Çöl vəsaitinin kəmiyyətcə qiymətləndirilməsi
. Maqnit planalınma
vəsaitlərinin kəmiyyətcə qiymətləndirilməsi dəqiq aparılmış çöl
işlərinin, yaxud hesablanılan profillərin nəticələri ilə aparılır. Bu o
anomaliyalar üçün aparılır ki, geofiziklər burada filiz kütləsinin yar-
atdığı anomaliyanın olduğunu təsdiq etmiş olsun, yəni bu anomaliya
filiz kütləsinin yaratdığı anomaliyadır.
Maqnit planalınmanın qiymətləndirilməsi çox çətindir, cünki
maqnit sahəsi təkcə kütlənin formasından, ölçüsündən yox, başqa
amillərdən də asılıdır. Ola bilsin ki, geoloji hədəf müxtəlif istiqa-
mətlərdə maqnitlənmiş olsun. Ona görə də eyni kütlənin yaratdığı
anomaliyanın intensivliyi bundan asılı olaraq müxtəlif ola bilər.
Məkan daxilində anomaliyanın yaratdığı maqnit sahəsi, sahənin
vektoru cəmindən ibarətdir: bunlardan biri induksya maqnitlənmə-
sidir, digəri isə kütlənin yaratdığı qalıq maqnitlənmə sahəsidir. Bəzi
hallarda mürəkkəb formaya malik olan kütlədə qeyribərabər maqnit-
lənməyə də rast gəlinir. Eyni geoloji hədəfin maqnit sahəsi bir-
birindən kəskin fərqlənə də bilər.
Bu çətinliklərə baxmayaraq, kəmiyyət hesablı qiymətləndir-
mələrin aparılması mütləq lazımdır. Belə məsələlərin həllinin çox
çətin olmasına baxmayaraq, qarşıya qoyulan məqsəd maqnitlyə
malik olan hədəfin həcmini, filiz kütləsinin ölçülərini, yatım bucağını
və onun hansı dərinlikdə yerləşdiyini təyin etməkdən ibarətdir.
Kəmiyyət hesablamaları analitik düsturlarla, müxtəlif qrafiki
şəbəkələrlə, nəzəri hesablanmış qrafiklərlə, atlaslarla və inteqral
üsullarla aparılır. Təcrübədə bütün hallar üçün yararlı olanı hərtərəfli
(universal) hesablama üsulu mövcud deyil.
Təcrübədə bir anomalya üçün hesablamalar müxtəlif
variantlarda aparılır, həqiqi (doğru) nəticələrin Yerinə orta qiymət
götürülür. Bütün üsullarda kəmiyyət qiymətləndirməsi yalnız şaquli
istiqamətdə maqnitlənən kütlələr üçün hesablanılıb. Nəzərə almaq
lazımdır ki, təbiətdə bütün geoloji kütlələr (cisimlər) Yerin maqnit
sahəsində nəinki şaquli istiqamətdə, eyni zamanda maili olaraq
maqnitlənə bilir. Ona görə də, keyfiyyətcə hesablamalar aparmaqdan
qabaq maqnitlənmənin istiqaməti mütləq təyin olunmalıdır. Əgər
downloaded from KitabYurdu.org
122
maqnitlənmə çəpinədirsə, onda
əyrisini mütləq şaquli maqnit-
lənməyə hesablamaq lazımdır.
İndi sadə üsulla hədəfin hansı dərinlikdə yerləşdiyini və onun
qalınlığını analitik düsturla təyin edək.
Şəkil
40.
-əyriləri; a-kiçik qalınlıqlı laylar üzərində; b-qalın laylar
üzerinda; v-kürə üzərində.
Hal-hazırda kəmiyyət hesablamaları bütün üsullar üçün
sistemləşdirilmişdir.
İndi sadə üsulla hədəfin hansı dərinlikdə yerləşdiyini və onun
qalınlığını analitik düstürlarla təyin edək.
Uzun şiş minimumu olmayan qanadları sərt aşağı düşən
(
a) anomaliyası ola bilsin ki, şaquli maqnitlənmiş laya bənzər kütlə
(cisim) tərəfindən yaradılıbdır. Belə kütlələrin (cisimlərin) alt hissəsi
çox dərin qatlardadır (şəkil 40 a). Belə layların əsas yatım
elementlərinin təyini maqnit planalınmada, ən vacib məsələlərdən
biridir. Bu elementlər layın uzandığı istiqəmət, üst sərhədin
yerləşdiyi dərinlik və layın qalınlığıdır. Layın uzandığı istiqaməti
anomalyanın uzanma oxu ilə təyin edirlər. Az qalınlıqlı laylar üçün
kütlənin üst hissəsinə qədər olan məsafəni, yəni yerləşdiyi dərinliyi h
və layın qalınlığı 2b
(
i
) əyrilərinə görə istənilən nöqtədə təyin
etmək üçün aşağıdakı formulalardan istifadə edilir.
h=x
i
)
(
max
i
i
i
Z
Z
Z
Z
downloaded from KitabYurdu.org
123
Hər maqnitlənmənin intensivliyi
I
məlum olarsa, onda layın
qalınlığını təyin etmək üçün
a tənliyindən 2b qalınlıq təyin olunur.
a
=2b2
2
2
x
h
h
I
Şiş minimumu olan anomaliyadan hər tərəfə simmetrik maili
aşağı düşən (şəkil 40b) əyrini adətən şaquli sərt aşağı düşən lay
yaradır, bunun alt qatı çox dərinlikdə yerləşir. Bu hal üçün də layın
yerləşdiyi dərinliyi və layın qalınlığının təyini əyridə iki
05
və
025
nöqtələrində aparılı
05=
max
2
1
025
=
max
4
1
h=
5
,
0
5
,
0
2
25
,
0
2
2
X
X
X
2b=
2
5
,
0
2
h
X
3.
əyrisi simmetrik formalıdır (şəkil 40v), eyni zamanda
əyrinin hər iki qanadında minimuma malikdir. Bu əyri şara oxşar
kütlənin (cismi) yaratdığı anomaliyaya oxşayır və şarın mərkəzinə
qədər olan dərinlik h = 0,35d –yə bərabərdir, d iki nöqtə arasında
olan məsafədir,
=0.
Kulon qanununa görə şar üzərində yaranan gərginliyi aşağıdakı
düstürla təyin edirlər.
Z
a
=M
2
3
2
2
2
2
)
(
2
x
h
x
h
h şarın mərkəzinə qədər olan məsafə, x—müşahidə məntəqəsinin
koordinatı, M isə maqnit momentidir. Belə ki, Ə
a
, h, və x məlumdur,
onda x=0 məntəqəsi üçün M-in qiymətini təyin edə bilərik. Gərginlik
Ə
a
bu məntəqə üçün ən böyük qiymətə malik olacaq.
Z
max
=2Mh
3
M=12Z
max
h
3
;
downloaded from KitabYurdu.org
124
Əgər hədəfin maqnitliyinin
I
fiziki xassələrini öyrənməklə təyin
etmiş olsaq, onda biz həcmi müəyyənləşdirə bilərik.
V =MI;
Məlumdur ki, şarın həcmi V=43
r
3
-dir, buradan radiusu təyin edə
bilərik.
4
3
3
V
r
Bundan asılı olaraq layın üst hissəsinə qədər olan dərinlk, h
1
= h - q, alt hissəsinə qədər olan dərinlik h
2
= h+ q, kimi təyin edilir.
Bu yolla daha mürəkkəb formalı hədəflərin bizə lazım olan yatım
elementlərini; o cümlədən dərinliyini, qalınlığını, yatım bucağını, en
kəsyinin sahəsini və s.–ni tənliklərin köməyi ilə təyin edə bilərik.
Dostları ilə paylaş: |