Ġzabella qasimova, musa bayramov
Yüklə 5,58 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2.1.3. Aqroekosistemin tipləri, strukturu və funksiyaları. «Aqroeko- sistem» anlayışı
- 2.1.4. Aqroekosistemin tiptəri
- Cədvəl 2.3 Aqroekosistemlərin əsas tiplərinin ümumilaĢdirilmiĢ xarakteristikası (Qazıəhmədov, Naumova, 1996)
- 2.1.5. Təbii və aqroekosistemlərin müqayisəli xarakteristikası
- 2.1.6. Aqroekosistemlərdə maddələr mübadiləsi və enerji axını
- 2.1.7. Aqroekosistemlərdə maddələr mübadiləsinin (dövranının)
|
68
Biokütlə(quru maddə), ilkin və ikinci bioloji məhsuldarlıq (Reymers, 1990)
Ekosistemin tipi Sahə, min.
km 2
Bitkinin kütləsi. kq/m
2 Bitkinin umumi bioküt-
ləsi, mlrd.
ton Heyva-
nın umumi
biokütləsi. min. ton tərəddüd
Təmiz ilkin məhsul, illik, q/m 2 Umumi
temiz ilkin
məhsul ildə
mlrd. t Heyvan-
laıiri məhsul-
darlığı. İldə min. T Tərəddüd orta rəqəm
Tərəddüd Orta
rəqəm 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Rütubətli tropik meşələr
17.0 6...80
45 765
330 1000... 3500 2200 37,4 260
Mövsümi yaşıl tropik meşələr 7.5 6...80
35 260
90 1000...2500 1600 12 72
Mülayim qurşağın həmişəyaşıl meşələri 5.0 6...200
35 175
50 600... 2500 1300 6,5
26 Mülayim qurşağin qışda yarpağı tökülən meşələri 7,0 6...60
30 210
110 600... 2500 1200 8,4
42 Tayqa
12.0 6...40
20 240
57 400... 2000 800 9.6
38 Meşə-kol qruplaşmaiarı 8,5
2...20 6 50 40 250... 1200 700 6
Savanna 15.0
0.2...15 4 60 220 200... 2000 900 13,5
300 Çəmən-bozqır 9.0 0,?...5
1.6 14
60 200... 1500 600 5.4
80 Tundra və yüksək dağlıq 8.0
0,1...3 1.6
14 60
10...400 140
1.1 3 Səhra və varımsəhra 18.0 0.1...4 0.7
13 8 10...250 90 1,6
7 Quru səhralar, qayalıqlar. Buzlaqlar 24.0 0...0.2
0.02 0.5
0,02 0...10
3 0.07
0.02 Mədəniləşmiş torpaqlar 14.0
0.4...12 1 14 6 100... 3500 650 9.1
9.0 Bataqlıqlar 2 3...50
15 30
20 800... 350 2000 4.0
32 Göllər və axar sular 2 0.01 0.02
0,05 10
100... 1500 250
0,5 10
Materik ekosistemlərin cəmi 149 -
1837 1005
0...3500 773
115 909
Açıq okean 332.0 0..0.005 0.003 1.0
800 2...400
125 41.5
2500 Apvellinq zonası 0.4 0,005..0.1 0,02 0,008
4 400... 1000 500 0.2
11 Kontinental şleyf 26.6 0.001..0,04 0.01 0.27
160 200... 600 360 9.6
436 Yosun cəngəllikləri və riflər 0.6
0.04...4 2 1,2 .12 500... 4000 2500 1,6
36 Estuari
1.4 0,01...6 1 1,4
21 200...3500 1500 2,1
48 Dəniz
ekosistemlərin cəmi 361
- 0.01
3.9 997
2...4000 152
55 3025
Yer üzərində cəmi* 510
- 3,6
1841 2002
0...4000 333
170 3934
*Litosfer aerobiosferin gatlarında orqunizmhrin biokütləsi oldqca azdır, litobiosferin orqanizmlərinin məhsuldarlığı məlum deyil, aerobiosferinki isə cüzidir. 69
Son onilliklərdə bir çox nhəllarda ekoloji məhdudlaşmaya yüksək səviyyədə diqqət yetirilir. Vacib problemləri həil edərkən təbii və fasilasiz proseslərə yol verilən müdaxilanin həddini nəzərə almaq lazımdır. Aqroekosistemin suni vasitələrlə «doldurulmasının» uğurlu olmasını formalaşdırmaq meyli onun təbii potensialmm tükənməsini pərdələmək deməkdir. Məsələn, mineral gübrələr müxtəlif bitkilərin davamlı istehsalının təmin edilməsində uzunmüddətli vasitə ola bilməz, belə ki, ondan geniş isti- fadə edilməsi mühüm torpaq ehtiyatının istifadəsini intensivləşdirərək, bu- nunla da, torpağın təbii münbitliyinin aşağı düşməsinə səbəb olur, humusun miqdarının xeyli azalması bunu təsdiq edir. XX əsrin ikinci yarısının xarakterik xüsusiyyəti «yaşıl inqilab»ın nə- ticəsində yüksək məhsuldar taxıl şortlarının tətbiqi, mineral gübrələrin yüksək dozada istifadəsi, iqtisadi cəhətdən bitki mühafızəsi vasitələrindən (lakin ekoloji baxımdan təhlükəli) istifadəsi hesabına kənd təsərrüfatı isteh- salı sahəsində bioloji məhsuldarlığın (məhsulün) xeyli artması idi. Bunun nəticəsində 1950-1970-ci illərdə əsas qida məhsulü sayılan taxıl hasilatı əhəmiyyətli dərəcədə çoxaldı. Lakin 1980-ci ilin əvvəlindən başlayaraq bu artım göstəricisi dayandı. Bu, təbiətdən istifadənin energetik (enerji) effekt- liyinin azalması qanununun təsirinin əks olunmasıdır (Reymers, 1990). 1970-1990-cı illərdə kənd təsərrüfatınm effektivliyini xarakterizə edərək, alimlər belə nəticəyə gəlmişlər ki, sərf olunan iqtisadiyyat şəraitində əlavə qoyulan enerji, nəinki çəkilən xərci ödədi ,qaytardı), hətta «mənfı enerjiyə» keçərək torpağın və yem sahələrinin dağılmasına gətirib çıxardı. Son vaxtlar istehsal olunan məhsluun keyfıyyəti xüsusi əhəmiyyət daşıyır.
masiyaya uğrayır. Bunun nəticəsində olduqca müxtəlif kənd təsərrüfatı törəmələri (əkin, səpin sahələri, bağlar, çəmən, otlaq və s.) formalaş-mışdır, bunlar qurunun üçdə birini (o cümlədən 1,5 mlrd. ha əkin (şum sahəsı) tutur. Hər il təkrar şumlanan, gübrə verilməsini tələb edən ərazilər tarla tipli kənd təsərrüfatı törəmələrə aid edilir. Bağlar, giləmeyvəliklər, üzümlüklər, çay və kofe ağacı plantasiyaları bağ törəmələri adlanır; bunlar çoxillik fitosenoz- lardır. Kənd təsərrüfatı məhsulü əldə etmək üçün baza hesab olunan və tro- pikdən başlamış subtropikaya qədər geniş əraziləri tutan (3 mlrd. ha) çəmən və otlaqlardır. Bu sahələrdə ilkin bioloji məhsulün formalaşması prosesi təbii yolla gedir və ikinci (törəmə) bioloji məhsulün alınmasında istifadə olunur (insanın nəzarəti və idarəedilməsi altında müxtəlif ev heyvanlarının 70
yetişdirilməsi və saxlanması). Kənd təsərrüfatı sahəsində insanın təbiətlə qarşılıqlı əlaqəsi gedən ilkin struktur halqa - funksional vahid aqroekosistem (və ya aqrobiogeo- senoz) sayılır. Müasir təsəvvur (anlayış) baxımından aqroekosistem (aqro- biogeosenoz) ikinci (törəmə), insan tərəfindən dəyişilmiş, biosferin ele- mentar vahididir. Onun əsasını suni yaradılmış, bir qayda olaraq növlərlə kasatlaşmış canlı orqanizmlərin biotik qruplaşmaları təşkil edir. Kənd təsərrüfatı məhsu- lü almaq üçün bu qruplaşmaları insanlar formalaşdırır va tənzimləyir. Aqro- ekosistemlər yüksək bioloji məhsuldarlığı və seçilmiş bir və ya bir neçə bitki və ya heyvan növlərinin (sort, cins) dominantlığı ilə fərqlənir. Becə- rilən bitki və yetişdirilən heyvanlar təbii dey il, suni seçməyə məruz qalır. Ekoloji sistem kimi aqroekosistemlər davamlı deyil: onlarda özünütən- zimləmə zəif təzahür edilir, insanın köməyi (nəzarəti) olmadan onlar tez parçalanır, yabanılaşır və təbii biogeosenozlara transformasiya olunur (mə- sələn, meliorasiya olunmuş torpaqlar-bataqlığa, suni meşə əkini- meşəyə çevrilir). Taxıl bitkilərindən ibarət aqroekosistemlər bir ildən artıq olmayaraq, çoxillik otlar - 3-5 il, meyvə bitkiləri - 20-40 il yaşayır, sonra pozulur (dağı- lır) və məhv olurlar. Bozqır (və ya yarımsəhra) zonasında salınmış meşə zo- laqları aqroekosistemin elementi olaraq 30-50 ildən çox ömür sürür. İnsanın köməyi olmadan onlar tədricən «yabanılaşır», təbii ekosistemə çevrilir və ya məhv olurlar. Ekosistemlərin əksəriyyəti müxtəlif növlərin suni fitosenoz- larıdır: mədəniləşdirilmiş (planlı istismar olunan çəmən və otlaqlar); yarım- mədəniləşdirilmiş (davamsız nizamlanan suni meşə əkinləri, çoxillik çəmən- liklər); mədəni (daim təmizlənən, xidmət göstərilən çoxillik ağaclıqlar, bos- tan bitkiləri); intensiv mədəni (parnik və oranjeriya bitkiləri, hidroponika, aeroponika və b., bunlar xüsusi torpaq, su və hava şəraiti yaradılmasmı tələb edir). B.M.Mirkin və R.M.Qazıəhmədov (1995) aqroekosistemin fəaliyyət sxemini teklif etmişlər.
Məlum olduğu kimi, təbii ekosistemlər və aqroekosistemlər avtotrofluğa görə oxşardır. Lakin təbii ekosistemlərdə qida elementləri və ilkin məhsul qapalı tsikldə olur, yəni maddələr axını əsasən sistem daxilində həyata keçirilir, onların çıxarııması isə demək olar ki, baş vermir. Aqro- ekosistemlər isə əksər halda məhsulün sistemdən çıxarılması üçün yaradılır, həm də bəzən məhsul formalaşan mənbədən min kilometlərlə uzağa aparılır. Aqroekosistemlər bir tərəfdən istehsalın təbii-maddi mənbəyi, digər tərəfdən isə insan fəaliyyətinin məqsədyönlü obyekti və nəticəsidir. 71
Aqroekosistemlər də təbii ekosistemlər kimi bir-birilə qarşılıqlı əla- qədə olan bir çox bioloji, fiziki va kimyəvi komponentlərdan ibaratdir. Bir- birilə funksional (fəaliyyət) əlaqəsi müəyyən edilən istanilən komponentlər qrupu sistem əmələ gətirir. Aqroekosistemin umumi qəbul olunmuş təsnifatı olmadığından FAO tərəfindən istifadə edilən əkincilik strukturunun məlum ayrılmış tiplərin təsnifatı yerinə yetirilir. Bu təsnifata uyğun olaraq torpaqdan istifadənin beş növü ayrılır, hər bir növ üzrə aqroekosistemlərin təsnifatı verilir: Əkinçilik aqroekosistemi və ya tarla, torpaqdan istifadə dəmyə, suva- rılan aqroekosistemləri (taxıl, paxlalılar, yem, tərəvəz, bostan, texniki və dərman bitkiləri) rotasiyası. Plantasiya - bağ kimi torpaqdan istifadə - plantasiya aqroekosistemləri (çay kolları, kakao ağacı, kofe ağacı, şəkər qamışı), bağ ekosistemləri (mey- və bağları, giləmeyvəlik, üzümlük). Otlaq kimi torpaqdan istifadə - otlaq aqroekosistemi (köçürmə otlaq- ları: tundra, səhra, dağ; meşə otlaqları; yaxşılaşdırılmış otlaqlar; biçənəklər; mədəniləşdirilmiş çəmənlər). Qarışıq torpaqdan istifadə - qarışıq aqroekosistemlər, torpaqdan istifa- dənin bir neçə növünün eyni nisbət və uyğun (əlaqəli) istifadəsi, həmçinin, həm birinci (ilkin), həm da ikinci (təkrar) bioloji məhsulün alınması proses- lərini səciyyələndirir. İkinci (təkrar) bioloji məhsulün istehsalı məqsədilə torpaqdan istifadə
«sanayeləşdirilmiş» istehsalı əraziləri. Enreji daxil etmək üzrə insan və heyvanm azalə gücü şaklinda enerji əlavə etməklə sanayeda əvvəlki aqroekosistemlər ayrılır. Bu aqroekosi-stem tipi, bir qayda olaraq, təbii ekosistemlərlə hormoniya yaradaraq Asyia, Afri- ka və Canubi Amerika ölkalərinda geniş əkin (şum) torpaq ərazilərini əhatə edir. Sanayedən əvvəl aqroekosistem tipina hər il 2x10 9 C/ha, inkişaf etmiş ölkalərda intensiv mexanikləşdirilmiş aqroekosistemlərə isə 20x10 10 C/ha əlavə enerji daxil olur. B.M.Mirkin tərəfindən hazırlanmış, R.M.Qazıahmadov və L.Q.Nau- mova (1996) tərəfindən dayişdirilmiş aqroekosistemlərin əsas tiplərinin xarakteristikası 2.3 saylı cadvəlda verilir. Aqroekosistem törəmələrinin (tiplərinin) formalaşması, inkişafı və is- tismarı prosesində torpağın münbitliyi və onun barpasmm nəzərə alınması vacibdir. Aqroekosistemin üç baza tipini ayırmaq olar: təbii tutumlu, təbiəti muhafıza və təbiəti yaxşılaşdırma. Təbii tutumlu aqroekosistemlər təbii münbitliyin tam olmayan barpası ilə səciyyələnir, bu, onun səviyyəsinin aşağı düşmasinə səbəb olur. Aqroekosistemin təbiəti mühallza tipi üçün 72
təbii münbitliyin sadə barpası səciyyəvidir, bunun sayəsinda onun səviyyəsi saxlanılır. Təbiəti yaxşılaşdırma aqroekosistem tipi onun geniş barpa olunmasına və təbii münbitliyin yüksəlməsinə yönaldilir. Son vaxtlar təbii tutumlu aqroekosistemlər üstünlük təşkil edir.
Aqroekosistemlərdə bəzi proseslər təbii sistemlərdaki kimi getmir. Belə ki, təbii ekosistemlərdə suyun infiltrasiyası (süzülməsi) yüksək olub, səth sularını xeyli azaldır və torpağın eroziya prosesinin inkişafını zəiflədir. Təbii şəraitdə bitki örtüyü bütün il boyu eroziyanın qarşısını alır. Təbii ekosistemlərdə üzvi kalloidlər yüksək miqdarda olur, bu da tor- pağın ion mübadiləsini və su saxlama qabiliyyətini artırır. Aqroekosistem- lərdə uzun müddət torpağın becərilməsi, həmçinin suvarılması nəticəsində maddələrin oksidləşməsi və dağılması ila əlaqədar torpaqda kalloidlərin
73
itməsi baş verir. Üzvi maddələrin oksidləşməsi ilə paralel olaraq həm da intensiv minerallaşma gedir, bu da üzvi maddələrin mütahərrik hissəsinin xeyli itirilməsinə gətirib çıxarır. Aqroekosistemlərdə oksidləşmə və mineral- laşma prosesləri bitki örtüyünün sıxlığının azalması və torpağın tem- peraturunun artması nəticəsində güclənir. Biogen elementlərin dövran tsikli təbii ekosistemlərdə aqroekosistemə nisbətən daha qapalı gedir, çünki burada onların böyük hissəsi məhsulla çıxarılır. Aqroekosistemlərdə torpaqdan qaz halında olan azotun itkisi təbii ekosistemlərlə müqayisəda xeyli yüksəkdir, bu, denitrifikasiya mikroor- qanizmlərin yüksək aktivliyi nəticəsində baş verir. Təbii ekosistemlərdə bitkinin qida elementlərini udma qabiliyyəti, torpaqda onların mənimsənilmə formalarının əmələgəlmə sürətindən yüksəkdir. Təbii ekosistemlərin bitkiləri daha çox müxtəlif kök sisteminə malikdir, bu, onun torpaq profilindən tam istifadəsinə imkan yaradır. Aqroekosistemlərdə aqrotexnika, həm rütubətdən istifadə effektliyini aşağı salır, həm da yuyulma prosesi nəticəsində qida maddələrinin torpağın kök sistemi yerləşən qatından da kənara aparılması təhlükəsi yaranır. Təbii ekosistemlər üç əsas həyattəminedici funksiya daşıyır (yer, vasitə, şərait). Onlardan fərqli olaraq aqroekosistemlərdə qida, yem, dərman və xammal re- sursunun ilkin manbəyi kimi mümkün maksimum miqdarda məhsul əldə et- mək formalaşır, yəni aqroekosistemin funksiya sı, əsasən, həyat vasitasi kimi məhdudlaşır. Bunun əsas səbəbi resurstutumlu və təbiəti dağıdıcı aqro- ekosistemlərin üstünlük təşkil etməsidir. Aqroekosistemin elmə əsaslanmış təşkili yerli landşafta və bütövlükdə ərazinin təsərrüfat istifadəsinə adekvat (tam uyğun), səmərəli təbii və təbii- təsərrüfat infrastrukturunun yaradılmasını nəzərda tutur. Aqrolandşaftın təşkili təbii komplekslərin konturlarına yaxın olma- lıdır, bu, aqrolandşaftın optimallaşdırılması ilə yerinə yetirilir. Lakin bu, ekoloji əsaslanmış aqroekosistemin yalnız görünən hissəsidir. Landşaft - ekoloji tarazlığı saxlayan kütlə və enerji mübadiləsinin «daxili» prosesləri daha mürəkkəbdir.
Məlumdur ki, yer atmosferinin yuxarı qatınm 1 sm 2 -a hər daqiqa 2 ka- lori Günəş enerjisi düşür, bu günaş sabiti və ya konstantı adlanır. Işıq enerji- sinin bitkilər tərəfindən istifadə olunması nisbətən çox deyildir. Günəş spek- trinin yalnız FAR (dalgasının uzunluğu 380-710 nm, günaş radiasiyasının 21-46%-ni təşkil edən fotosintetik aktiv radiasiya) adlanan kiçik hissəsi fotosintez prosesinda iştirak edir. Təbii və aqroekosistemlər fəaliyyət xüsu- siyyətlərinə görə aşağıdaki fərqli xüsusiyyatlara malikdir. 74
1.Müxtəlif istiqamətli seçmə. Təbii ekosistemlər üçün təbii seçmə xarakterikdir, bu onların əsaslı xassəsi - davamlılığa yönəldir, qruplaşanın davamsız, həyata qabil olmayn orqanizm formalarını sıradan çıxarır. Aqro- ekosistemlər insan tərəfindən yaradılır və saxlanılır. Burada seçmənin baş- lıca istiqaməti suni usul olub, məqsəd kənd təsərrüfatı bitkilərinin məh- suldarlığını yüksəltməkdir. İnsan tərəfindən mədəniləişdirilmiş bitki və heyvan növləiri suni seçmə hesabına «təkamül» keçirir və insanın köməyi olmadan onlar vəhşi növləirləi rəqabətə girmək qabiliyyətinə malik deyildir. 2.Təbii eekosistemlərdə fıtosenozun ekoloji tərkibinin müxtəlifliyi ayrı-ayrı illərdə hava şəraitinin tərəddüdü zamanı onun davamlığını təmin edir. Bir neçə bitki növünün məhv olması digər növləirin məhsuldarlığının yüksəlməsinə şəraityaradır. Bunun nəticəsində ayrı-ayrı illəirdə ekosistemdə fıtosenoz bütvölükləi məhsulün müəyyən səviyyədə saxlanma qabiliyyətinə malik olur. Tarla bitkiləirinin aqrosenozu isə monodominant, çox vaxt isə eyniçeşidli qruplaşma kimi tazahür olunur. Əlverişsiz faktorların aqroseno- zun bütün bitkiləirinə təsiri eyni cür olur. Əsas bitkinin böyümə və inkişafı- nın sıxılması (zəifləməsi) digər bitkiləirin sürətlə inkişafı ilə kompensasiya oluna bilməz. Bunun nəticəsində aqrosenozun məhsuldarlığınm davamlılığı təbii ekosistemlərdən aşağıdır. 3.Müxtəlif fenoloji ritmə malik olan bitkilərin növ tərkibinin müx- təlifliyinin mövcudluğu bütün vegetasiya dövründə fıtosenoza tam (bütöv) sistem kimi fasiləsiz olaraq məhsulvermə prosesi həyatakeçirməyə, istilik, rütubətlik və qida maddə resurslarından tam və qənaətlə istifadə etməəa imkan yaradır. Aqrosenozda mədəniləşdirilmiş bitkilərin vegetasiya dövrü vegetasiya mövsümündən qısa olur. Təbii fitosenozlarda müxtəlif bioloji ritmlara malik olan növlər vegetasiya mövsümünün müxtəlif vaxtlarında maksimum bio- kütləyə çatır. Aqrosenozlarda isə bitkilərin böyüməsi eyni vaxtda olur və inkişaf mərhələlərinin ardıcıllığı, bir qayda olaraq sinxronlaşmışdır. Təbii ekosistemlərdə bitkilərin inkişafının müxtəlif vaxtlarda, aqro- senozlarda isə eyni vaxtda baş verməsi məhsulverma prosesi ritminin müx- təlif olmasına gətirib çıxarır. 4.Təbii və aqroekosistemlərin nıühüm fərqi ekosistemlərin daxilində maddələr mübadiləsinin kompensasiya (əvəz) olunma dərəcəsi hesabolunur. Təbii ekosistemlərdə maddələr dövranı (kimyəvi elementlər)qapalı tsikllə, yaxud kompensasiya olunma ilə baş verir: maddələrin müəyyən dövrdə tsiklə daxil olması orta hesabla tsikldən xaric olanmaddələrin miqdarına bə- rabər olur, bu səbəbdən də tsikl daxilində hərbloka daxil olan maddə, təxmi- nən oradan çıxan maddəyə bərabər olur.
75
Antropogen təsir ekosistemdə maddələr dövranını pozur. Aqrose- nozlarda maddələrin bir hissəsi ekosistemdən birdəfəlik götürülür. 5. Təbii ekosistemlər «avtotənzimləyici» sistemdir, aqrosenozlar isə insan tərəfindən idarə olunur. Məqsədinə çatmaq üçün insan aqrosenozda təbii faktorların təsirini dəyişir və ya ona nəzarət edir, bitkinin böyümə və inkişafına, xüsusilə qida məhsul vermə komponentlərə üstünlükverilir. Bu- nunla əlaqədar əsas vəzifə minimal enerji və maddə sərf etməklə məhsul- darlığın yüksəlməsinə şərait tapmaq, torpağın münbitliyini artırmaqdır. Bu vəzifənin həlli aqrofıtosenozlar tərəfındən təbii resurslardan daha tam istifadə etmək və aqrosenozlarda kimyəvi elementlərin kompensasiya olu- nan tskillərini yaratmaqdır. Resurslardan istifadə dolğunluğu şortun genetik xüsusiyyatləri, vegetasiyanın uzunluğu, birgə səpinlərdə komponentlərin müxtəlif cinsliliyi və s. ilə müəyyən olunur. Buna görə M.S.Sokolov və b. (1994) belə nəticəyə gəlir ki, aqrosistemlərin vəziyyətinə ən ciddi nəzarət daha çox enerji sərfı tələb olunan qapalı sahədə yerinə yetirilə bilər. Bu qrupa yarımaçıq sistemlər aiddir, burada xarici mühitlə (istixana, heyvan- darlıq kompleksi) əlaqə olduqca məhdudlanır, temperatur, radiasiya, mineral və üzvi maddələrin dövranı tənzimlənir və yüksək dərəcəda nəzarət olunur. Bu idarəolunan aqroekosistemlərdir. Qalan digər aqroekosistemlər - açıq sistemlərdir. İnsan tərəfindən effektiv nəzarət nə qədər çox olarsa, onlar bir o qədər sadə olar. Yarımaçıq və açıq sistemlərda insanın sayi orqanizmlərin böyüməsinə optimum şəraiti təmin edir və onların tərkibinə ciddi bioloji nəzarət olunur. Buradan aşağıdaki praktiki məsələlər meydana gəlir: -birincisi, mümkün qədər arzu olunmayan növləri tam kanarlaşdırmaq; -ikincisi, yüksək potensial məhsuldarlığa malik olan genetik tiplərin seçilməsi; -bütövlükdə qurumuş bitkilər və ölmüş fıtofaqlarla birlikdə əvvəl udulmuş enerjinin ölü üzvi maddələrin tərkibinda saxlanır, ondan bir qədər çoxu isə tənəffüs zamanı istilik şəklində ekosistemdən kanar edilir. Ekosistemin biokütlə istehsal etmək qabiliyyəti sayəsində insan özünə zəruri olan qida və bir çox texniki resursları əldə edir. Qeyd edildiyi kimi, sayca artan bəşəriyyətin qida (ərzaq) ilə təmin edilməsi problemi -başlıca olaraq aqroekosistemin (kənd təsərrüfatının) məhsuldarlığını yüksəltmək problemi hesab olunur. Ekoloji sistemlərin insanın təsiri ilə əlaqədar dağılması və ya çirk- lənməsi bilavasitə enerji axınının maddələrə daxil olmasının kəsilməsinə (dayanmasına), deməli, ekosistemin məhsuldarlığının aşağı düşməsinə sə- bəb olur. Odur ki, bəşəriyyət qarşısında duran ilkin vəzifə - aqroekosistemin məhsuldarlığının aşağı düşməsinin qarşısını almaqdır. Bu məsələ həll olun-
76
duqdan sonra ikinci mühüm vəzifənin - məhsuldarlığın artırılması vəzi- fəsinin həlli mümkün ola bilər. XX əsrin 90-cı illərində şumlanan torpaqların ilk illik məhsuldarlığı planetimizdə 8,7 mld. ton, enerji ehtiyatı isə 14,7-10 16 kC təşkil etmişdir. Aqrosenozlarda tez-tez ayrı-ayrı növlərin hədsiz çoxalması baş verir. Bu hadisəni Ç.Elton «ekoloji partlayış» adlandırır. Tarixən belə «ekoloji partlayişlar» müşahidə olunmuşdur. XIX əsrdə fitoftor göbaləyi Fransada bütün kartof sahəbrini məhv etmiş və açlığa səbəb olmuşdur. Kolorado bö- cəyi Amerikada Atlantik okeanına qədər yayılmış, XX əsrin başlangıcında Qərbi Avropaya, 1940-cı illərdə isə Rusiyanın Avropa hissəsinə keçmişdir. Müharibənin sonraki ağır illərinda bu böcək Rusiyanın bütün tarlalarını «boşaltmışdır». Bu hadisənin qarşısnıı almaq üçün zərərvericilərin sayını suni yolla nizamlamaq tələb olunur. Lakin kənd təsərrüfatı praktikasında bu yol bəzən yaxşı nəticə vermir. Odur ki, insanı əhatə edən təbiətin sadələş- dirilməsi ekoloji baxımdan təhlükəlidir. Bunu nəzərə alaraq bütün təbii landşaftları aqrotəsərrüfat landşaftına çevirmək olmaz, onun müxtəlifliyini qorumaq üçün toxunulmayan qoruq sahəları saxlanılmalıdır. Bu sahəlar təbii qruplaşmalarm suksessiya sıralarını bərpa etməkdə mühüm mənbə sayılır.
Kənd təsərrüfatı bitkilərinin yüksək məhsuldar qarışıq əkinlərinin (səpinərinin) yaradılması aqroekosistemlərdə məhsuldarlığın effektliyinin yüksəldilməsinin ən təsirli və real (düzgün) yolu hesab edilməlidir. Aqro- ekosistemlərdə qarışıq və birgə səpinəri mexaniklaşdirmək işlərini yüksək səviyyədə təşkil etməklə aparmaq olar. Kənd təsərrüfatı bitkilərinin səpini bir-birini əvəz edən zolaqlarla və ya cərgələrlə aparılır. Mülayim iqlimə ma- lik olan rayonlarda bitkilərin müxtəlif kombinasiyasından istifadə olunur: noxud və vələmir soya ilə və ya qarğıdalı ilə; soya vələmir və qarğıdalı ilə; soya və lobya (maş) qarğıdalı ilə; soya buğda ilə; noxud günabaxanla; raps qarğıdalı ilə. Taxıl və paxlalıların optimal seçimində səpinərin məhsuldarlığı və zülalın çıxımı yüksəlir. Zülalın artımı yalnız paxlalıların dəninin hesabına deyil, həm da paxlalı bitkilərin fıksə etdiyi azotdan istifadə edən taxıl bitkisinin dənində olan zülalın hesabına formalaşır. İqlim zonalarından asılı olaraq ekosistemin enerji (energetik) balansı dəyişir. Planetin müxtəlif təbii zonalarının enerji xüsusiyyatləri 5 əsas (qlobal) aqroekosistem tipini ayırmağa imkan verir. 1. Tropik tip - fasiləsiz vegetasiya üçün şərait yaradan yüksək istilik təminatı ilə səciyyələnir. Burada əkinçilik, əsasən, çoxillik bitkilərin üs- tünlük təşkil etdiyi (ananas, banan, kakao, kofe, çoxillik pambıq və s.) aqroekosistemlərin fəaliyyətinə əsaslanır. Birillik bitkilərdən ildə bir neçə
77
dəfə məhsul götürülür. Bu aqrosistem üçün il ərzındə daim tarla işlərinin aparılması ilə əlaqədar fasiləsiz antropogen enerjinin daxil edilməsinə təlabatmın olması səciyyəvidir. Subtropik aqroekosistem tipində maddənin və enerji antropogen axınının intensivliyi aşağıdır. Əsasən iki vegetasiya dövrünün (yay və qış) mövcudluğu səciyyəvidir. Yaxşı nəzərə çarpan sakitlik dövrü keçirən çox- illik bitkilər bitir (üzüm, çay, portağal, feyxoa, pekan, adi qoz və s.). Yay dövrünün birillik bitkilərinə qarğıdalı, çəltik, soya, tərəvəz və s. aiddir. Mülayim aqroekosistem tipi yalnız bir (yay) vegetasiya dövrü və uzunmüddətli qış sakitliyi dövrü ilə səciyyələnir. Antropogen enerjinin müdaxiləsinə ən yüksək təlabat yaz, yay və payızın başlangıcında olur. Qütb tipli aqroekosistemlərdə əkinçilik oçaq (manba) xarakteri daşı- yır. Aqroekosistemlər ərazicə və becarilən bitkilərlə (yarpaqlı tərəvəz, arpa, bəzi kökümeyvəlilər, faraş kartof) məhdudlanır. Arktik tipli aqroekosistem açıq torpaq şəraitində mövcud deyil. İstilik dövründə olduqca aşağı temperatur olduğundan mədəni bitkilərin becəril- məsi mümkün olmur. Yay dövründə uzun müddətli mənfi temperatur ol- maqla soyuq hava şəraiti sürür. Yalnız qapalı şəraitdə bitkinin becərilməsi mümkündür. Aqroekosistemin məhsuldarlığının artırılması seleksiyada yüksək məhsuldar və davamlı sortların alınmasına yönəldilən inkişafdan asılıdır. Bununla yanaşı, aqroekosistemin təşkilində məhsuldarlığın yüksəldilmə- sində digər yol çox yaruslu aqroekosistemin (təbii çox yaruslu meşə seno- zuna bənzər) yaradılmasıdır. Bir növlü aqroekosistemdən polikultur aqro- ekosistemə keçmək təbiətdən istifadənin optimallaşdırılmasının perspektiv məsələlərindən biridir. Şübhəsiz ki, enerji yalnız fotosintez prosesini təmin etmək üçün deyil. Qeyri-üzvi və üzvi həyatla başa çatan (tamamlanan) istənilən prosesin ener- jiya ehtiyacı var və yalnız onun istanilən miqdarda və qəbul edilən formada mövcudluğu ilə həyata keçir.
xüsusiyyətləri Planetimizdə kütlə və enerji mübadiləsinə litosfer, hidrosfer və at- mosferdə maddi və energetik çevrilmələrin və yer dəyişmələrin müxtəlif prosesləri daxildir. Həyatın yaranması ilə bu dövran və axınlar intensivlə- şərək, biogen miqrasiyamn inkişafı nəticəsində xeyli keyfiyyət dəyiş- kənliyinə məruz qalmışlar. İnsanın çoxplanlı istehsalat fəaliyyəti kütlə və enerji mübadiləsi pro- seslərinə nəzərə çarpacaq dərəcədə düzəliş verərək, onun ərazi və müvəqqəti 78
xarakterinə toxunur və dəyişdirir. Aqroekosistemlər, şübhəsiz ki, bu dəyişik- likdə bilavasitə iştirak edərək (özü də yüksək dərəcədə), qisman maddənin dövranının seyrəlməsinə səbəb olur. Belə ki, planetdə aqroekosistemin kimyalaşdırılmasının təsiri ilı azotun dövranının seyrəlməsi nəticəsində o, suda, torpaqda toplanır və təxminən 10 mln. tona qədəri atmosferə qayıtmır. Biogen maddələrin izafi toplanması təbii suların çirklənməsinə, torpaqda arzuolunmaz proseslərin inkişafına səbəb olur. Kənd təsərrüfatı maddənin təbii dövranı və enerji axınını, onların intensivliyini və yerdayişməsinin trayektoriyasını dəyişdirir. Suni sintetik maddələrin, o cümlədən, ksenobio- tiklərin dövrana daxil edilməsi xüsusilə təhlükəlidir. Təbii sistemlərdə qida maddələrinin daxili dövranı, həcminə görə on- ların atmosferdən daxil olmasından və torpaqdan yuyulma itkisindən çoxdur (a bloku). Idarə olunan (nizamlanan) kənd təsərrüfatı ekosistemində (b bloku) qida maddələrinin yayılması (paylanması) dəyişir, bu, onların ilkin produsentlərdən istifadəçilərə (konsumentlərə) ötürülməsinin azalmasında, həmçinin bu maddələrin redusentlərə daxil olma rejiminin sonraki qanu- nauyğun dayişməsindaə tazahür olur. Aqroekosistemlərdə belə vəziyyətin alınması pestisidlərdən istifadə edilməsi və aqrotexniki tadbirlərin aparılması olmuşdur. Bu, torpağın sonraki becarilməsinda bitki qalıqlarmm torpağa ötürülməsi redusentlərin aktivliyini artırır. Aqroekosistemin idarə olunması (nizamlanması) sayəsin- də qida maddələrinin adi («konservativ») dövranı dəyişməsi və onun abiotik vəziyyətə keçmaə sürətinin yüksəlməsi müşahidə olunur. Aqroekosistem- lərdə təbii sistemlərə xas olan özünütanzimləmə xassəsi dəyişir, bu isə biotik davamlığın aşağı düşməsinə aparır. Bütün ekosistemlər təkamül prosesində təşəkkül tapan hərtərəfli (uni- versal) təbii proseslər - biogeokimyəvi tsiklləri keçməsi əsasında fəaliyyət göstarir. Homeotaz prinsiplərinə uyğun olaraq, ekosistemi formalaşdıran hər hansı bir funksional (fəaliyyətdə olan) komponentlərin aşkar dəyişməsi, digər komponentlərin də əhəmiyyətli dərəcədə dəyişməsinin ilkin səbəbi ola bilər; bu zaman sistemin əvvəlki daxili quruluşu pozulur (bitki və heyvan qruplaşmalarının tərkibi, üzvi maddələrin dominantlığı və s.). Belə halda da homeostaz yeni səviyyəyə keçirsə, o zaman eksistemin sabitliyi saxlanılır. Əgar funksional (fəaliyyətdə olan) komponentlərin hər hansı biri sıradan çıxarsa və ya effektliyini itirarsə, o zaman abiotik faktorların təsiri ilə eko- sistem dağıla bilər, məsələn, eroziya prosesinin təsiri ilə. Ekosistemin stabil fəaliyyətina nail olmaq və deqradasiya proses- lərinin baş verməsinin və inkişafının qarşısını almaq üçün daima məqsəd- yönlü işlər yerinə yetirilməlidir: bioloji məhsuldarlığın xüsusiyyətlərini elmi cəhətdən dərk etmək, praktiki fəaliyyətdə məqsədyönlü istiqamət formalaş-
79
dırmaq. Perspektivdə suni törəmələrin xassələri təbii ekosistemlərin xassə- lərinə maksimum yaxınlaşmasını təmin etməlidir, əslində bunun aqrosis- temdə kütlə və enerji mübadiləsi xüsusiyyatlərinə əsaslanan aqroekoloji həlli tapılmalıdır.
Aqroekosistemin məhsulvermə prosesi ayrı-ayrılıqda təsir göstərən abiotik (yeri, günəş radiasiyası, istilik və su rejimi, mineral qidalanma və s.), biotik və antropogen faktorlardan deyil, eyni vaxtda (aparılan) bu faktorlarm kompleksindən asılıdır (faktorlararası qarşılıqlı təsirin mürəkkəb kombina- siyasının yekunlaşdırıcı vektörü). Aqroekosistemin məhsuldarlığı insanın idarə olunması (nəzarəti) altında becarilən bitki və ətraf muhit arasında mad- dələr mübadiləsi və enerji çevrilməsi proseslərinin intensivliyi və istiqaməti ilə təmin olunur. Aqroekosistemin bioloji təşkilinin ekosistem səviyyəsi son nəticədə idarəetmənin keyfiyyətindən, onun təbiətə uyğunluq dərəcəsindən asılıdır.
Yüklə 5,58 Mb. Dostları ilə paylaş:
|