5 "qabusnamə" VƏ onun müƏLLİFİ haqqinda

ﺖﺳا  سووﺎآ  بﺮﻌﻣ  سﻮﺑﺎﻗ
 
 ﺪﺟ  مﺎﻧ  و
 ﻦﺑ  ﺮﻴﮕﻤﺷ  و  ﻦﺑ  سووﺎآ  ﺮﻴﻣا  وا
 ﻦﻳا  و  ﺖﺳا  ﯽﻤﻠﻳد  دﺎﻳز  ﻦﺑ  ﺞﻳوادﺮﻣ
ﺪﻨﻧاﻮﺧ رﺎﻳز لﺁ ﻪﻤﻟﺎﻳد ار ﻪﻘﺒﻃ
1
 
"Qabus (sözü) Kavusun ərəbiləşmişidir və onun babasının 
adı Əmir Kavus ibn Vəşmgir ibn Mərdavic ibn Ziyar deyləmidir 
və bu tayfa Al-ziyar deyləmiləri adlanır". 
Buradan göründüyü kimi, söhbət kitabın Keykavus 
tərəfindən yazıldığı haqqında getmir, əksinə onun babası 
Qabusun adının ərəbcə 
سﻮﺑﺎﻗ
 və onun farsca ekvivalentinin  
سووﺎآ
 olduğu haqqında gedir. Buna isə  şübhə etməyə 
dəyməz. Belə misallar tarixdə çoxdur və  ərəblər bir çox fars 
adlarını öz əlifba və dil qanunlarına uyğunlaşdıraraq yazmışlar 
(məsələn, Bozorgmehr əvəzinə Bozorcmehr və s.). 
İndi istər sovet alimləri, istərsə  də farsların özləri A. 
Krımskinin "Qabusnamə"nin Keykavus tərəfindən babası Qabus 
ibn Vəşmgirin xatirinə belə adlandırdığı fikrini qəbul etmir və 
kitabın belə adlandığını "səhv" və "anlaşılmazlıq" hesab edirlər. 
"Qabusnamə"nin nə üçün belə adlandığı  məsələsi 
şərqşünaslar tərəfindən hələlik açıq buraxılmış  və onun həlli 
gələcək tədqiqatçıların öhdəsinə buraxılmışdır. Azərbaycanlı 
oxuculara ilk dəfə olaraq təqdim edilən bu kitabın bu "qəribə" 
(Y. Bertels) adı haqqında yürüdülən mühakimə  və  nəticələr 
                       
 
 
 
 
 
 
 
1
 
  ص  ،ﻪﻣﺎﻨﺳﻮﺑﺎﻗ  ،  ﺖﻳاﺪه  نﺎﺧ  ﯽﻠﻗﺎﺿر
40
 
14 /
 ﻪﻣﺎﻨﺳﻮﺑﺎﻗ   .……………………………………………..
 
tarixçilərin, təzkirəçilərin və Keykavusun özünün verdiyi cüz'i 
materiallar və məntiqi mühakimələr əsasında çıxarıldığından biz 
də  həmin üsulla öz fikrimizi demək istəyirik. Fikrimizi sübut 
etmək, mühakimələrimizi əsaslandırmaq üçün hər şeydən əvvəl 
tarixlə, Keykavusun mənsub olduru xanədanın həyatı ilə tanış 
olmalı, tarixi faktları Keykavusun "Qabusnamə"də verdiyi 
mə'lumatlarla tutuşdurub məntiqi nətiçə çıxarmalıyıq. 
Ziyarilər  ərəb xəlifəliyinin zəiflədiyi bir dövrdə,  ərəblərə 
qarşı  hər yanda arası  kəsilmədən bir-birini əvəz edən üsyanlar 
dövründə meydana çıxmış,  İranın cənubunda, Təbəristan və 
Gurganda həmişəlik olaraq ərəb xəlifəliyinə son qoya 
bilmişdilər. Ziyarilərin (928-1045)
1
 ilk nümayəndəsi sayılan 
Mərdavic (farscası: Mərd-aviz) hicri-qəməri 315, miladi ilə 
927/8-ci illərdə Xəzər dənizinin (Absükun) cənub" vilayətlərini 
ələ keçirməklə kifayətlənməyib,  əvvəlcə  İranın qərb ölkələrini 
tutmaq, sonra isə Bağdada gedərək xilafətə son qoymaq 
istəyirdi. 
İbn  əl-Əsirin dediyinə görə  Mərdavic iflasa uğramış bir 
kəndli olmuş, sonra əkinçiliyi buraxaraq muzdlu ordu sırasına 
getmiş  və orada hərbi  şöhrət qazanmışdı. Lakin Ziyarilər 
özlərini Sasanilər nəsli hesab edir, hər  şeydə özlərini onlara 
oxşatmağa çalışırdılar. Məsələn, sülalənin banisi Mərdavic 
tacını Sasanilər kimi qızıldan qayıtdırır, ona tabe olan feodal 
valilərin başına isə gümüşdən taç qoyurdu, qızıl taxtda oturur, 
sasani  şahları kimi böyük cah-cəlal,  əzəmət və  təntənəli qəbul 
günləri tə'yin edir, "səde" (od bayramı) keçirir, ordu üçün eyş-
işrət məclisləri düzəldir, Sasanilər kimi hakim şovinist ruhunu 
aşılamağa çalışır,  ərəblərə,  ərəblərə xidmət edən iranlılara, 
başqa tayfalarla qohumluq edənlərə amansız divan tuturdu. 
Mərdavic xidmətçiləri arasında təbərilər, deyləmilər, muzdlu 
hərbçilər xüsusi üstünlüyə malik idilər; türk və başqa tayfadan 
olan qulamlar isə əksinə, təhqir edilir, döyülür, haqq-nahaq tez-
                       
 
 
 
 
 
 
 
1
 
Бах:История Ирана с древнейших времен до конца 18 века, сəһ. 129.
 
www.duddud.com - Elektron kitab, proqram yükləmə saytı
www.duddud.com saytından yüklənlib

 
 
tez cəzalandırılırdı. Bütün bunlar hamısı türk tayfalarında 
Mərdavicə qarşı böyuk kin və düşmənlik hissləri oyadırdı. 
Mərdavicin qulamlara və başqa tayfalara tutduğu bu divan 
nəhayət onun ölümünə səbəb oldu. 
Məs'udi və  İbn  əl-Əsirin nəql etdiyinə görə,  İsfahanda 
Mərdavicin bir dəfə türk tayfalarından olan qulamlara bərk acığı 
tutur, onların axurda atlara həddindən artıq çox xidmət 
etdiklərini, hayküy salaraq ona yatmağa mane olduqlarını 
bəhanə edir və  cəza olaraq hamin türk qulamlarını cilovlayıb, 
bellərinə  yəhər, ağızlarına yüyən vurub at kimi axura 
bağlanmalarını  əmr edir. Həmin cavan türk qulamları 
Mərdavicin qara qulunu ələ alır, Mərdavicin qılıncını  sındırıb 
qınına qoymağı tapşırırlar. Qara qul razı olur. Sonra Mərdavic 
hamamda olarkən qulamlar ona hücum edirlər (
323
 -934/5).  
Silahı sındırılmış lut Mərdavic qapının dalına şey doldurub 
özünü müdafiə etmək istəyir, lakin qulamlar taxtapuş  tərəfdən 
girərək onu öldürürlər. 
Mərdavicin hamamda öldurülməsi ordu arasında böyük 
şaşqınlığa, qarma-qarışıqlığa səbəb olur. 
Onun valilərindən olan Buye (ərəbcə Buveyh) qardaşları 
bundan istifadə edib Şirazdakı orduları ilə hücuma keçib 
İsfahanı tutur və bir azdan sonra özlərini şah e'lan edirlər (935-
1055).  İranın qərb ölkələri Ziyarilərin hakimiyyəti altından 
çıxır. Mərdavicin varisləri bundan sonra əsasən, doğma 
vətənləri Gürganda hökmranlıq etməli olurlar. 
Mərdavicin ölümündən sonra onun qardaşı, "Qabusnamə" 
müəllifinin böyük babası  Vəşmgir taxta oturur, əvvəlki 
torpaqları geri qaytarmaq istəyirsə  də bir şey edə bilmir. 
Sasanilərlə vuruşu da sülhlə nəticələnir. Vəşmgirin ləqəbinin nə 
uçun "duşməngir kimi" izah edilməsi aydın olmur. 
Rzaqulu xanın çap etdirdiyi "Qabusnamə"nin haşiyəsində 
Vəşmgir sözü "düşməngir", yə'ni "düşmən tutan" kimi izah 
edildiyi halda1, S. Nəfisi həmin sözün "Voşm" və "gir"dən 
                       
 
 
 
 
 
 
 
1
   ص ،ﻪﻣﺎﻨﺳﻮﺑﺎﻗ ، ﺖﻳاﺪه نﺎﺧ ﯽﻠﻗﺎﺿر
6
 
16 /
 ﻪﻣﺎﻨﺳﻮﺑﺎﻗ   .……………………………………………..
 
əmələ  gəldiyini, "bildirçin tutan" demək olduğunu yazır. Hələ 
indi də Astarabad və Gürganda bildirçinə "voşm" deyildiyi qeyd 
olunur. Buna görə muxtəlif mə'xəzlərdə  Vəşmgir sözünə gah 
"Vəşmgir", gah "Veşmqir" (A. Krımski), gah "Vuşmaqir" (Y. E. 
Bertels) formasında təsadüf edilir. Fars mətnlərində  hərəkələr 
qoyularkən birinci hərf gah zəmmə, gah fəthə ilə yazılır. 
Fikrimizə görə, həm "Vəşm" sözünün müxtəlif mə'naları, 
məsələn, surət, ideal, iynə ilə döydurməklə  bədən üzərinə 
çəkilən  şəkil və s., həm də o zaman şahlara verilən ləqəblər 
nöqteyi-nəzərindən Vəşmgir forması daha düzgündür. 
Vəşmgirin Bistun, Salar və Qabus adlı üç oğlu var idi. Vəşmgir 
öldükdən sonra Bistun (967-976), ondan sonra isə "Qabusnamə" 
muəllifinin babası, guya kitabın belə adlanmasına səbəb olmuş 
və Ziyarilər xanədanında ən böyuk şöhrət tapmış, ərəb xəlifələri 
tərəfindən  Şəmsülməali, yə'ni "məal günəşi" ləqəbini almış 
Qabus taxta sahib olur . 
Hələ Bistun hakimiyyət başında olarkən Albuyələr 
Ziyariləri sıxışdırmış, onların torpaqlarının xeyli hissəsini zəbt 
etmişlər. Ziyarilərin ixtiyarında vətənləri Gürgandan başqa bir 
şey qalmamışdı. Bəlkə, Şəmsülməalinin Rüknəddövlənin qızını 
alaraq Buyə xanədanı ilə qohum olmasının səbəbi də bu idi. 
Şəmsülməali öz hakimiyyətini gücləndirmək,  əldə qalmış 
torpaqları saxlamaq üçün bir tərəfdən Deyləmi hökmdarı Həsən 
Firuzanın qızını alır, digər tərəfdən Albuyələrlə də qohum olur, 
rəiyyətə qarşı  qəddarlıq və amansızlıq göstərir, lakin bütün 
bunlara baxmayaraq Əzüdəddövlə tərəfindən məğlub edildikdən 
sonra on yeddi ildən çox
288
 -
270
 
  Nişabura, Qəznəvilərə 
pənah apararaq orada sürgün kimi yaşamağa məcbur olur, yalnız 
 -
388
 ci ildə  Qəznəvilərin köməyi ilə yenə hakimiyyət başına 
qaytarılır və öz torpağı Gürgan ona verilir. 
Buyə hökmdarı  Əzüdəddövlə ilə Qabus arasındakı 
düşmənçiliyin səbəbi "Qabusnamə" kitabında yaxşı  təsvir 
edilmişdir. Bu, tam mə'nasında daxili saray çəkişmələri, şahlıq, 
torpaq və hakimlik üstə doğma qardaşlar arasında gedən faciəli 
mənsəb düşmənçiliyi idi. 
Əzüdəddövlə öz qardaşı  Fəxrüddövləni mirasdan məhrum 
etdikdə o, qaçıb yeznəsi Qabusun yanına gəlir.  Əzüdəddövlə 
məktub yazaraq, Qabusdan Fəxrüddövlənin geri göndərilməsini 
və ya zəhər verib öldürülməsini tələb edir. Qabus bu təklifi 
qəbul etmir, üstəlik öz qızını ona ərə verib ikibaşlı qohum olur. 
Əzüdəddevlə ilə Qabus arasında düşmənçilik  əmələ  gəlir, 
www.duddud.com - Elektron kitab, proqram yükləmə saytı
www.duddud.com saytından yüklənlib

 
 
müharibə başlayır. Qabus məğlubiyyətə  uğrayaraq Nişabura 
qaçmalı olur. Qabus, görünür burada, Nişaburda sürgündə 
olarkən öz yaradıcılıq işinə başlayır.  Ərəb dilində gözəl, səlis, 
əsrinin tələblərinə uyğun əsərlər yazmağa başlayır, alim, yazıçı, 
münəccim,  şair və müdrik adamlarla görüşərək o zamanın 
görkəmli  şəxsiyyətləri ilə ünsiyyət saxlayır və yenidən 
hakimiyyət başına gəldikdə öz sarayını  qəznəvilər kimi, elm, 
şe'r və mədəniyyət ocağına çevirməyə çalışır. 
Ümumiyyətlə, qeyd etmək lazımdır ki, IX-XII əsrlərdə 
Şərq ölkələrində dövlətin hansı  qəbilə  və hansı tayfa əlində, 
xilafət və ya yerli feodallar əlində toplanmasından asılı 
olmayaraq, ölkənin ağıllı  və müdrik alimləri hakimiyyət 
mərkəzini həm də  mədəniyyət mərkəzinə çevirməyə çalışır, bu 
vasitə ilə həm qılıncın şöhrətini artırmaq, həm elmin hörmətini 
qaldırmaq, həm fanatizmə qarşı mübarizə aparmaq, həm 
müxtəlif xalqların hüququnu müdafiə etmək, bir sözlə  həm 
hakim təbəqəni tə'rifləmək, həm də ifşa edib pisləmək kimi bir-
birinə zidd olan iki məqsəd üçün istifadə edirdilər. Ona görə bu 
əsrlərdə alim və  şairlərin saraya toplanması  təsadüfi və 
təəccüblü deyildi. Həmin dövrdə bir sıra  şahlar və hökmdarlar 
özləri də elmi, bədii və dini əsərlər yazırdılar. Bunlardan biri də 
Qabus idi. Qabusun yazdığı əsərlərin əksəriyyəti ərəb dilindədir. 
Qabusun  ərəb dilini çox yaxşı bildiyini, ərəbcə  qısa, yığcam, 
səlis, dolğun məzmunlu  əsərlər yazdığını  tə'rifləyir, onun 
hikmətli sözlərinin dillər əzbəri olduğunu deyirlər. Qabusun üç 
əsəri mə'lumdur. Onların  ən məşhurları  İmam  Əbülhəsən  Əli 
ibn-Yəzdadi tərəfindən "Qəraini-Şəmsülməali" və ya "Kəmaləl-
bəlağe" adı altında bir kitab şəklinə salınmışdır. 
Qabusun qələminin qüdrətini, sözlərinin kəskin, qısa və 
tutarlı olduğunu sübut etmək üçün həmin məcmuədə çoxlu 
misallar gətirilir, Y. E. Bertels də 1958-ci ildə çap etdirdiyi 
"Kabus-namə" kitabının müqəddiməsində ondan geniş surətdə 
istifadə etmişdir
1
. Biz də Bertelsin gətirdiyi bir-iki misaldan 
                       
 
 
 
 
 
 
 
1
 
Е. Э. Бертельс. "Кабус-намэ", М., 1958, сəһ. 10-20.
 
18 /
 ﻪﻣﺎﻨﺳﻮﺑﺎﻗ   .……………………………………………..
 
istifadə etməklə Azərbaycan oxucularını Qabusun yaradıcılığı 
ilə tanış etmək istəyirik. 
Oufi Qabusun fikirləri yığcam yazmaqda mahir olduğunu 
göstərmək üçün belə bir əhvalat danışır.  İki  əmir Qabusun 
hökmünə tabe olmaq istəmir, Qabus katibə deyir ki, onlara 
xəbərdarlıq məktubu yazıb müti olmalarını  məsləhət görsün. 
Dəbir (katib) məktubu yazıb qurtardıqdan sonra Qabus onun 
oxunmasını  əmr edir. Məktub ona uzun və sözçülüklə dolu 
gerünür. Qələm, kağız istəyir və özü bu iki misranı yazır: 
ﻟا ﺲﻤﺷ ﻦﻴﺼﻌﺗ ﻻ
ﺎﺳﻮﺑﺎﻗ ﯽﻠﻌ
 
ﺎﺳﻮﺑ ﯽﻘﻠﻳ ﺎﺳﻮﺑﺎﻗ ﯽﺼﻋ ﻦﻤﻓ 
yəni:
 
 
Gəlin yağı olmayın siz Qabusa  
Qabusa
 
 ağ 
 
olan
 
 tez
  
 batar yasa. 
 
Göründüyü kimi, Qabus uzun bir məktub əvəzinə iki misra 
ilə kifayətlənmiş, səs cəhətdən bir-birinə yaxın olan "Qabus" və 
"bus" sözlərinin həmahəngliyindən istifadə edərək onları qafiyə 
seçmişdir. 
Oufinin dediyinə görə, Qabusun fars dilində  də bir neçə 
şe'ri vardır. Onlardan da bir-iki misal göstərək. Mənə elə  gəlir 
ki, öz məzmunu cəhətdən onlar Qabusu xarakterizə etmək üçün 
daha çox səciyyəvidir. 
Hər yerdə  Şəmsülməalinin farsca misal olaraq bu şe'ri 
göstərilir:
1
 
زﺎﻴﻧ ﺎﻳ ﺖﺳا زﺁ ﺮﺳاﺮﺳ نﺎﻬﺟ رﺎﮐ
  
ار زﺎﻴﻧ و زﺁ مرﺎﻴﺑ لد ﺶﻴﺑ ﻦﻣ
 
 
 ﻩﺪﻳﺰﮔ  ﺮﺑ  نﺎﻬﺟ  ز  ار  ﺰﻴﭼ  ﺖﺴﻴﺑ  ﻦﻣ
ما
  
ﮔ ناﺪﺑ ﻢه ﺎﺗ
ار زارد ﺮﻤﻋ مراﺬ
 
 
                       
 
 
 
 
 
 
 
1
 
Е. Э. Бертельс."Кабус-намэ, М,. 1958, сящ. 18-19.
 
www.duddud.com - Elektron kitab, proqram yükləmə saytı
www.duddud.com saytından yüklənlib

 
 
ﺞﻧﺮﻄﺷ_ر_زﺎﺑ_ا'> راﻮﮕﺷﻮﺧ  ﯽﻣ  و  دور  و  دوﺮﺳ  و  ﺮﻌﺷ
ار
  
 و  زﻮﻳ    و  ﻪﮔ  ﺪﻴﺻ  و  دﺮﻧ  و  ﺞﻧﺮﻄﺷ
ر زﺎﺑ
ا
 
 
 و  مزر  و  ﻪﮔ  رﺎﺑ  و  ﯼﻮﮔ  و  ناﺪﻴﻣ
 ار مﺰﺑ
 
 
حﻼﺳ و ﺐﺳا
 
و
ار زﺎﻤﻧ و ﺎﻋد و دﻮﺟ
 
Bu şe'r bir sıra dəyişikliklə Səid Nəfisidə belə verilmişdir:
1
 
زﺎﻴﻧ ﺎﻳ ﺖﺳزﺁ ﺮﺳاﺮﺳ نﺎﻬﺟ رﺎﮐ
 
 
ار زﺎﻴﻧ و زﺁ مرﺎﻴﻧ لد ﺶﻴﺑ ﻦﻣ
 
 
  ﻦﻣ
ﺸه
 ﻩﺪﻳﺰﮔ  ﺮﺑ  نﺎﻬﺟ  ز  ار  ﺰﻴﭼ  ﺖ
ما
  
ار زارد ﺮﻤﻋ مراﺬﮔ ناﺪﺑ ﻢه ﺎﺗ
 
 
ﺪﻴﻣ
 و  مزر  و  ﻪﮔ  رﺎﺑ  و  ﯼﻮﮔ  و  نا
 ار مﺰﺑ
 
 
ار زﺎﻤﻧ و ﺎﻋد و دﻮﺟو حﻼﺳ و ﺐﺳا
  
 راﻮﮕﺷﻮﺧ  ﯽﻣ  و  دور  و  دوﺮﺳ  و  ﺮﻌﺷ
ار
  
 و زﻮﻳ  و ﮓﺳ و ﺪﻴﺻ و دﺮﻧ و ﺞﻧﺮﻄﺷ
ار زﺎﺑ
 
hər iki şe'rdən göründüyü kimi, onlar arasında müəyyən 
fərqlər vardır. İkinci misrada Y. Bertelsdə
 
 
مرﺎﻴﺑ
 
olduğu halda, S. Nəfisidə düz olaraq 
مرﺎﻴﻧ
 -dir. 
Y. E. Bertels də bu sözün məhz "nəyaram" oxunmasının 
doğru olacağını  həmin  şe'rin aşağısında göstərir. Lakin mətnin 
özündə təshih etmir. Üçüncü misrada 
Y. Bertelsdə 
ﺖﺴﻴﺑ
 yazıldığı halda.S.Nəfisidə 
ﺸه
ﺖ
 
yazılmışdır. Biz Y. Bertelsdəki variantın düz olduğunu qəbul 
                       
 
 
 
 
 
 
 
1
 
 ناﺮﻬﻃ ﻪﻣﺎﻨﺳﻮﺑﺎﻗ ﺐﺨﺘﻨﻣ ﯽﺴﻴﻔﻧ ﺪﺒﻌﺳ
1320
 
ص زﺎﻏﺁ ﺮﺳ
14
 
20 /
 ﻪﻣﺎﻨﺳﻮﺑﺎﻗ   .……………………………………………..
 
edirik. Y. Bertelsdə  və S. Nəfisidə son iki beyt yerlərini 
dəyişmişdir. 
Bundan  əlavə 
ﺞﻧﺮﻄﺷ
 sözü ilə başlayan misra bir-
birindən fərqlidir. Bizim fikrimizə görə S. Nəfisidəki doğrudur. 
Y. E. Bertelsin səhifənin aşağısındakı qeydi məhz həmin 
misranın düz olmaması  nəticəsində meydana çıxmışdır. Y. E. 
Bertels 17-ci qeyddə yazır ki, "saydıqda on doqquz çıxır". 
Y. Bertelsin gətirdiyi  şe'rin 
ﺞﻧﺮﻄﺷ
 -lə başlayan 
misrasında 
ﮓﺳ
 olmadığından və onun əvəzinə vəzn pozulmasın 
deyə 
ﻪﮔ
 yazıldığından (yə'ni 
 ﮓﺳ و ﺪﻴﺻ
 əvəzinə 
 ﺪﻴﺻ
 ﻪﮔ
 yazıldığından) belə olmuşdur. Bütün bu təshihləri nəzərə 
alaraq həmin şe'rin sətri tərcüməsini aşağıdakı kimi veririk: 
 
Dünyanın işi başdan ayağa az və niyazdır, 
Mən isə az və niyazı ürəyimə də gətirmirəm. 
Mən dünyada iyirmi şeyi seçmişəm, 
Uzun ömrü bu iyirmi şeylə də keçirəcəyəm: 
Şe'r, nəğmə, musiqi, ləzzətli şərab, 
Şahmat, nərd, ov, it, qaplan və şahin, 
Meydan, top, şah sarayı, döyüş və kef məclisi, 
At, silah, səxavət, dua və namaz. 
 
Bundan əlavə, Qabusun farsca yazılmış daha bir neçə rübai 
və qit'əsi vardır. 
Qabus, yuxarıda deyildiyi kimi, özü ərəbcə, farsca gözəl 
yazmaqla bərabər, sarayını elm, mədəniyyət ocağına çevirməyə 
çalışmış  və əsrinin bir çox böyuk alimlərini öz himayəsi altına 
almışdır. 
Öz dövrünün ən məşhur astronom və tarixçisi olan Əl-
Biruni (973-1048) Qabusa hörmət bəsləmiş  və özünün "Şərq 
xalqlarının xronologiyası əsərində bunu açıq yazmışdır. 
Dövrünün  ən böyük ensiklopedisti hesab edilən  İbn-Sina 
zorla Qəznəvilər sarayına göndərilərkən Xarəzmdən qaçdıqda 
məhz Qabusun yanına gəlməyi qət etmiş, onun tərəfindən 
hörmətlə qarşılanmış  və Qabus taxtdan salınana qədər onun 
sarayında olmuşdur. Qabusun sarayında özünə sığınacaq tapmış 
alimlər içərisində  məşhur tarixçi-filoloq Sə'lib Nişaburi (961—
1038), Xosrovi, Qumri Gürgani və başqaları olmuşdur. Bütün 
bunlarla birlikdə, Qabus öz sarayında muzdlu məddah şairlərin 
toplanmasına sə'y etməmiş,  Əl-Biruninin yazdığına görə, belə 
şairlərin yazdıqları  tərifnamələri və  mədhnamələri qeyri-
www.duddud.com - Elektron kitab, proqram yükləmə saytı
www.duddud.com saytından yüklənlib

 
 
səmimi, saxta adlandırmışdır
1
. Lakin Qabusun özünün şe'r 
yazmasına, alimləri himayə etməsinə baxmayaraq, o, rəiyyətə 
qarşı çox qəddar olmuş, özünə yaxın adamların  ən balaca 
günahlarını belə bağışlamayıb onlara ən ağır cəza vermişdir. 
Həmin zülmkarlığın nəticəsində saray adamları  əlbir olaraq 
onun oğlu Mənuçehr Fələkül məalini atasını  həbs etməyə 
məcbur etmiş, sonra isə Cənaşək qalasında öldürmüşlər. 
Bu əhvalatı Keykavus da öz "Qabusnamə"sində belə tesvir 
etmişdir: 
"Mənim babam Şəmsülməali haqqında nağıl edirlər ki, o 
çox qəddar adam imiş və heç kəsi bağışlamazmış. Çox pis adam 
imiş, pisliyindən qoşun ondan nifrət edirmiş. Onlar mənim 
əmim Fələkülməali ilə əlbir olurlar. O, məcburiyyət üzündən öz 
atasını həbs edir, çünki ordu ona demişdi: "Sən bu işdə bizimlə 
bir olmasan biz bu şahlığı özgələrə verəcəyik.  Şahlığın öz 
xanədanının  əlindən çıxacağını gördükdə, zərurət üzündən, 
şahlıq xatirinə bu işi elədi". 
Atasını  həbs etdirdikdən sonra onun yerinə keçən 
Fələkülməali Mənuçehr də (1012-1039) o zaman şair və alimləri 
öz sarayına cəlb etmək  ən'ənəsini davam etdirir. Məşhur  şair 
Əbu  əl-Məali Mənuçehrin sarayında olmuş  və öz təxəllüsünü 
onun şərəfinə olaraq Mənuçehri götürmüşdür. Mənuçehr özünə 
möhkəm dayaq tapmaq məqsədi ilə (1014-cü ildən sonra) Soltan 
Mahmudun qızını alır. Beləliklə,  əvvəllər Sasanilərə arxalanan 
Ziyarilər indi də Qəznəvilərə ümid bəsləyir. Lakin Qəznəvilərlə 
qohumluq Ziyarilər xanədanını 
məğlubiyyət və 
məhrumiyyətlərdən xilas edə bilmir. 
Feodalizm cəmiyyətində hökmranlıq edən zorakılıq, daxili 
çarpışmalar, yadelli basqınlar tezliklə Ziyarilər xanədanına son 
qoyur. Soltan Mahmud sağ olduğu müddətdə Ziyarilərə 
toxunmur,  əksinə, kürəkəni olan Mənuçehr və onun yaxın 
adamlarından öz qəsbkarlıq və  zəbtkarlıq məqsədləri üçün 
Hindistana və başqa ölkələrə yürüşlərdə istifadə edir. 
                       
 
 
 
 
 
 
 
1
 
Бах: Е. Э. Бертельс. "Кабус-намэ, М., 1958, сящ, 21-22.
 
22 /
 ﻪﻣﺎﻨﺳﻮﺑﺎﻗ   .……………………………………………..
 
1039-cu ildə  Mənuçehr ölür, onun yerinə  Ənuşirəvan 
Şərəfülməali oturur və ölkəni öz qardaşı Dara və bəlkə də əmisi, 
yə'ni "Qabusnamə" kitabının müəllifinin atası  İskəndərlə 
birlikdə idarə etməyə başlayır. 
1030-cu ildə Soltan Mahmud ölür, onun yerinə oğlu Soltan 
Məs'ud keçir və  dərhal, xarici əzəmət və  həşəmətinə 
baxmayaraq, Qəznəvilər dövlətinin daxilən zəiflədiyi, çürüdüyü 
bütün bəxyələr üzrə dağılmağa hazır olduğu meydana çıxır. 
Hələ  uşaqlıqdan  əyyaşlıq və rüşvətxorluğa öyrənmiş  Məs'udun 
sərkərdəlik bacarıqsızlığı, ölkəni dolandırmağa layiq olmadığı 
özünü büruzə verir. Onsuz da hədsiz müharibə  və  ağır 
vergilərdən təngə gəlmiş rəiyyət artıq yeni zülm və ədalətsizliyə 
dözə bilmir, ağalarının qudurğanlığını görən yerli feodallar isə 
daha həyasızlaşır və camaata verdikləri  əzab və  əziyyəti, 
soyğunçuluğu qat-qat artırırlar. 
 XI  əsr tarixçisi Beyhəqi öz tarix kitabında belə 
feodallardan biri olan Xorasan əmiri  Əbulfəzl Surini belə 
xarakterizə edir:  
"Suri çox qəddar və azğın bir adam idi. O, Xorasanda əl-
qol açdıqdan sonra bütün ə'yan-əşrafı öldürüb, hədsiz miqdarda 
pul zəbt etdi. Onun zülmü zəif yoxsulların da axırına çıxmışdı. 
Saray məmurla rına və əmirə (Soltan Məs'ud nəzərdə tutulur.-R. 
S.) çox qiymətli hədiyyələr göndərməklə sonuncunun tam 
e'timadını qazanmışdı, buna görə arası kəsilmədən ondan edilən 
şikayətlər heç bir nəticə vermirdi. Əmir (Soltan Məs'ud.-R. S.) 
onun (Surinin. R. S.) əleyhinə deyilən heç bir sözə qulaq asmır 
və aldığı bəxşişləri onun öz artıq malı hesab edirdi"
1
. 
Demək lazımdır ki, başqa vilayətlərin vəziyyəti heç də 
bundan yaxşı deyildi. Həmin məsələyə toxunaraq "Qabusnamə" 
muəllifi yazır: 
"H e k a y ə t. Bil, ey oğul, Məs'ud şahlıq taxtına oturduqda 
şücaət və  mərdanəlik xülyasına duşdü. Ölkə dolandırmaq 
                       
 
 
 
 
 
 
 
1
 
История Ирана с древнейших времен до конца 18 века, М., 1958, сящ., 145-146.
 
 
www.duddud.com - Elektron kitab, proqram yükləmə saytı
www.duddud.com saytından yüklənlib

 
 
qaydalarını bilmədiyindən  şahlıq  əvəzinə  kənizlərlə  əyyaşlığa 
başladı. Ordu və xidmətçilər onun nə ilə  məşğul olduğunu 
gördükdə qudurmağa başladılar, camaatın işi get-gedə xarab 
olmağa üz qoydu, ordu və rəiyyət mütilikdən çıxdılar"
1
. 
Yeznənin qayına verdiyi ən yaxşı xasiyyətnamə! 
Hekayədə sonra Məs'udun düzəlməsindən danışılır. Lakin 
tarix onun əksini göstərir. 
Soltan Mahmudun ölümündən bir neçə il sonra (1034/5) 
Soltan Məs'ud qohumluq münasibətlərinə baxmayaraq, 
Təbəristan və Gürganı  ələ keçirmək üçün Ziyarilər üzərinə 
hücuma keçir, lakin müvəffəqiyyət qazana bilmir, Xorasana 
qayıtmalı olur. Səlcuqilər hər tərəfdən Məs'udu sıxışdırmağa 
başlayır. Bir neçə ildən sonra, yə'ni 1037-1038-ci illərdə səlcuqi 
Rüknəddövlə  Əbutalıb Toğrul bəy Məs'udun ordusunu 
darmadarın edərək—Nişaburu zəbt edir. Məsciddə onun adına 
xütbə oxunur. Bu il Səlcuqi sülaləsinin başlanğıcı hesab edilir, 
Amma az keçməzmiş  Məs'ud böyük ordu və fillərlə yürüşə 
başlayıb Səlcuqiləri Nişaburdan çıxarmağa müvəffəq olur və 
Səlcuqilər üzərinə geniş hücuma keçir. Lakin 1040-cı ilin 
mayında Dəndanək altında bir günlük vuruşmadan sonra tam 
məğlubiyyətə uğrayır və özünü zorla salamat qurtara bilir. 
Həmin ildən sonra Xorasanda Qəznəvilər sülalasinə son 
qoyulduğu kimi, Təbəristan və Gürganda da Ziyarilər 
xanədanına son qoyulur. 
Bə'zi tarixçilər  Şərəfülməali  Ənuşirəvandan sonra 
"Qabusnamə" müəllifi Keykavusun iyirmi bir il və  oğlu 
Gilanşahın yeddi il hökmranlıq sürdüyünü qeyd edirlər
2
. 
                       
 
 
 
 
 
 
 
1
 "Габуснамя", сящ.212. 
2
 а) 

Kataloq: front -> files -> libraries -> 1524 -> books
books -> Beyn lxalq Oftalmologiya urası (International Council of Ophthalmology)
books -> Dərslik I hiSSƏ Azərbaycan Respublikası Təhsil
books -> Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi
books -> Ə. H.Əliyev, F.Ə.Əliyeva, V. M. Mədətova
books -> Anar İsayev Ramil Rəhimov Abituriyentlər üçün hazırlıq vəsaiti