbiəti bir çox sənət növlərinin inkişafı üçün şərait yaratmışdır. Azərbaycanda tarixən dulusçuluq, zərgərlik, habelə daş, ağac, sümük, dəri emalı, xalça və parça toxumaq kimi sənət növləri mövcud olmuşdur. Orta əsrlərdə dulusçu dəzgahında sürahi, tabaq, küp, fincan, çıraq, kasa və s. saxsı məmulatları ha zır lanmışdır. Həmin dövrdə şüşədən də bu cür nü mu nələr düzəldilirdi. Şüşə, eyni zamanda zərgərlik nü mu nələrinin hazırlanmasında da istifadə olunmuşdur. Zaman keçdikcə ayrıayrı saxsı məmulatları həm də sənət nümunəsi kimi hazırlanmışdır. Həmin nümunələr müxtəlif boyalarla bəzədilmiş, üzərinə naxış vurulmuş, təsvirlər çəkilmişdir. VII əsrdən başlayaraq Azərbay can da dəmir, mis, gümüş, qızıl və s. materiallardan da məişət əşyaları, habelə bəzək şeyləri hazırlanmışdır. Orta əsr lərdə isə Azərbaycanda toxuculuq sənəti inkişaf et məyə başlamışdır. Həmin dövrdə ipək, kətan və yun parçalar, xalça və xalça məmulatları toxunmuşdur. XIX əsrin sonlarında və XX əsrin əvvəllərində Az ərbaycanın öyrənilməsi üzrə çox cüzi işlər görülmüş, ekspedisiyalar təşkil edilmişdir. Həmin vaxtlar üzə 6 çıxarılmış əşyalar ayrıayrı şəxslərin əlinə keçmiş, ayrı ayrı ölkələrin muzeylərinə verilmişdir. Həmin dövrdə Azərbaycanda arxeoloji abidələrin tədqiqi ilə əsasən xarici arxeoloqlar (o cümlədən həvəs kar arxeoloqlar) məşğul olmuşlar. 1830cu illərdə İsveçrə səyyahı Dübua de Manperi Gəncə şəhəri yaxınlığında qazıntı işləri aparmış, tapdığı arxeoloji nümunələri Fran saya göndərmişdir. 1879cu ildə İ.S.Polyakov Nax çıvan ərazisində, N.O.Selosani isə qədim Bərdə şəhəri xarabalıqlarında axtarışlar aparmışdır. Bir sıra əcnəbi həvəskarlar şəxsi kolleksiya toplamaq məqsədilə qəbir abidələrini qarət etmişlər. Daşkəsən və Gədəbəy mis mədənlərində işləmiş V.Belk adlı şəxs 300dən çox abi dəni qarət etməklə topladığı nümunələri Almaniya muzeylərinə vermişdir. Fransız tədqiqatçısı Jak de Mor qan 1880ci ildə Talış zonasında qəbir abidəlrini açaraq tunc və dəmir dövrlərinə aid zəngin materiallar toplamış və bunları Parisin Sen Jermen muzeyinə təqdim etmişdir. Azərbaycanda arxeoloji araşdımalar aparmış digər əcnəbilər də bu cür hərəkət etmişlər. Azərbaycanın mədəniyyət sərvətlərinin respub li kamızdan aparılması Sovet hakimyyəti illərində də davam etmişdir. Bu dəfə həmin «vəzifəni» qon şu Er mənistan Respublikası yerinə yetirmişdir. Qonşu la rımız 19201930cu illərdə Qarabağın dağlıq hissəsinə, Qazax və Zəngəzur bölgələrinə ekspedisiyalar təşkil etmiş, xalqımızın tarixi və mədəniyyəti ilə bağlı dəyərli yadigarları aparmışlar. Azərbaycan XX əsrdə öz müstəqilliyini iki dəfə el an etmişdir. 1918ci ilin mayında elan olunmuş müstəqil Azərbaycan 1920ci ilin aprelində işğal edildi. 1991ci il oktyabrın 18də “Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi haqqında” Konstitusiya Aktı qəbul edildi və Azərbaycan yeni dövrə müstəqil inkişaf dövrünə qədəm qoydu. 7 Azərbaycan Respublikası öz müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra mədəniyyət sahəsində də müstəqil siya sət yeritməyə başladı. Mədəni dəyərlərə dövlət qay ğısı öz əksini müstəqil Azərbaycan Respublikasının Kons titusiyasında tapdı. «Mədəniyyət haqqında», «Tarix və mədəniyyət abidələrinin qorunması haqqında», «Muzeylər haqqında», «Kitabxana işi haqqında», «Kine matoqrafiya haqqında», «Arxiv işi haqqında», «Folk lor haqqında» və s. qanunlar qəbul olundu. 1993cü ildə Azərbaycan Respublikasının iştirakı ilə qeyrisiyasi təşkilat– Türkdilli ölkələrin mədəniyyət və incəsənət sahəsində əməkdaşlığı üzrə TÜRKSOY Beynəlxalq Təşkilatı yaradıldı. Bu təşkilatın əsas vəzi fələrindən biri də bütün türk xalqlarına məxsus mə dəniyyət sərvətlərinin, tarix və mədəniyyət abi dələrinin müəyyənləşdirilməsi və onların mühafizəsi ilə əlaqədar tədbir görməkdən ibarətdir. Azərbaycan Respublikası mədəni dəyərlərin qorun ması və bərpası ilə məşğul olan bir sıra beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlıq edir. Respublikamız müstəqil dövlət olaraq 1993cü ildə YUNESKOnun Haaqa Konvensiyasını, 1997ci ildə isə Paris Konvensiyasını imzaladı. Respublikamızda bu Kon vesiyaların müddəalarının yerinə yetirilməsi üzrə ko missiyalar yaradılmışdır. Bütün sahələrdə olduğu kimi, mədəni quruculuq sahəsində əldə olunmuş uğurlar da Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin adı ilə bağlıdır. Heydər Əliyev Azərbaycan xalqının milli mədəniy yətinə, onun tarixi qaynaqlarına həmişə böyük diq qətlə yanaşmış, millətin qan yaddaşına hopmuş tarixi şəxsiy yətlərimizin zamanzaman yaşaması üçün qay ğısını əsirgəməmişdir. Bu cəhətdən milli mə də niy yətimizin tarixində xüsusi rol oynamış dahi söz usta larımızın, 8 mu siqi xadimlərimizin, səhnə və kino korifeylərimizin yu biley tədbirlərinin keçirilməsi, bu sənətkarların ya ra dıcılığına lazımi qiymət verilməsi xüsusi qeyd edil məlidir. Heydər Əliyev respublikaya rəhbərlik etdiyi illərdə musiqi, balet, teatr, kino sahəsində uğurlar qazanan iste dadların ölkədən kanarda da tanınması üçün bütün qüvvəsini sərf etmişdir. Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin kursunu ləyaqətlə davam etdirən Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin fəaliyyətində də mədəni ir simizə diqqət və qayğı mühüm yer tutur. Ölkə başçı sı nın son aylarda imzaladığı sərəncamlar bu qayğının bariz ifadəsidir. Belə hesab edirik ki, möhtərəm Prezidenti mizin imzaladığı «Azərbaycan Respublikasının paytaxtı Bakı şəhərində İstiqlal Muzeyinin yaradılması və İstiqlal abidəsinin uçaldılması haqqında», «Müasir İncəsənət Mu zeyinin yaradılması haqqında», «Azərbaycan teatr sə nətinin inkişaf etdirilməsi haqqında», «Azərbaycan ki no sənə tinin inkişaf etdirilməsi haqqında», «Azər bay canda muzey işinin yaxşılaşdırılması haq qında», «Azərbaycan Respublikasındakı monu men tal hey kəl təraşlıq abidə ləri, xatirəmemorial və me mar lıq kompleksləri haq qında», «Azərbaycanda kitab xanaların fəaliyyətinin yaxşılaşdırılması haqqında» sərən cam larının icrası milli mədəniyyətimizin inkişafına bö yük təkan verəcəkdir. Bu gün Azərbaycan Respublikası ərazisinin 20 faizi Ermənistanın hərbi qüvvələri tərəfindən işğal edilmiş, minlərlə günahsız insanın qanı axıdılmış, qocalar, qa dınlar, uşaqlar öldürülmüş, adamlar girov götürül müş dür. 1 milyondan artıq insan öz doğma tor pağında qaç qına çevrilmişdir. Ermənilər işğal etdikləri ərazidə Azərbaycan xal 9 qının tarixini və bu gününü əks etdirən abidələri də planlı surətdə məhv edir, yaxud öz adlarına yazırlar. İşğal olunmuş ərazidə 500dək tarixi memarlıq, 100 dən artıq arxeoloji abidə, 22 muzey, 4 rəsm qalereyası qalmışdır. Erməni təcavüzkarlarının qarət etdikləri muzey lərdə Azərbaycan xalqının tarixi və mədəniyyəti ilə bağlı qiymətli əşyalar, rəsm və heykəltəraşlıq əsərləri, dünya şöhrətli Azərbaycan xalçaları, xalça məmulatları, Azərbaycanın görkəmli şəxsiyyətlərinin xatirə əşyaları, digər qiymətli materiallar olmuşdur. Bu qiymətli sərvət Ermənistana aparılmışdır. İndi həmin əşyalar işğal olunmuş ərazidən aparılmış digər əşyalarla birlikdə xa rici auksionlarda satılır, yaxud müxtəlif sərgi və mu zey lərdə dünya ictimaiyyətinə erməni mədəniyyəti nümu nəsi kimi təqdim olunur. Erməni təcavüzkarları vəhşilik göstərərək Azər bay can musiqisinin böyük xadimləri Üzeyir Hacı bəyo vunun və Bülbülün, habelə şairə Xurşud Banu Natəvanın heykəllərini Şuşa şəhərindən Ermənistan ərazisinə aparmışlar. Bu abidələr bütün əxlaq normalarının ziddinə olaraq vəhşicəsinə güllələnmiş və ağır texnika vasitəsilə zədələnmişdir. Həmin abidələr respublikamızın müva fiq qrumları tərəfindən çox çətinliklə əldə edilərək Ba kıya gətirilmiş və hazırda Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyinin həyətində nümayiş etdirilir. Xalqımızın tarixində çox hadisələr baş verib, uğur suzluqlar da olub. Lakin bütün bunlar müvəqqəti xarakter daşıyıb. Bu xalq yaşayıb, yaradıb, öz varlığını da, dilini də, mədəni irsini də qoruyub, gələcək nəsillərə çatdırıb. 2007 10 MİLLİ VƏ ÜMUMBƏŞƏRİ SƏRVƏT (AZƏRBAYCAN XALÇASI HAQQINDA DÜŞÜNCƏLƏR) Məlum həqiqətdir ki, hər bir xalqın mədəni irsi onun milli sərvətidir, eyni zamanda, həmin xalqın qabi liyyət və istedadının daşıyıcısı olmaqla onun tarixini və mədəniyyətini də özündə yaşadır. Xalqın özünə və baş qalarına, ayrıayrı şəxsiyyətlərə, tarixində baş vermiş sosialsiyasi hadisələrə münasibətinin formalaşmasında mədəni irs müstəsna əhəmiyyətə malikdir. Heç də təsadüfi deyildir ki, mədəni irsin qorunması, normativ sənədlər, o cümlədən beynəlxalq normativ sənədlərlə tən zimlənir və qorunur. Hazırda mədəni irsin qorunması üzrə bir sıra bey nəlxalq aktlar konvensiyalar, tövsiyələr, bəyan namələr fəaliyyət göstərir. Bu sənədlər hər bir xalqın mədəniyyət sərvətlərinin məhz həmin xalqa məxsus olduğunu bə yan edir, onun toxunulmazlığına təminat verir. Bu nor mativ sənədlər müstəqil Azərbaycan Res publikası tərəfindən də imzalanmış və müəyyən olunmuş qaydada ratifikasiya edilmişdir. Məlumdur ki, hər bir xalq dünya mədəniyyətini öz töhfələri ilə zənginləşdirir və bütün bunlar bəşəriyyətin mədəni irsinə çevrilir, milli sərvət ümumbəşəri əhə miy yət kəsb edir. Azərbaycan xalqının mili sərvəti olan xalça sənətinin yaranması və inkişafı milli mədəniyyətimizin ayrılmaz tərkib hissəsidir. Eyni zamanda, bu sənət ümumbəşəri əhəmiyyətə malikdir. Bu gün Azərbaycan xalça sənəti öz inkişafının yeni mərhələsini yaşayır. «Azərbaycan xalça sənətinin qo runması və inkişaf etdirilməsi haqqında» Qanunun qə bul edilməsi, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti 11 İlham Əliyevin Sərəncamı ilə Azərbaycan Xalçası və Xalq Tətbiqi Sənəti Dövlət Muzeyi üçün müasir standartlara uyğun binanın inşa edilməsi bu qədim el sənətinə dövlət qayğısının ifadəsidir. Azərbaycan xalça sənəti YUNESKOnun «Bə şə riy yətin qeyrimaddi mədəni irsinin reprezentativ si yahısı»na daxil edilmişdir. Heydər Əliyev Fondunun prezidenti, YUNESKOnun Xoşməramlı səfiri, Milli Məc lisin deputatı Mehriban Əliyevanın təşəbbüsü və əməyi nəticəsində Azərbaycan muğam sənəti və Azər baycan aşıq sənətindən sonra Azərbaycan xalça sə nə tinin də qeyd olunan Siyahıda yer alması milli də yər lərimizin, ümumən mədəniyyətimizin qorunması və beynəlxalq miqyasda tanıdılması yönündə daha bir uğ urlu addımdır. Azərbaycanda xalça sənətinin qədim tarixi vardır və tədqiqatçıların dediyinə görə, bu sənətin yaşı elə xal qımızın yaşına bərabərdir. Bu da təbii sayılmalıdır. Bu torpağın rəngarəng boyaqların hazırlanmasına imkan verən zəngin bitki aləmi və zərif yunu xalça sənətinin yaranmasına və inkişafına şərait yaradıb. Azərbaycanda xalça sənətinin qədimliyini arxeoloji tədqiqatlar və bir sıra tarixi mənbələr də təsdiq edir. Azərbaycan xalça sənəti tunc dövründən başlayaraq in kişaf etmiş və bu günümüzə qədər gəlib çatmışdır. Azərbaycan xalça sənəti daim sənətşünasların diq qət mərkəzində olmuş, bu mövzuda elmlər doktoru və fəlsəfə doktoru alimlik dərəcəsi almaq üçün dis ser tasiyalar müdafiə edilmiş, monoqrafiyalar və çoxsaylı məqalələr nəşr edilmişdir. Görkəmli xalçaçı rəsam və tədqiqatçı alim Lətif Kərimov bu sahədə bir sıra san ballı araşdırmaların müəllifidir. Tədqiqatçılardan Rasim Əfəndiyev, Röya Tağıyeva, Cəfər Müciri, Nəcibə 12 Abdullayeva, Kübra Əliyeva, Anaxanım Əliyeva, Zi yad xan Əliyev, Nərminə Tağıyeva, Xədicə Əsədova, Məm mədhüseyn Hüseynov və bir çox başqaları Azər baycan xalça sənətinin tarixi, ənənələri və bədii xüsusiy yətləri, ornament və kompozisiyası, ayrı ayrı xalçaçılıq məktəbləri və s. bağlı araşdırmalar aparmışlar. Xalça sə nətimiz xarici tədqiqatçıların da diqqətini cəlb etmişdir. Məlumdur ki, hər bir xalq yalnız onun özünə məx sus olan bir cəhəti ilə fərqlənir. Azərbaycan xalqının özü nəməxsus xüsusiyyətlərindən biri məhz xalça sənəti ilə bağlıdır. Nənələrimizin xalça toxuması, bu məşğuliyyətə xüsusi münasibət bəsləməsi və onu sənət sə viyyəsinə qaldırması artıq inkarolunmaz faktlardır. Kasıb və ya varlı olmasından asılı olmayaraq hər bir az ərbaycanlının evini xalça və xalça məmulatları bə zəyib. Evdə böyüyən uşaq məhz xalça, palaz üzərində iməkləyib, ayaq tutub, divardakı, taxtın üstündəki xalça onun zövqünün, dünyagörüşünün formalaşmasına təsir göstərib. Beləliklə də xalça, eyni zamanda, əvəzsiz este tik tərbiyə vasitəsinə çevrilib. Uşaqlıq dünyamızın ilk nağılları, əfsanələri də xal çalarımızla bağlıdır. Neçəneçə nağıl, əfsanə qəh rəmanlarına qoşulub «uçan xalçalar»da «uçmuşuq». Hər xalqın özünün toy, qızköçürmə adəti var. Elə xalqlar var ki, müqəddəs hesab etdikləri hər hansı bir əşyanı mütləq qızın cehizinə əlavə edirlər. Azərbaycanlılar bu adəti xalça vasitəsilə həyata ke çiriblər. Ərə gedən qızın cehizi içərisində mütləq xalça da olub. Həm də elə olub ki, bu xalçanı qız özü toxuyub, yaxud onun toxunmasında iştirak edib. Bu, gəlinin əməyə münasibətini, müstəqil həyata hazırlığını bildirir, eyni zamanda, xalqın özünün xalçaya münasibətinin ifa dəsidir. 13 Azərbaycan qadınının həyatında, xalçaçılıq böyük yer tutur. Respublikamızda elə bölgələr var ki, oradakı qızgəlinlərin əksəriyyəti xalça toxuya bilirlər. Xalça və xalça məmulatları ilk əvvəllər məişət ehtiyaclarını ödəmək məqsədilə meydana çıxmışdır. Bu məmulatlar zaman keçdikcə həm də mənəvi təlabatın ödənilməsinə xidmət etmişdir. Belə ki, xalça sənət əsərinə çevrilmiş, interyerin tərtibatında əsas vasitə olmuşdur. Orta əsrlərdə Azərbaycanda toxuculuq sənətinin inkişafı ilə əlaqədar olaraq ipək, kətan və yun parçalar, xalça və xalça məmulatları toxunmuşdur. Tarixi mən bələrdə məlumat verilir ki, məhz həmin dövrdə Azər baycan xal ça istehsalı mərkəzlərindən biri kimi tanınırdı. Bu mənbələrdən məlum olur ki, hələ eramızın YII əsrində Azərbaycanın şimal şərqində yüksək keyfiyyətli xalçalar toxunmuş, X əsrdə Azərbaycanın Muğan böl gəsi öz çuval və palazları, Naxçıvan, Xoy və Salmas öz zili və xalçaları, Bərdə öz ipək və xalçaları ilə şöhrət qazanmışdı. Azərbaycan xalçalarının təsvirinə «Kitabi Dədə Qorqud» dastanında, habelə Qətran Təbrizi, Ni zami Gəncəvi, Xaqani Şirvani və başqa söz ustalarının əsərlərində rast gəlirik. Tədqiqatçılar XYIXYII əsrlər Səfəvilər dövrünü Azərbaycan xalça sənətinin yüksək inkişaf mərhələsi hesab edirlər. Səfəvilər dövlətinin banisi Şah İsmayıl Xətainin XVI əsrin əvvəllərində Təbrizdə öz sarayında yaratdığı kitabxana sənət mərkəzinə çevrilmişdi. Bu «incəsənət akademiyası»na şairlər, elm və mədəniyyət xa dimləri ilə birlikdə rəssamlar da toplaşmışdılar. Kitab xananın nəzdində bədii emalatxana yaradılmış və burada Sultan Məhəmmd, Sadiq bəy Əfşar, Dust Məhəmməd kimi qüdrətli fırça ustaları fəaliyyət göstərmişlər. Onlar xalça və bədii parçaların çeşnilərini vermiş və bunların 14 əsasında toxunmuş zərif xalçalar və parçalar geniş yayılmışdı. Müxtəlif dövrlərdə Azərbaycanda ayrıayrı hökm darların, zəngin adamların sarayları, məscid və ibadət yerləri də qiymətli sənət nümunələri ilə bəzədil mişdi. Bunların arasında rəsm əsərləri, heykəl təraşlıq nümu nələri, qiymətli materiallardan hazırlanmış bəzək əşya ları, silahlar, digər sənət nümunələri ilə yanaşı nadir Azər baycan xalçaları da olmuşdur. Azərbaycanda yaradılmış müxtəlif sənət nümunə lərindən, o cümlədən Azərbaycan xalçalarından seç mələr 1872ci ildə Moskvada, 1918ci ildə Peterburqda Ümumrusiya sərgilərində, 1873cü ildə Vyanada, 1924 cü ildə Parisdə Ümumdünya sərgilərində nümayiş etdirilmişdir. Bununla yanaşı, bir sıra nadir sənət nümu nələrimiz xalçalarımız zamanzaman dünyanı dolaşmış, ayrıayrı ölkələrin muzeylərinin fondlarını zən gin ləş dirmiş, şəxsi kolleksiyaların bəzəyinə çevrilmişdir. Bu əşyaların bəziləri ayrıayrı şəxslərdən alınmış, bəziləri isə qarət edilərək Azərbaycandan aparılmışdır. Tarixən Azərbaycana gələn səyyahlar və tacirlər də buradan özləri ilə xalça aparmışlar. Elə indi də belə dir. Məhz bunun nəticəsidir ki, bu gün Azərbaycan xalçaları dünyanın ən zəngin muzeylərinin və bir sıra şəxsi kolleksiyaların bəzəyinə çevrilmişdir. Bizim xalçalar NyuYorkun Metropoliten, Londonun Vik to riya və Albert, Parisin Luvr, İstanbulun Topqapı, Ro ma nın, Berlinin, Tehranın, Qahirənin, Moskvanın, SanktPeterburqun, Vyananın muzeylərində nümayiş et dirilir. Bunların sırasında dövrümüzə çatmış ən qədim Azərbaycan xalçaları XIIXY əsrlərin yadigarları vardır. Çox təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, bəzi muzey lərdə bu sənət nümunələri mənsub olduğu xalqın adı ilə 15 deyil, çox hallarda «İran xalçası», «Qafqaz xalçası», hətta «Erməni xalçası» adları ilə təqdim olunur. Azərbaycan xalçası milli və ümumbəşəri sərvətdir. Azərbaycan xalçası mənsub olduğu xalqın, eyni za manda, bütün bəşəriyyətin mədənimənəvi sərvəti ki mi araşdırılır. Son zamanlar aparılan araşdırmalara əsa sən belə bir qənaətə gəlmək olar ki, xalqımıızın qürur hissinin göstəricisi olan Azərbaycan xalçası məhz özünə məxsus milli bədii xüssusiyyətləri, həyat fəlsəfəsi ilə dünya mədəniyyətinin inkişafına təsir göstərən bir amil kimi ümumbəşəri mahiyyətli hadisəyə, bütün bəşər mədəniyyətinin nailiyyətinə çevrilmişdir. Tanınmış sənətşünas, professor Röya Tağıyeva bu dediklərimizi öz tədqiqatlarında Azərbaycan xalçasının yaranması və inkişafı tarixini izləməklə geniş şərh et mişdir. Onun fikrincə, incəsənətin başqa sahələri kimi Azərbaycan xalça sənəti də özünün yüksəliş dövrünü yaşamış, bununla yanaşı, bu sənətdə ideya və obrazların bədii ifadə sisteminin əsl xalq ruhundan gələn əsaslarına sədaqəti qorunub saxlanılmışdır. Azərbaycan xalçasının zəngin bədii xüsusiyyətləri və forma əlvanlığı onun yaranma tarixindən müşahidə olunmuşdur. Tədqiqatçı öz araşdırmalarında qədim məxəzlərə ist tinadən mədəniyyətlərin bir birinə təsiri, ayrıayrı təriqət və inanclar, bunların simvol və motivlərinin Az ər baycan xalçlarında izlərini üzə çıxarmış və bütün bun lara çağdaş sənətşünaslığın qarşısında duran tələb lər baxımından yanaşaraq Azərbaycan xalqının etno mədəni tarixi kontekstində təhlil etmişdir . Röya Tağıyeva sufizmin Azərbaycan xalça sənə tinə təsiri ilə bağlı araşdırmalarında bu təsirin xüsu sən XVIXVII əsrlər Təbriz xalçalarında müşahidə olun duğu qənaətinə gəlmişdir. O, xalçaların ovsunlayıcı 16 və qoruyucu funksiyaları barədə məlumat vermiş və xalçanın qədimlərdən başlayaraq indiyədək xalqımızın adət – ənənəsində və məişətində oynadığı rolu geniş şərh etmiş, ondan istifadə olunması məsələlərinə aydınlıq gətir miş, eyni zamanda, xalça naxışları, rəmzləri, hət ta onun rəngi ilə bağlı daşıdığı mənaları açıqlamış, bəzi xalça adlarının etimologiyasına öz münasibətini bil dirmişdir. Bu gün ölkəmizdə xalçalarımızı toplayan, qoruyan, öyrənən və təbliğ edən bir məkan var. Bu məkan Azər baycan Xalçası və Xalq Tətbiqi Sənəti Dövlət Muzeyidir. Ölkəmizin ən zəngin muzeylərindən biri olmaqla,eyni zamanda, elmi tədqiqat müəssisəsidir. Muzey respublika hökumətinin qərarı ilə 1967ci ildə təşkil olunmuş, ilk ekspozisiyası isə 1972ci ildə İçərişəhərdə, XIX əsr memarlıq abidəsi «Cümə» məscidində açılmışdır, 1992 ci ildə «Muzey mərkəzi»nə köçürülmüş və burada yeni ekspozisiya qurulmuşdur. İndii muzey, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, yeni ünvana Azərbaycan xalçasına daha layiq məkana köçmək ərəfəsindədir. Ötən dövr ərzində muzey tərəfindən xalça və xalça məmulatlarının, digər xalq tətbiqi sənəti nümunələrinin toplanması, qorunması, öyrənilməsi və təbliği sahəsində mühüm işlər görülmüşdür. Muzeydə toplanmış əşyalar müxtəlif dövrləri əks etdirir. XII əsrə aid saxsı qablar, XIV əsrə aid bədii metal nümunələri, XVII əsrə aid xalça və xalça məlumatları, XIX əsrə aid bədii tikmələr, milli geyimlər muzey kolleksiyalarının qədimliyindən soraq verir. Hazırda muzeydə 15 mindən artıq müxtəlif sənət nümunələri saxlanılır. Xarici ölkələrdə Azərbaycan xalçalarından ibarət sər gilərin təşkili muzeyin fəaliyyətində mühüm yer tu tur. Belə sərgilər keçmiş SSRİnin müxtəlif guşələrində, ABŞ, 17 Almaniya, İngiltərə, Fransa, Kuba, Hollandiya, İsrail, Nepal, Hindistan, Portuqaliya, Macarıstan, Yuqoslaviya, Türkiyə, Bolqarıstan, Monqolustan, Yaponiya, Finlan diya, İran və s. ölkələrdə uğurla nümayiş etdirilmişdir. 1983cü ildə muzeyin bazasında «Şərq xalça sənəti» mövzusunda I beynəlxalq simpozium keçirilmişdir. Simpoziumda 170 nəfər, o cümlədən xarici ölkələrdən 57 nəfər iştirak etmişdir. Simpozium çərçivəsində «Az ər baycan təsviri sənəti», «Azərbaycanın süjetli xal çaları», «Milli geyim və zərgərlik sənəti», «Azərbaycanın misgərlik sənəti» və s. sərgilər təşkil olunmuşdur. Muzeyin bazasında 1988ci ildə keçirilmiş II bey nəlxalq simpozium Azərbaycan xalça sənətinə həsr olunmuşdur. Bu tədbirdə Azərbaycan xalçasının dünya xalqlarının mədəniyyətinə təsiri, qarşılıqlı mübadilə yolu ilə inkişafına aid məruzələr dinlənilmiş, xalça sənətinin öyrənilməsi səviyyəsi və gələcək inkişaf yollarının mü əy yənləşdirilməsi məsələləri şərh olunmuşdur. «Azərbaycan xalçası və xalq tətbiqə sənəti» möv zusunda III beynəlxalq simpozium 2003cü ildə keçiril mişdir. Bu simpoziumda Azərbaycan xalça sənətinin yeni inkişaf mərhələsinə aid məsələlər araş dırılmışdır. Azərbaycan xalça sənətinə həsr olunqmuş IY bey nəlxalq simpozium 2007ci ildə Parisdə, YUNESKOnun iqamətgahında keçirildi. «Azərbaycan xalçaları» sərgisi ilə müşayiət olunan bu simpozium görkəmli xalçaçı rəssam və tədqiqatçıalim Lətif Kərimovun 100 illik yubileyinə həsr olunmuşdu. 2007 ci ildə muzeyə elmi status verilmiş və burada elmi tədqiqat şöbəsi yaradılmışdır. Şöbədə aparıcı mütəxəssisalimlər və gənc tədqiqatçılar tərəfindən Az ər baycan xalça sənətinə aid gərəkli araşdırmalar ap arılır. Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Ali 18 Attestasiya Komissiyasının qərarı ilə muzey dis ser tasiyalara rəy verən aparıcı elmi müəssisələr sırasına daxil edilmişdir. Burada «Təsviri və dekorativ tətbiq sənət məsələləri» adlı elmi elmi toplu nəşr edilir. 1998ci ildə respublikamızda Azərbaycan xalça sənətinə aid yeni bir muzey də açıldı. Bu, Naxçıvan Mux tar Respublikası Azərbaycan Xalçası Dövlət Muze yidir. Muzey Naxçıvan şəhərində memarlıq abidəsində yerlə şir. Ekspozisiyada Azərbaycanın müxtəlif məktəblərini təmsil edən xalça və xalça məmulatları, habelə xalq tət biqi sənəti nümunələri nümayiş etdirilir. Bu gün respublikamızda Azərbaycan xalça sənəti, onun tarixi elmi əsaslarla öyrənilir, tədqiq olunur. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Memarlıq və İncəsənət İnstitutunda, Rəssamlıq Akademiyasının, Mə də niyyət və İncəsənət Universitetinin müvafiq kafed ralarında bu sahədə araşdırmalar aparılır, monoq ra fiyalar nəşr olunur, dissertasiyalar müdafiə edilir, eyni zamanda, yüksək ixtisaslı xalçaçılar hazırlanır. Bütün bunlarla yanaşı, xalçaçılarımız qədim ənən ələrə əsaslanaraq yeni xalçalar yaradır, mədəni irsimizi daha da zənginləşdirirlər. Kataloq: Kitab -> 2015 2015 -> Рамиз мещдийев ялийев илщам 2015 -> I fəsil. Nizami Gəncəvi irsinin öyrənilməsi və təbliğində ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin rolu 2015 -> Nur alanlar 2015 -> İradə nuriyeva 2015 -> İnstitutu S. P. Həsənov 2015 -> AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan respublikasinin təHSİl problemləRİ İnstitutu 2015 -> ƏZİzxan tanriverdi 2015 -> Baburnamə 3 2015 -> AÇßÐÁAÉÚAÍ ÔÎËÊËÎÐÓ кцллиййаты XXI úèëä 2015 -> ÀÇЯÐÁÀJ†ÀÍ ÌÈËËÈ ÅËÌËЯÐ ÀÊÀÄÅÌÈJÀÑÛ ÔÎËÊËÎÐ ÈÍÑÒÈÒÓÒÓ Yüklə 8,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|