Zil o L a X u do y ber g a n o V a X a yru lla h a m id o V turk tilining

M as’ul m uharrir: Sh.U sm ong)M ?3~^8iogi^a fa n la ri doktori, professor
\
Л
Taqrizchilar: B. A bdusJ^^arov - filologiya f&nlari nomzodi
filologiya fan^krifiom zodi
\\ •
ISBN - 978-9943-4546-1
© “Tafakkur B o‘stoni”, 2015 
© Z. Xudoyberganova va boshq., 2015 
© “11m Ziyo nashriyot uyi”, 2015

---

S O ‘Z B O S H I
O 'zbekistonningm ustaqillikkaerishuvi natijasida respublikamiz 
bilan dunyoning qator rivojlangan m am lakatlari, jum ladan, Turkiya 
o'rtasida siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy aloqalar o ‘rnatildi. Tarixi, dini 
va m adaniyati bir bo 'lgan o ‘zbek va turk xalqlari o'rtasidagi azaliy 
d o ‘stlik rishtalarini yanada m ustahkam lash, m am lakatlarim izning 
o ‘zaro m anfaatli ham korligini kuchaytirish iqtisodiy aloqalarda 
muhim omil sifatida m aydonga chiqadi. Bas, shunday ekan, bu borada 
chet tillarida (shu bilan birga, turk tilida) bemalol muloqot qilish va o ‘z 
m unosabatini ifoda eta olish m alakasiga ega b o ‘lish bugungi kunning 
asosiy talablaridan biri o'laroq kun tartibiga q o ‘yiladi. Shu sababli 
so ‘nggi yillarda chet tillarini o ‘rganishga bo‘lgan qiziqish ortdi. Ayni 
paytda turk tili o'qituvchilari va turk tili bo'vicha tarjim onlarga ehtiyoj 
kuchaydi. Bu esa, o 'z navbatida turk tili b o ‘yicha yetuk mutaxassislarni 
tayyorlash zaruratini kun tartibiga qo'ydi. Turk tilining o ‘rganilishiga 
oid bir qator o ‘quv va uslubiy qo ‘llanmalar nashr etilgan bo‘lsa-da, 
shu paytga qadar bu tilning nazariy gram m atikasiga oid m axsus o 'q u v
adabiyoti nashr etilm agan. Shu jihatdan qaraganda, ushbu o ’quv 
qc'N anm a m azkur y o ‘nalishdagi ilk o 'q u v adabiyoti hisoblanadi.
M azkur q oilan m afilo lo g iy a (lurktili) ta ’lim yo'nalishi bo'yicha 
tahsil oluvchi 3- va 4-bosqich talabalariga m o ‘ljallangan bo'lib, turk 
tilidagi so‘z turkumlari, so ‘z birikmasi va gap sintaksisiga oid nazariy 
m a’iumotlarni qamrab olgan. So‘nggi yillarda kuzatilgan, o ‘rganilgan 
v a am alda q o ila n ib kelinayotgan tajribalar asosida qalamga olingan 
va bugun sizning q o iin g iz g a tekkan ushbu q o ‘!ianmada turk 
tilshunosligining eng m uhim tarkibiy qismi bo‘Igan m orfologiya va 
sintaksisga oid m asalalam i yoritishga harakat qilindi.
Q o‘llanmada turk tilidagi so ‘z turkum lari va ularning 
gram m atik kategoriyalari, so 'z birikmasi, uning turlari va bog'lanish 
usullari, gapning bosh va ikkinchi darajali bo ‘laklari, ularning ifoda 
m ateriallari, turlari haqida batafsil m a ’lum ot berilgan. Shuningdek, 
turk tilidagi gapning tuzilishi, ifoda m aqsadiga ko ‘ra turlari. m odallik 
va em otsionallikka k o ‘ra xillari tasniflangan ham da ayni gap turlarining 
hosil b o ‘lish usullari k o ‘rsatilgan.
3

---

Bu q o ilan m an i yaratishdan maqsad talabalarda turk tilining 
morfologik va sintaktik sathi, tilning asosiy m orfologik va sintaktik 
birliklari haqida bilim berish, egallangan bilimlarni ilm iy-pedagogik 
faoliyatda q o ila s h ko'nikm asi va malakasini shakllantirishdan iborat.
Q o ilan m a d a turk tilidagi so‘z turkumlari, so 'z birikmasi va gap 
haqida keng tushuncha berishdan tashqari, talabalarda olingan nazariy 
bilimlarni am aliyotda q o ‘llash ko'nikm asini shakliantirish, turk 
tilshunosligidagi m orfologik va sintaktik birlildam i tadqiq etishda 
m unozarali b o ig a n asosiy yondashuvlar, qarashlar haqida m a iu m o t 
berish, talabalarni ularga m unosabat bildirshga o ‘rgatish k o ‘zda 
tutiladi.
Q o ila n m a ikki asosiy qism dan tashkil topgan: 1- qism da turk 
tilining m orfologiyasiga oid, 2-qism da turk tilining sintaksisiga oid 
nazariy m a iu m o tla r jam langan.
Turk tili gram m atikasini o'rganayotgantalabalarga oson b o iis h i 
uchun b a’zi o ‘rinlarda turk tili gram m atikasini o‘zb ek tili gram m atikasi 
bilan c h o g ish tirish g a harakat qilindi. Shunungdek, kitobda so 'z
turkum i haqida m a iu m o t berilgandan so ‘ng ushbu guruhga m ansub 
so'zlarning yasalishi haqida qisqacha m a iu m o t berilib, so 'z yasovchi 
qo'shim chalar sanab o 'tilgan va m isollar keltirilgan. Barcha m avzu 
nom lari, m uhim gram m atik atam alam ing o'zbekchasi keltirilib, 
ularning turkcha m uqobillari qavs ichida ko'rsatilgan.
M a ’ lumki, hozirgi zam on turk tili va o' zbek tilida ayrim hodisalar 
har ikki tilda ham m avjud. Lekin bu gram m atik hodisalar o 'z ig a xos 
xususiyatlari bilan birga b a ’zi farqliliklarga ham ega. Q o ilan m a d a
bunday farqli xususiyatlar aytilib, ularning sabablari ta ’kidlandi. 
Shuningdek, o 'zb ek tili gram m atikasida kategoriya sifatida mavjud, 
ammo turk tilida ajratilm aydigan b a ’zi kategoriyalar aytib o'tildi.
2-qism besh b o iim d a n iborat. I bo'lim dan turk tilidagi 
so 'z birikm asi, so 'z qo'shilm asi tushunchalari. ularning tarkibiy 
xususiyatlari, so 'z birikm asining tarkibi va tuzilishiga k o 'ra turlariga 
oid m avzular o 'rin olgan. II b o iim d a gapning bosh b o ia k la ri - ega va 
kesim, ularning ifoda m ateriallari, tuzilishiga к о ' ra turlari, shuningdek, 
ega va kesim ning m oslashishiga doir m avzular berilgan. Ill bo'lim
gapning ikkinchi darajali b o ia k la ri - aniqlovchi, to'ldiruvchi, hoi
4

---

va uning ifodalanishidagi o 'z ig a xosliklar, bu gap bo iak larin in g
sem antik va tuzilishiga k o ‘ra turlariga oid m avzularni qamrab 
olgan. IY b o iim turk tilidagi gapning tuzilishiga, ifoda maqsadiga, 
m odallikka, emotsionallikka, gap b o iak la ri ishtirokiga k o 'ra turlari 
xususidagi m aiu m o tlarn i o ‘z ichiga olgan. Y b o iim turk tilidagi 
m urakkablashgan sodda gap, ularning turlari, shakllanishidagi o ‘ziga 
xosliklar to ‘g ‘risidagi m avzularga b agishlangan.
Har bir bo' lim da talabalar bilim ini nazorat qilish uchun savollar 
va topshiriqlar berilgan.
M azkur q o ila n m a turk tili gram m atikasini o'rgatish b o ‘yicha 
m am lakatim izda am alga oshirilgan dastlabki ishlardandir, Shu bois 
kitobda m uallif nazaridan chetda qolgan ayrim xususiyatlarning ham 
uchrashi tabiiy. Shuni hisobga olib, m u allif kitob va unda qalam ga 
olingan rnavzular yuzasidan bildirilgan barcha samimiy maslahat, fikr- 
m ulohazalarni chin dildan qabul qiladi va yaqin kelajakda bu borada 
davom ettiriladigan ishlarda e'tiborga oladi.
O 'quv
q o ila n m a
b o ‘yicha 
fikr-m ulohazalaringizni 
va 
takliflaringizni quyidagi m anzilga y o ilash in g izn i so'raym iz:
O N SO Z
Ozbekistan Cum huriyeti bagim sizhgm i ilan ettikten sonra 
diiny min yiizden fazla ulkesiyle iliskiler kurmaya ba§ladi. Ozellikle, 
dunyanm geii§mi§ iilkelerinden biri olan Tiirkiye’yle ekonomik, 
kiiltiirel iliskiler kuruldu. Tarihi, kiilturu, gelenek ve gorenekleri ayni 
olan O zbek ve Turk halklari arasm daki ezeli dostluk baglarim n daha 
da saglam lastm lm asi, iki iilke arasm daki i§birliginin geli§tirilmesi 
ekonom ik ili§kilerin onemli etkeni olarak m eydana gelm ijtir.
Egitim alanmda,