Ġzabella qasimova, musa bayramov

Cədvəl 2.9 

Əsas atmosfer çirkləndirici maddələrin müxtəəlif kənd təssərüfatı 

bitkiləri üçün zəhərlilik dərəcəsi  

 

 

Bu  və  ya  digər  dərəcədə  görünən  xarici  dəyişmələrə  aşağıdakılar  daxildir: 

çirklənmə  (məsələn,  hisdən,  uçan  küldən,  sement  tozundan,  dəmir  oksidindən  və 

s.), xüsusilə tükcüklərlə örtülü olan, bitkinin yapışan və ya nəmli hissələri; yapışan 

passiv toz (müəyyən şəraitdə köklərin formalaşmasına qədər); tərkibində Pb, As və 

ya F olan yapışan zəhərli toz; SO

2

,  HF,  SiF

4

,  SO

3

,  HCl  təsirindən  yarpaqlarda  və 

iynə  yarpaqlarda  və  bitkinin  digər  orqanlarında  yaranan  yanıqlar  və  rəngin 

dəyişməsilə  üzə  çıxan  nekroz  (şəkil  2.7.);  zəhərləyici  çirkləndiricilər  bitkilərdə 

müxtəlif    xəstəliklərə  və  məhsuldarlığın  azalmasına  səbəb  olur.  Çirkləndirici 

maddələrin  təsiri  onların  növündən,  qatılığından,  təsir  müddətindən  asılıdır. Kənd 

təsərrüfatı bitkiləri toksikantlara müxtəlif dözümlülük göstərir. Bu toksiki qazların 

xroniki  təsiri  (bitkilərin  məhsuldarlığında  və  başqa  funksiyalarında  üzə  çıxan) 

bitkilər üçün müxtəlif dərəcədə təhlükəlidir (cədvəl 2.9) .

 

 

Bitkilər 

SO

2

 

HF 

HCl 

Dənli bitkilər, qarğıdalı daxil olmaqla 

2 

2 

2 

Günəbaxan və digər yağlı bitkilər 

1 

1 

1 

Kartof 

1 

1 

2 

Çuğundur, kələm 

2 

3 

2 

Balqabaqkimilər ailəsi 

1 

1 

1 

Yem bitkiləri 

 

 

 

Dənli bitkilər və taxıl otları  

2 

5 

3 

Paxlalı yem bitkiləri  

3 

5 

3 

Yem kələmi  

1 

5 

1 

Meyvə və giləmeyvələr 

Günəbaxankimilər  

4 

4 

5 

Çəyirdəkkimilər 

2 

5 

3 

Giləmeyvəlilər, yunan qozu 

5 

5 

4 

Üzüm 

3 

5 

5 

Bağ çiyələyi 

1 

5 

5 

Meşə bitkiləri 

 

 

 

Şam, küknar 

5 

5 

5 

Tuya, sərf, yarpaqlı ağaclar 

3 

3 

3 

Dekorativ 

Süsənkimilər 

1 

5 

2 

Qızılgülkimilər. 

2 

2 

2 

90 

 

 

 

ġəkil 2.5. İstifadə olunan təbii sular, xammalın (bitki və heyvan mənşəli) 

keyfiyyətinə aoerotexnogen çirklənmənin, eləcə də ağır metalların insan 

orqanizminə mənfi təsiri (Kipriyanov, 1997) 

 

91 

 

 

ġkil 2.6. Havanın çirklənməsinin bitki örtüyünə təsiri ( Dassler, 1976) 

92 

 

 

 

 

ġəkil 2.7. SO

2

-nin enliyarpaqlı və ot bitkilərinə təsirindən sonra 

zədələnmənin ipik septomlarının  sxematik təsviri: 

a-

 

ağcaqayın, daş palıdı və meşə fıstığı: b-soğangülü və çinar, 

  c-üçyarpaq yonca, yonca və raps (Bortitz, 1976) 

 

 

       

b 

c 

93 

 

2.3.   KimyalaĢmanın ekoloji problemləri 

 

2.3.1.Üzvi və mineral gübrələrin tətbiqi 

Kənd 

təsərrüfatı 

bitkilərinin  məhsuldarlığını  artırmağın  əsas 

şərtlərindən biridir, eləcə də  onların  becərilməsində  vacib  həlqə  gübrələrin 

tətbiq  edilməsidir.  Bu  təəccüblü  deyil,  ona  görə  ki,  aqrosenozların 

funksiyası  özü  külli  miqdarda  biogen  elementlərin  ayrılmasına  əsaslanır. 

Belə ki, müxtəlif kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsulları ilə torpaqlardan 17 

-  67  kq  N,  1  -  27  kq  P

2

O

5

  və  2  -  114  kq  K  (Deqodyuk,  1988)  alınır,  buna 

görə  də  itən  qida  maddələrinin  daimi  ekvivalent  kompensasiyası 

verilməlidir.  Gübrələrin  (xüsusilə  üzvi  gübrələrin)  istifadəsiaqrosenozlarda 

əsas və əlavə məhsulda aqrosenozlardan aparılan qida elementlərini dövriy-

yəyə  cəlb  edir,  beləliklə  də  məhsuldarlıq  prosesinin  müəyyən  olunmuş 

davamlılığını təmin edir.  

Qida elementlərinin kompensasiyası çox aktual problemlərdir. 

Gübrələr hələ bizim eranın I əsrində tətbiq olunurdu. Belə ki, Qədim 

Romada  ərazinin  relyefini  nəzərə  almaqla  tarlalara  peyin  daşınırdı:  25%-i 

duz olan torpaqlara 18 araba, təpələrə 24 araba daşınır.  

ABŞ  mütəxəssisləri  müxtəlif  faktorların  kənd  təsərrüfatının  məhsul-

darlığına təsirini öyrəniblər. 

Gübrə                       41 % 

Herbisidlər              15-20% 

Münbit torpaqlar     15% 

Hibrid toxumlar       8% 

Suvarma                   5% 

Digər faktorlar         11-16% 

Statistik  rəqəmlər  göstərir  ki,  planetin  hər  dörd  nəfərdən  biri  gübrə-

lərin köməyi ilə alınan qida məhsulunu qəbul edir. Təsadüfi deyil ki,  D.N. 

Pryanişnikov  gübrələrin  tətbiqindən  alınan  məhsul  artımının  yeni  əkinçilik 

kontinentinin kəşfi ilə müqayisə edir. 

XX  əsrin  60-cı  illərində  professor  Frits  Baade  2000-ci  ildə  bütün 

planet üçün mineral gübrələrin formasını verib. Onun qiymətləndirilməsinə 

görə: 40 kq N, P, K 1 hektar sahəyə. Hesablamalara görə 2000-ci ildə mine-

ral gübrə istehsalı tələbat 300 milyon tondur, o cümlədən, 170 milyon ton N, 

70 milyon ton P

2

O

5

 və 60 milyon ton K. 

1986-1990-cı  illərdə  Rusiyanın  əkinçiliyində  orta  hesabla  13  milyon 

ton mineral gübrə işlədilib.  

D.M.Xomdakovun  qiymətləndirilməsinə  görə  ölkə  etibarı  ilə  təmin 

etmək üçün bitkiçilik məhsulları ilə, mln tonla; dən 95, şəkər çuğunduru–27, 

günəbaxan – 3,5, kartof 38, tərəvəz – 11,5. bu zaman səfər olunacaq mineral 

94 

 

gübrələr 10 milyon ton, pestisidlər – 8,5 milyon, əhəng tərkibli maddələr 38,5 

milyon ton. Bütövlükdə ASK stabil fəaliyyəti üçün Rusiyanın torpaq münbit-

liyini geniş istehsalı üçün 16,5 milyon ton mineral gübrə tələb olunur. 

Kənd  təsərrüfatı  lazımı  miqdarda  mineral  üzvi  gübrə  və  meliorantlar 

tətbiq etməklə məhsuldarlığı daim inkişaf etmək olar.  

Buna baxmayaraq D. M. Xomyakovun fikrincə, 1996-97 illərdə Rusi-

yada mineral gübrələrin həcmi 1,4-1,7 milyon tonu keçməmişdir (təxminən 

14 kq/hektar). Bu elmi əsaslandırılmış tələbatdan 10 dəfə azdır. Hazırda hər 

əkilən 1 hektar sahədə 100 kq qida elementi çatışmır.  

Tətbiq  olunan  gübrələrin  miqdarı  əsrin  əvvəllərində  Almaniyada 

istifadə olunan miqdardan 2 dəfə azdır. 

1994-cü  ildən  kifayət  qədər  möhkəm  təcrübə  yaradıldı.  Bütün  yaz 

səpinləri vacib payız mineral gübrələri verilməsindən məhrum oldu: demək 

olar  ki,  40  milyon  hektar  dənli  bitki  gübrələrin  hətta  başlanğıc  dozasını 

almadan səpilir. Nəticədə aqrosenozların davamlığı azaldı, əlverişsiz şəraitə 

qarşı, məhsul çatışmazlığı oldu. 

Yaz və payız tarla işlərini gördükdə 1997-ci ildə Ask maliyyə resurs-

ları olmadı. Payız əkinlərində əlavə yeniləmə yaz əkinlərinə yeniləmə apar-

maq üçün. 

Əkinçiliyin  kimyalaşdırılması Rusiyada 20%-dən az  əkin sahələrində 

aparılır. ABŞ-la müqayisədə (125 milyon hektar əkin sahəsi) 1995-1997-ci 

illərdə  26  milyon  ton  gübrə  istifadə  olundu.  Başqa  sözlə  208  kq  1  hektar 

suma əkinçilikdə 1 milyon ton N, 4-P

2

O

5

, 5-K gübrəsi istifadə olundu.  

Deyirlər qədim Yunanlarda belə bir deyim var: ―Gülmək lazım deyil, 

ağlamaq  lazım  deyil,  başa  düşmək  lazımdır‖.  Gübrələrin  və  bitki  mühafi-

zəsində  kimyəvi  vasitələrin  kənd  təsərrüfatında  tətbiqinin  ekoloji  aspektinə 

baxsaq  kimyalaşdırmaq  prosesində  təbiətə  uyğunlaşmanın  təmin  olun-

duğunu görərik. D. N. Pryanişnikov hələ 1937-ci ildə qeyd edirdi ki, gübrə 

tətbiq etmədən yüksək məhsul almağın yolu bilirəm deyənlər nahaq özlərini 

Materialist-alim  adlandırırlar.  Sözsüz  ki,  ―kimya  və  ya  həyat‖  şüarları  da 

mübahisə yaradır. 

1998-ci ildə V. Q. Mineeyev gübrələrdən kimyəvi minerallardan ağılla 

istifadə  olunmasının  vasitələrini  qarşıya  qoydu.  Əks  halda  onların  qeyri-

düzgün istifadəsi ətraf mühitə neqativ təsir edirlər. Məhz kimyəvi vasitələrin 

savadsız istifadəsi müşahidə olunan mənfi təsirlərin mənbəsinə çevrilir.  

Hesab  olunur  ki,  gübrələrlə  ətraf  mühitin  çirklənməsinin  əsas  səbəb-

ləri təşkilatı işlərin natamam olması, daşınma, saxlanma, gübrələrin istifadə 

texnologiyalar da əkin dövriyyəsində tətbiqində aqronomik texnologiyaların 

pozulması  və  gübrələrin  özünün  fiziki  kimyəvi  və  mexaniki  xassələrinin 

natamam olmasıdır.  

95 

 

D.N.Durmanov  və  L.L.Şişov  qeyd  edirlər  ki,  kimyalaşdırmanın  key-

fiyyətcə  inkişafına  və  becərilən  qidalanma  strukturunun  düzgün  diaqnosti-

kasını vermək lazımdır.  

Əsas göstərici kimi  əlavə məhsul və  ya torpaqda bu və  ya digər ele-

mentin miqdarının artması götürülür, hektar əkin sahəsinə verilən gübrələrin 

miqdarı deyil. Bu tələbat məhsuldarlığın son həddi qanunu düzgün izah edir 

(Ramad, 1981). 

Deyilənlərə  əlavə  olaraq,  biosferin  problemləri  sahəsində  görkəmli 

mütəxəssis A.N.Tyuryukanovun (1988) fikirlərini yada salmaq yerinə düşər: 

―Kim mineral duzlar‖ və ―zəhərli kimyəvi maddələr‖ sözlərini ―gübrələr‖ və 

―aqroximikatlar‖ sözü ilə əvəz etdi, aydın deyil. Lakin bunlar sözün təsirini 

təhlükəsiz edən sözlərdir. Klassik arqokimyalaşırlar mineral duzlar haqqında 

danışırdılar. Kim bu sözü ―gübrələrlə‖ əvəz etdi? Aydın deyil, lakin xeyir-

xah görünür mahiyyətcə. Klassik aqrokimiklər, xüsusən D. N. Pryanişnikov 

deyirdi  ki,  torpağı  deyil  bitkiləri  gübrələmək  lazımdır.  Bizdə  isə  torpağı 

gübrələyirlər. Bu isə verilən gübrələrin dozasının kəskin artırır və bioməh-

sulun keyfiyyətinə zərər vurur‖ 

Ətraf  təbii  mühitə  və  aqrosenozların  komponentlərinə  gübrələrin 

əlverişsiz  təsiri  müxtəlif  ola  bilər  (torpağın  çirklənməsi,  Səthi  və  qurunt 

suların  çirklənməsi,  su tullantılarında evtrofiyalaşmanın güclənməsi,  torpa-

ğın bərkiməsi, qida maddələrinin dövranı və balansı pozulur, torpağın aqro-

kimyəvi xassələri və münbitliyi pisləşir, səpinlərin fitosanitar vəziyyəti pis-

ləşir  və  bitki  xəstəlikləri  inkişaf  edir,  kənd  təsərrüfatı  bitkilərinin  məhsul-

darlığı  aşağı düşür və alınan məhsulun keyfiyyəti pisləşir.  

Mineral  gübrələrin  çoxu  fizioloji  turşuluğu  ilə  xarakterizə  olunur, 

buna görə də onların artıq miqdarda verilməsi torpağın turşuması prosesinin 

inkişafını  şərtləndirir.  Bu  haqda  dolayısı  ilə  mühakimə  yürütmək  olar. 

verilən əhəngin dozasına görə hansı ki, neytronlaşdırıcı maddə kimi istifadə 

olunur. (CaCO

3

,  ton 



1ton gübrəyə qarşı). 

 

Maye ammiak                        1,47     Sidik cövhəri (karbonid) – 0,83 

Ammonium xlorid                 1,39     Ammonium selitrosu      – 0,74  

Ammonium sulfat                  1,13     Ammofos                        – 0,65 

Ammonium natrium-sulfat    0,90     NH

4

OH                            – 0,36 

                                                           Super fosfat                     – 0,10 

Bundan başqa, deyilənlər udulan əsasların cəminin azalmasına gətirir, 

minerallaşma  prosesini  gücləndirir,  torpaqda  makro  və  mikroelementlərin 

nisbətini  və  bitkinin  element  tərkibini  pozur.  Belə  ki,  yüksək  dozada  N 

gübrələrinin kələmə verilməsi  S mübadiləsi  və daxil olmasını pozur ki,  bu 

96 

 

da məhsulun keyfiyyətində  üzə  çıxır. Torpağın  P-la turşuması  bitkinin P-la 

qidalanmasını pisləşdirir, bundan başqa Al

+

  ionları azad olur, hansı  ki,  tor-

paq biotası və bitkilər üçün zəhərlidir.  

Mineral  gübrələrin  artıq  miqdarı  torpağın  bioloji  komponentlərini 

pozur,  nəticədə  üzvi  maddələrin  transformasiyası  prosesi  pisləşir.  Bundan 

başqa, mikrob senozlarının strukturunda mikroskopik göbələklərin sayı artır 

(arasında patogenlər daha çoxdur).  

  

2.3.2. Azot gübrələri 

Azot 

bitkilərin 

qidalanmasında  əsas  elementdir,  əkinçiliyin 

kimyalaşdırılmasında bazis komponent hesab olunur. Lakin artıq verildikdə 

sahə  düzgün  işıqlandırmadıqda  və  digər  əlverişsiz  hallarda  N  gübrələrin 

artıq  miqdarı  torpaq  münbitliyini  aşağı  salır  və  qida  məhsullarını  NO

3

  –la 

çirkləndirilir.  

B.  Kommorə  görə  (məşhur  ―Ekologiyanın  dörd  qanunu‖n  müəllif), 

ABŞ-da  bitki  orta  hesabla  gübrələrlə  verilən  N-un  yarısını  mənimsəyir. 

Qalan hissəsi torpağa uçur, su axarlarında və torpaqda yığılır və ətraf mühi-

tin çirklənməsinə səbəb olur.  

N  gübrələri  daha  çox  enerji  tələb  edən  minerallara  aiddir.  Belə  ki, 

ABŞ-da N gübrəsinin çəkilən xərc digər gübrələrin istehsalı və istifadəsinə 

çəkilən xərclərin çəkilən xərclərin 35%-i təşkil edir. Qərbi Avropa bu rəqəm 

42%-ə çatır.  

N mineral gübrələrin bərk və maye halda buraxılır və istifadə olunur. 

N-un formasına görə bərk azot gübrələri aşağıdakı formalara ayrılır:  

Ammoniumlu (NH

4

): (NH

4

)

2

 SO

4

;  NH

4

Cl  

Ammonium (NH

4

NO

3

) : NH

4

NO

3

; (NH

4

) SO

4

 NO

3

 

(NO

3

) nitratlı: NaNO

3

 – natrium selitrası; Ca(NO

3

)

2

-Ca selitrası KNO

3

 

– K – selitrası. 

(NH

2

) amidli: Krabonid C(HN

2

)

4

 Ca sianamid  

Maye  N  gübrələrində  kifayət  qədər  geniş  istifadə  olunur  (NH

3

)  am-

miaklı,  hansı  ki,  bütün  N  NH

3

-də  yerləşir  (sulu  və  susuz  formada)  Nitrifi-

kasiya  prosesi  torpaqda  NO

3

-in  toplanmasının  əsas  mənbəyidir.  Nitrifikat 

mikroorqanizmlərin təsirindən torpaqda üzvi maddələrin minerallaşması baş 

verir.  (humus,  peyin,  torf,  çürüntü),  nəticəsində  NO

3

-lar  formalaşır.  Başqa 

bir  mənbə  N  gübrələridir.  Həmin  mikroorqanizmlərin  təsirindən  NH

4

  və 

NH

2

-li N-lar NO

3

-ta çevrilir. Əlverişli nitrifikasiyada torpağa verilən bütün 

N 2-3 gün ərzində NO

3

-ta çevrilir. Buna görə də yüksək dozada N gübrələri, 

97 

 

(hətta NO

3

 azotu verilmədikdə) torpağa verildikdə NO

3

-ın böyük miqdarda 

toplanması baş verir. Nitraf N-tu torpaqda çox hərəkətlidir, güclü suvarmada 

və  yağışda  asanlıqla  yuyulur.  Kökün  qidalanma  sahəsində,  xüsusən  yüngül 

torpaqlarda. 

NH

4

-lu N-la bərabər NO

3

-lar da bütün əsas N

2 

qidalanma mənbəyidir.  

Son illərdə tərkibində NO

3

 çox olan kənd təsərrüfat məhsulların isteh-

salı  artır.  NO

3

-in  kənd  təsərrüfat  məhsullarında  olması  faktı  özü  təhlükəli 

deyil, nə qədər ki, onlar N-un mövcud olma formalarından biridir – biosfe-

rin  təbii  tərkib  elementidir.  Hələ  insanlar  yaranmamışdan  əvvəl.  Başqa  şey 

mühümdür – bu birləşmələrin miqdarı bitkilərin tərkibində  nə qədərdir?  

Bitkilərdə  NO

3

-in  toplanmasına səbəb udulan  N-un humusunun amin 

turşuların və zülalların sərf olunmasıdır (başqa sözlə, udulan NO

3

-ün hamısı 

NH

3

-ə  qədər  bərpa  olunmur).  Bu  prosesin  fizioloji  pozulmasına  səbəb  N 

mübadilə  edilən  nitrat  və  nikritreduktaza  fermenti  olur,  eləcə  də  bitkilərin 

karbonitradlarla qidalanması. Bitkilərdə nitradların assimilyasiya prosesləri-

nin pozulmasına səbəb olan 20 artıq faktor vardır belə faktorlardan verilən 

gübrələrin forma və dozası meteoroloji şəraiti sort müxtəlifliyini bastırılma 

vaxtı və bitkinin say sıxlığı, əhənglənmənin keyfiyyəti müxtəlif qida maddə-

lərin varlığı və nisbətini və s. göstərmək olar. Məsələn,  ispanaqda, 6-7 min 

lk  işıqlanmaya  nisbətən  60-80%  artıq  nitratlar  toplanır.  Kökün  sıxlığı  çox 

olduqca 491-dən 923-ə qədər 1m

2

-də nitradların miqdarı 43% artır. Bitkidə 

Mg  və  S  çatışmadıqda  torpaqda  Mn  və  mobilden  çatmadıqda,  eləcə  də  ha-

vada  T  düşdükdə,  hansı  ki,  nitradreduktaza  fermentinin  aktivliyinin  azal-

masına səbəb olur, nitratların toplanmasına gətirib çıxarır. 

Artıq  qeyd  olunduğu  kimi  bitkilərdə  artıq  miqdarda  NO

3

-ın  toplan-

masını kompleks faktorlar şərtləndirir.  Bu zaman verilən gübrələrin dozası 

daha vacib rol oynayır. N gübrələrinin dozasından asılı olaraq tərəvəz məh-

sullarından  nitratların  toplanması  aşağıdakı  cədvəl  2.10-da  göstərilib.                

(P. Pruqarova, 1990).     

Cədvəl 2.10 

Tərəvəz məhsullarında nitratların toplanması 

Azot gübrələrinin dozası  

kq/hek 

Məhsulda nitratların miqdarı mq/kq  

(üç ildə) 

İspanaq 

Salat (kahı) 

0 

952 

993 

80 

1338 

1322 

160 

2160 

1642 

98 

 

Cədvəldən  görünür  ki,  hər  1  kq  azot  gübrəsinin  hesabına  ispanaqda 

7,55 mq, xaç-salatda 4,06 mq nitratlar toplanır. 

N gübrələrinin dozasının artırılmasına deyil, eləcə də istehsal olunan 

məhsulda,  C  bitaminin,  şəkər  və  digər  maddələrinin  azalmasına,  nəticədə 

onun bioloji qiymətinin düşməsinə səbəb olur.  

Tərəvəzlərdə  nitratların  toplanmasında  istifadə  olunan  gübrələrin  for-

ması və məhsulun yığılma müddəti də mühüm rol oynayır. nitratların miq-

darı bitkinin arqanlarından da asılı olaraq fərqlənir. Onlar ksilema və toxu-

malarda, vakuolları yaxşı inkişaf etmiş hüceyrələrdə və digər hissələrdə çox 

olur.  Bitkinin  bu  orqanlarda  qida  maddələri  nəql  olunur.  Belə  ki,  kökdə, 

gövdədə  və  yarpaq  pulcuqlarında  nitratlar  daha  çoxdur,  nəinki  yarpaq 

ayasında. Generativ orqanlarda nitratlar ya olmur və ya vegetativ orqanlara 

nisbətən dəfələrlə az olur.  

Azot gübrələri təbii suları çirkləndirir. Su obyektlərində N-un olması 

həm  təbii,  həm  də  antropogen  faktor  kimi  müəyyənləşdirilir.  Məsələn,  N 

gübrələrinin saxlanma, hazırlanma və tətbiq prosesində texnoloji pozuntular 

verilən  miqdarın  3-20%-ə  qədəri  su  obyektlərinə  düşür  ki,  bu  da  neqativ 

nəticələr verir.  

Nitratların  yuyulma  prosesi  çəmənliklərin  şumlanmasını  tezləşdirir, 

növbəli  əkində  dənli  və  becərilən  bitkilərin  payını  artırır,  aralıq  bitkilərin 

becərilməsini tam və ya qismən inkar edir (cədvəl 2.11.) 

 

Cədvəl 2.11 

                      Müxtəlif bitkilərin torpaqdan azotu udması, kq/ha    

 

Torpaqlar  

Şum 

Çəmənlər 

Dənlilər 

Becərilənlər 

Qumsal  

30 

45 

7 

Suqlinist və Lyoss  

21 

32 

5 

Gilli  

15 

24 

3 

Orta hesabla 

22 

34 

5 

 

ABŞ-da  alınan  nəticələrə  görə  N-un  torpaqdan  infiltrasiyası  otlarla, 

dənlilərlə  və  heriklə  1:6:30  nisbətində  olur.  Əkinçiliyin  terraf  sistemində 

kontur  sisteminə  nisbətən  tarlada  səthi  axınla  N-un  aparılması  12  dəfə  az 

olur.  

Tərəvəz,  meyvə-giləmeyvə  bitkiləri  və  üzümlüklərin  intensiv  istehsal 

rayonlarda qrunt sularının nitratlarla çirklənməsi müşahidə olunur.  

İçməli sularda nitratların son yol verilmə qatılığı belədir: orta en darə-

sində -22 mq/l tropiklərdə -10 mq/l.  (Rusiyada aşkar göstəricilər 10  mq/l, 

99 

 

 Polşa və ABŞ-da olduğu kimi, AFR-da 20 mq/l). 

Gübrə  verilməzdən  əvvəl  torpağın  əhənglənməsi  lazımdır,  hansı  ki, 

torpağın  turşuluğunu  aşağı  salır  və  nitratların  bərpa  olunma  prosesini 

aktivləşdirir.  

Əlavə  yemlənmənin  aparılma  müddəti  də  nitratların  toplanmasında 

mühüm rol oynayır. Kök meyvələrin və başqaların kütləvi yerləşmə dövrün-

də əlavə yemlənmənin verilməsi tövsiyə olunmur. 

Kənd  təsərrüfatlarının  nitratlarla  çirklənməsini  azalmaq  üçün  müstəs-

na əhəmiyyətli üsul kifayət qədər üzvi gübrələrin verilməsidir (peyin, kom-

post,  sideratlar).  Biz  çox  ölkələrin  qeyri-üzvi  gübrələrlə  qarışdırmaq  məq-

sədəuyğundur.  Məsələn,  Hollandiyada  300  kq/hek  mineral  gübrələri  40 

kq/hek  üzvi  gübrə  ilə  qarışdırıb  torpağa  verdikdə  nitratlarla  çirklənmə  baş 

vermir. Peyini saman və torfla kompostlaşdırıb payızda torpağa verilir.  

Mineral  azotdan  fərqli  olaraq  bitkilərin  qidalanmasında  bioloji  azot 

daha perspektivlidir. Akademik E.N.Mişustinin hesablanmalarına görə keç-

miş SSRİ-nin 220 milyon hektarlıq əkin sahələrində, azot fiksə edən mikro-

orqanizmlərin  fəaliyyətindən  bioloji  azotun  miqdarı  7,5  milyon  tona  çatdı      

(3  milyon  ton  azot  fiksə  edən  paxlalı  bitkilərin  simbiontları  və  4,5  milyon 

ton sərbəst yaşayanlar).  

Müqayisə üçün qeyd  etmək lazımdır ki,  1976-cı ildə kimya sənayesi 

kənd  təsərrüfatına  azota  çevrildikcə  7,25  milyon  ton  azot  mineral  gübrəsi 

verilib. 

Hazırda Rhizobium cinsindən olan bakteriyalar müxtəlif paxlalı bitki-

lərlə  onların  spesifikliyi  geniş  öyrənilir.  gen  mühəndisliyi  metodunun  kö-

məyi ilə daha məhsuldar Ştamınlar axtarılır. Azot fiksə edən  bakteriyaların 

assosiasiyasının istifadəsinin mümkünlüyü tədqiq  olunur, eləcə də bu mik-

roorqanizmlərin  müxtəlif  kombinasiyaları,  çox  vaxt  bu  kombinasiyalar 

ayrılıqda onların hər birindən daha effektli olur. 

Hər bir kənd təsərrüfatı bitkisi və hər bir sort üçün, eləcə də müxtəlif 

torpaq  şəraiti  üçün  azotfiksəedən  mikroorqanizmlərin  spesifik  kombina-

siyalarını  seçib  götürmək  lazımdır,  bu  zaman  azotla  təchiz  olunma  prosesi 

daha məhsuldar  olacaq.  Azotfiksə edən mikrobioloji preparatın köməyi  ilə, 

kənd  təsərrüfatı  bitkilərinin  məhsuldarlığını  azot  mineral  gübrələri  veril-

mədən artırmaq olar. 

Artıq  deyildiyi  kimi  gübrənin  verilməsinin  effektliyi  biotik  və  antro-

pogen  faktorların  mürəkkəb  kompleksi  ilə  təyin  olunur.  Onların  arasında 

iqlim və hava şəraiti çox vaxt həlledici əhəmiyyət kəsb edir. Aqrometeoro-

loji şəraitin uçotu mineral gübrələrin optimal istifadə olunmasında vacib rol 

oynayır,  nəticədə  ətraf  mühiti  artıq  kimyəvi  maddələrlə  çirkləndirməkdən 

qoruyur.  Professor  A.P.Fedoseyvin  fundamental  tədqiqatlarının  nəticələri 

100 

 

(―Aqrotexnika  və  hava‖,  1979;  ―hava  və  gübrələrin  effektliyi‖,  1985) 

kimyalaşmada  meteoroloji  məlumatlardan  müvəffəqiyyətlə  istifadə  etməyə 

imkan verir.   

Torpağın struktur və sıxlıq parametrləri bitkinin həyat şəraitini kifayət 

qədər  yaxşı  əks  etdirir  (torpağın  fiziki-kimyəvi  xassələri  kompleksi,  rütu-

bətin olması, qaz mübadiləsi və bioloji proseslər). 

Gübrənin  effektiyi  torpağın  tipi  və sıxlığından, eləcə də nəmliyindən 

asılı olaraq, əhəmiyyət çox böyük ariasiya edir.  

Müxtəlif  dozada  azot  gübrələrinin  verilməsində  nəmlikdən  məhsulun 

təkcə  absolyut  artımında  deyil,  onun  tərkibində  olan  zülalın  miqdarında  da 

üzə çıxır.  

2.8.  şəkildə  verilən  məlumatlara  görə  quru  illərdə  N  kiçik  dozasında 

məhsuldarlıq az artıb  (22 kq/hek), orta nəmli  illərdə orta dozada N gübrəsi 

verilməklə  məhsuldarlıq  xeyli  artıb  (45  kq/hek)  nəmli  illərdə  də  artım  var, 

lakin yüksək dozada (90 kq/hek). Dəndə zülalın miqdarı bütün hallarda N-

un dozasını artırmaqla yüksəlir və quru ildə ən yüksək həddə çatır.