1. Pulning kelib chiqishi va mohiyati Pulning vazifalari va ularga tavsif



Yüklə 93,7 Kb.
səhifə10/15
tarix24.12.2023
ölçüsü93,7 Kb.
#190905
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   15
Kurs ishi pulning mohiyati va asosiy vazifalari reja kirish pul-fayllar.org

Qog‘oz pullar. Qog‘oz pullarning muomalaga kiritilishi jamiyatda ijtimoiy –
iqtisodiy voqelik bo‘lib, ushbu jarayon o‘zi bilan birgalikda qator
muammolarni keltirib chiqardi. Bu muammolarning asosiysi inflyatsiya
hisoblanadi. Qog‘oz pullarning muomalaga chiqarilishi natijasida inflyatsiya
muammosining paydo bo‘lishini asosiy sabablaridan biri, ushbu pullar
haqiqiy qiymatga ega bo‘lmagan, ya’ni haqiqiy pullarning o‘rinbosarlari
hisoblanadi. Qog‘oz pullarda aks ettirilgan nominal qiymati ularning
haqiqatdagi qiymatidan juda yuqoridir. Chunki qog‘oz pullarning haqiqiy
qiymati juda past.
Mazkur darslikning birinchi bobi 1.1–paragrafida oltin tangalarning o‘rniga
qog‘oz pullarning kirib kelishi bilan bog‘liq tavsilotlar atroflicha bayon
etilgan. Ularni qaytarilishiga yo‘l qo‘ymaslik maqsadida, oltin tangalarni
saqlovchilar va oltinni saqlashga beruvchilar o‘rtasida o‘zaro munosabatlar
natijasida qog‘oz pullarni muomlaga chiqarish bilan bog‘liq jarayonni
qisqacha bayon etmoqchimiz. Ushbu jarayon Yevropaning ayrim
mamlakatlari va AQSh amaliyotida qog‘oz pullarning kirib kelish tajribasida
ro‘y bergan. Chunki, ushbu mamlakatarda qog‘oz pullar Xitoy, Turkiston,
Rossiya malakatlaridan keyin muomalaga kiritilgan bo‘lsada, oltin tangalarni
muomaladan chiqib ketishi natijasida ularning o‘rniga qog‘oz pullarni kirib
kelishi stixiyali tarzda ro‘y bergan. Manabalarga ko‘ra, dastlabki qog‘oz
pullar Xitoy, Turkiston va Rossiyada davlati tomonidan muomalaga
chiqarilgan.
Jamiyatda tovar – pul munosabatlarining jadal rivojlanib borishi natijasida,
kishilar o‘rtasida ayirboshlash hajmi misli ko‘rilmagan darajada o‘sib bordi.
Bu jarayon oltinlarni saqlash va ularning xavfsizligini ta’minlash borasida
qator muammolarni keltirib chiqara boshladi. Bularni bartaraf etish
maqsadida oltinlarni saqlab berish evaziga daromad oluvchilar paydo
bo‘ldi16 . Oltin saqlovchilar asta – sekinlik bilan odamlarning ishonchiga
kirib borishi natijasida kishilar vaqtinchalik bo‘sh oltin tangalarini ma’lum
haq to‘lash evaziga ularga topshira boshladi. Oltin saqlovchi oltinlarni
saqlar, ularning xavfsizligiga javobgar edi, shuningdek, kimga, qachon va
qancha oltin kerak bo‘lsa tegishli yozuvlarni (oltinni olganligini tasdiqlovchi
tilxatlar) yuritgan holda bera boshladi.
“A” shaxs “B” shaxsga sotib olgan tovari uchun to‘lagan oltin tangani “B”



23
shaxs ham o‘z navbatida ehtiyojidan ortiqcha qismini oltin saqlovchiga eltib


topshirar edi. Bu oltin saqlovchi va oltinni saqlashga beruvchilar o‘rtasida
o‘zaro ishonchning paydo bo‘lishiga olib keldi. Keyinchalik oltin
saqlovchi odamlar orasida tanilib, ishonchga kira boshlaganlaridan so‘ng
odamlar ehtiyojlari uchun zarur bo‘lgan oltinni olmasdan, tovar va mahsulot
uchun sotuvchiga tilxatlarning o‘zini to‘lov vositasi sifatida bera boshladi.
O‘z navbatida sotuvchi ushbu tilxatlarni to‘lov vositasi sifatida qabul qildi,
zarur hollarda ushbu tilxat asosida oltin saqlovchidan kerakli miqdordagi
oltinlarni oldi, yoki uchinchi shaxsga to‘lov vositasi sifatida o‘tkazib yubordi.
Shu tariqa muomalada qog‘oz pullar paydo bo‘ldi.
Bu jarayon shu darajada rivojlanib ketdiki, barcha taniqli va yetarli darajada
ishonchga ega bo‘lgan oltin saqlovchilarning tilxatlari muomalada to‘lov
vositasini bajara boshladi. Dastlab muomalaga chiqarilgan qog‘oz pullar
to‘lig‘icha oltin bilan ta’minlangan edi. Keyinchalik esa oltin saqlovchining
kasodga uchrashi, yoki odamlarning ishonchini suiste’mol qilishi natijasida
muomalada ta’minlanmagan qog‘oz pullar paydo bo‘la boshladi. Natijada
ushbu pullar oltin saqlovchilarga taqdim etilganda ular buning evaziga oltin
tangalar berishdan bosh tortdi. Bularning barchasi mamlakatda pul
muomalasini izdan chiqishi oqibatida xo‘jalik yuritish va hisob – kitoblarni
amalga oshirishda tanazulliklarni keltirib chiqardi. Aynan shu jarayonda
davlat qog‘oz pullarni tartibga solish va yagona emissiya qilishni o‘z qo‘liga
oldi. Buning uchun 16Bir necha asrdan keyin ushbu “oltin saqlovchilar”
banklarga aylandilar. alohida davlat banki, ya’ni Markaziy bankni tashkil
etdi, unga muomalaga qog‘oz pullarni chiqarish, pul muomalasini tartibga
solish vazifalari yuklatildi. Tijorat banklari esa muomalga naqd pullarni
emissiya qilish huquqidan mahrum etilib, mijozlarga bank xizmatlarini
ko‘rsatadigan tijorat muassasalariga aylantirildi.
Angliyada qog‘oz pullar 1817–1843 yillarda tijorat banklari
tomonidanmuomalaga chiqarilgan, 1813 yilda Angliya Banki o‘z
banknotasini muomalaga chiqardi. 1844 yildan boshlab esa tijorat
banklariga pulni emissiya qilish bekor qilindi va R.Pilning qonuniga asosan
Angliya Bankining emissiya huquqi joriy etildi.
Qog‘oz pullar ta’minlanmagan, asl qiymatga ega pullar bo‘lmaganligi sababli
ayrim davlatlarda muomalaga chiqarilgan pullar dastlabki davrlarda to‘lov
vositasi sifatida hisob – kitoblarda keng qo‘llanilishida muammolar uchrab
turgan. Buning oldini olish maqsadida og‘ir choralar qo‘llanilgan. Masalan,
Xitoyda qog‘oz pulning o‘ziga uni to‘lov vositasi sifatida qabul qilmagan



24
shaxsning boshi kesilishi qayd etilgan, Frantsiyada 25 yil qamoq jazosi,


ba’zi hollarda o‘lim jazosi ham qo‘llanilgan. Angliyada chiqarilgan qog‘oz
pullarni to‘lov vositasi sifatida qabul qilmagan kishilarni davlatga qarshi
xiyonat darajasigacha olib chiqilgan.
Davlat tomonidan emissiya qilingan qog‘oz pullar bevosita va bilvosita
ta’minlangan edi. Bevosita ta’minlangani oltin tangalar bilan, davlatning
soliqlarni va boshqa majburiy to‘lovlarni shu qog‘oz pullarda qabul qilishi
bilvosita ta’minlanganligi sifatida belgilab qo‘yildi.
Iqtisodiy adabiyotlarda “emissiya qilish” va “muomalaga pul chiqarish”
tarzidagi ma’nosi bir – biriga yaqin bo‘lgan iqtisodiy terminlarni uchratamiz.
Biroq bu ikki iqtisodiy termin ma’nosi va iqtisodiyotga ta’siri jihatidan bir –
biridan tubdan farq qiladi.
Naqd pullarni muomalga emissiya qilinishi iqtisodiyotda pul massasining
hajmini oshiradi. Bu ishni mamlakat Markaziy banki amalga oshiradi.
Muomalaga naqd pullarni chiqarish esa mavjud pul massasi hajmini
o‘zgartirmagan holda tijorat banklari tomonidan amalga oshiradi.
Mamlakatda iqtisodiy inqirozlar, tabiiy ofatlar va urushlar ro‘y berganda
davlatning xarajatlari juda ortib ketardi. Ushbu xarajatlar davlatning
topshirig‘i bilan muomalaga chiqariladigan qo‘shimcha pul emissiyasi orqali
hal etilar edi, bu o‘z navbatida qog‘oz pullarning qadrsizlanishiga va pul
muomalasining izdan chiqishiga olib kelardi.
Shuning uchun ham qog‘oz pullar asl qiymatga ega bo‘lmagan, o‘rinbosar
pullar hisoblanib, ularni doimiy ravishda tartibga solib borish va tegishli
nazoratni amalga oshirishni talab etadi.

Yüklə 93,7 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   15




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin