Zamonaviy iqtisod

Advolar stavka
Nimadan soliq undirilayotganiga qarab yagona yoki o’rnatilgan soliq qaraladi. Aktsis soliqlar bu o’rnatilgan soliqlardir. Masalan tamaki maxsulotlariga soliq ularning og’irligi yoki xar bir sigareta pochkasiga aktsiz qo’yiladi, ular pul qiymatiga emas. Jon solig’i xam o’rnatilgan soliqlar sirasiga kiritiladi.
Advolar termini lotin tilidan olingan bo’lib “qiymatiga ko’ra” degan ma’noni anglatadi va bunda soliq soliq bazasiga asosan undiriladi, ya’ni bu savdo(QQS/TXS), daromad yoki aktiv kapital tasarrufidan foyda bo’lishi mumkin. Shuningdek advolar soliq istalgan bir yillik yoki tranzaktsiyada belgilanishi mumkin.
Soliq bazasini taqsimlash
Soliqlarni guruhlashning yana bir yo’li bu soliq bazasi taqsimotidir, ya’ni bunda soliq yuki soliq to’lovchilar o’rtasida taqsimlanadi. Soliq stavkalari progressiv, proportsional va regressiv yo’llar orqali o’rnatiladi.
Progressiv soliqlar soliq bazasi qiymatining oshishi hisobiga o’sib boradi. Masalan, 10,000$ jamg’arilgan daromadga 10% soliq undirilsa, 15% soliq 10,000$dan yuqori summadagi daromadga nisbatan undirilsa progressiv stavka qo’llanilgan hisoblanadi. Agar kimdir 30,000$ daromadga ega bo’lsa unda soliq summasi 4000 $ bo’ladi (10000$*10% +20000$*15%). Demak o’rtacha soliq stavkasi 13,33%-4000$/30000$. Progressiv stavkaning yana bir izohi shundaki soliq stavkasining o’rtacha foizi (13,33%) soliqning marjinal stavkasidan kamroq bo’lishidir. Yuqoridagi misolda 15 % marjinal stavkadir, ya’ni u daromadning yukori soliq stavkasini anglatadi.
Proportsional soliq (Fiksirovanniy soliq deb xam ataladi) soliq bazasining kichik yoki kattaligidan qa’tiy nazar soliq bazasi qiymatining o’zgarmas qismi hisoblanadi. Agar xamma jamg’arma daromad uchun 10% soliq undirilsa bu proportsional stavka bo’lib hisoblanadi. Proportsional stavkaning yana bir izohi shundan iboratki, o’rtacha soliq stavkasi marjinal stavka bilan bir xil bo’ladi.
Regressiv soliq stavkalarida soliq bazasi qiymatining o’sib borishi bilan soliq stavkasi kamaytirilib boriladi. Masalan, kimdir 1,750$ lik QQSi mavjud tovar harid qilsa yillik 10000$ daromad oluvchi uchun 17,5%, yillik 20000$ daromad oluvchi shaxs uchun 8,75% QQS undiriladi. Bu erda QQS daromaddan kelib chiqib emas balki magazin savdosidan kelib chiqib undirilganligi sababli soliq bazasi daromadga salbiy ta’sir ko’rsatgan. Regressiv stavkaning yana bir izohi shundan iboratki, o’rtacha soliq stavkasi marjinal stavkadan baland bo’ladi. Misolga qaytadigan bo’lsak, 10000$ lik daromadga 15% soliq stavkasi qo’llanilsa va 10000$dan yuqori daromadga nisbatan 10% solii undirilganda regressiv soliq yuzaga keladi. Ya’ni 30000$ daromadga ega shaxs 3500$ soliq to’laydi (10000$*15%+20000$*10%). Demak o’rtacha soliq stavkasi 11,67%-3500$/30000$ ya’ni bu 10%lik soliq stavkasidan balanddir.
Yuqoridagi soliqlarning ba’zilarini boshqalariga nisbatan tushunish osonroq, misol uchun mol mulk uchun soliqlar. Boshkalar tushunarsiz bo’lishi mumkin. Masalan, ijtimoiy sug’urta badallari uchun soliqlar bu odamlar ishsiz qolganda, kasallangan paytda, boquvchisini yo’qotganda va boshqa hollarda undiriladigan soliq turidir. Agar fond faqat ushbu xizmatlar uchun hosil qilinsa ushbu soliqlar garovdagi deb ataladi, ya’ni oshgan fond belgilangan foydalanishlar uchun “o’rab olingan” (ograjdeni) deyiladi. BIRLAShGAN QIROLLIKda Milliy sug’urta jamg’armasi garovdagi (hypothecated- zalojenniy) soliqlarni shakllantirib milliy sog’liqni saqlash xizmatini ko’llab quvvatlash uchun undiriladi. Ushbu soliq turi xaliyam mavjud va uning daromadlar qismi yillik kanday shakllantirilishi ochiq bo’lib HMRC tomonidan statistikasi ishlab chiqiladi, lekin daromadi BIRLASHGAN QIROLLIKning boshqa daromadlari singari boshqa yo’nalishlarda foydalaniladi.
Soliqlarning xammasi xam OECD mamlakatlarida amalda emas. Masalan, ishchi kuchi uchun soliq asosan ish bilan ta’minlangan aholi uchun qo’llaniladi. Birlashgan Qirollikda bir paytlar “tanlangan ish bilan bandlik solig’i” mavjud bo’lgan, u juda qimmat to’lov talab qilganligi uchun nom qozonmagan.
OECD klassifikatsiyasi eng samarali guruxlashlardan biri bo’lib xozirgacha amalda bo’lib kelmoqda. Ushbu izchil klassifikatsiyaning maqsadi, albatta, a’zo mamlakatlar soliq tizimini to’g’ri taqqoslash bo’lib, lekin bu mavjud bo’lgan boshqa klassifikatsiyalashni xisobga olmaslik degani emas.
Soliq tizimining asosi bo‘lgan soliqlar o‘ziga xos xususiyatlariga, bir qator belgilariga ko‘ra guruhlanadi. Soliqlarning guruhlanishi ularning ob’ektiga, xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar moliyaviy faoliyatiga ta’sir etishiga, undirilish usullari, paydo bo‘lishiga (sub’ektiga), byudjetga yo‘naltirilishiga va boshqa belgilariga ko‘ra ularning tasniflanishidir.
Soliqlarni bunday tartibda guruhlarga ajratishdan maqsad ularni taqsimlash tamoyillarini belgilashda, ularning soliq funktsiya va vazifalarini qay darajada bajarayotganligini baholashda, umuman olganda davlat byudjetini doimiy ravishda va muntazam daromadlar bilan ta’minlashda, shuningdek xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning tadbirkorlik faoliyatini cheklab qo‘ymasdan faoliyat ko‘rsatishi uchun soliqlarning har tomonlama ilmiy-nazariy jihatdan o‘rganish, tahlil qilishdan iborat.
Tarixan soliqlar ijtimoiy-iqtisodiy tuzilishiga qarab yoki boshqacha qilib aytganda undirib olish manbasiga qarab ikki guruhga to‘g‘ri va egri soliqlar guruhlariga bo‘linadi. Soliqlarni belgilaydigan va ulardan tushgan mablag‘ni tasarruf etishiga, ya’ni byudjetga o‘tkazish nuqtai-nazaridan soliqlar umumdavlat va mahalliy soliqlarga bo‘linadi. Shuningdek, soliqlar paydo bo‘lish manbaiga ko‘ra yuridik va jismoniy shaxslardan olinadigan soliqlarga bo‘linadi. Soliqlarning qayd etilgan guruhlarga ajartib o‘rganishni alohida savol sifatida kengroq yoritishga harakat qilamiz.
Shu o‘rinda soliqlarni guruhlashning ayrim turlarini ko‘rib chiqamiz. Soliqlarni ob’ekti va iqtisodiy mohiyati bo‘yicha guruhlash iqtisodiyotga ijobiy va salbiy ta’sir ko‘rsatishni o‘rganishning ilmiy va amaliy uslubidir.
Soliqlar soliqqa tortish ob’ektiga qarab uch guruhga bo‘linadi:
1. Oborotdan olinadigan soliqlar. Bunda soliqlar xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning bevosita oborotidan undiriladi, ularga qo‘shilgan qiymat solig‘i, aktsiz solig‘i, jismoniy shaxslardan transport vositalariga benzin, dizel yoqilg‘isi va suyultirilgan gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq, bojxona bojlari, yig‘imlari va boshqalar kiradi.
2. Mol-mulk qiymatlaridan olinadigan soliqlar. Bunday soliqlar soliq to‘lovchi sub’ektlar tasarrufida mavjud bo‘lgan mol-mulkdan, yerdan va boshqalarga nisbatan belgilanadigan soliqlardan iborat.
3. Daromaddan olinadigan soliqlar. Bunga yuridik shaxslardan olinadigan daromad (foyda) solig‘i, infratuzilmani rivojlantirish solig‘i, jismoniy shaxslarning daromad solig‘i va boshqalar kiradi.
Mamlakatimizda amal qilayotgan soliqlarning ayrimlari koxonalar ho‘jalik faoliyatining oxirgi moliyaviy natijasidan byudjetga to‘lanadigan aksariyat soliqlar va majburiy to‘lovlar kelgusi davr xarajatlari orqali ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxiga qo‘shiladi (yer solig‘i, mol-mulk solig‘i va boshqalar). Shu o‘rinda soliqlarni guruhlashning asosi hisoblangan, ularni xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar moliyaviy faoliyatiga ta’sir etishiga qarab quyidagilarga ajratishimiz mukin:
1. Tovar (ish, xizmat) lar oborotidan to‘lanadigan soliqlar. Bunday soliqlarga asosan egri soliqlar kiradi, ya’ni qo‘shilgan qiymat solig‘i, aktsiz solig‘i, transport vositalariga benzin, dizel yoqilg‘isi va suyultirilgan gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq, bojxona bojlari.
2. Ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan soliqlar: pensiya fondiga ajratmalar, kasaba uyushmalari federatsiyasiga ajratmalar, bandlik fondiga ajratmalar va boshqalar.
3. Davr xarajatlariga kiritiladigan soliqlar: mol-mulk solig‘i, yer solig‘i, suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq, yer qaridan foydalanganlik uchun soliq va boshqalar.
4. Korxonalar foydasidan to‘lanadigan soliqlar: foyda solig‘i, infratuzilmani rivojlantirish uchun soliq va boshqalar.