Xələfli A. A

 Temperaturun süxurun elektrik müqavimətinə təsiri.
Süxurların temperatur şəraitində olma diapazonu yüz dərəcələrlə 
hesablanır. Şimal qütbdə daim buzlaşmış süxurlarda temperatur 
mənfi 40

C-yə çatır. 
Yer qabığının sərhədində və mantiyada isə 700

C-dir. Elektrik 
kəşfiyyatından istifadə edərək donmuş sahələrin ərazisinin sərhədini 
çəkmək, onun qalınlığını və kəsilişlərdə donmuş süxurların (-
40

C+20

C) öyrənilməsi böyük əhəmiyyət kəsb edir. Mədən 
geofizikasını böyük temperaturlar maraqlandırır. Böyük dərinliklər 
üçün elektrik zondlaşmanın nəticələrini təhlil etmək üçün süxur və 
mineralların müqavimətinin temperaturdan asılılığı 1500-yə qədər 
maraq kəsb edir. 
Biotitli qranitlərin, porfiritlərin, diabaz və müxtəlif 
qumdaşlarını -20

-dən +20

C arasında tədqiqi zamanı temperaturun 
artması ilə 20

-10

-8

müqavimətin azca dəyişməsi müşahidə olunur, 
sonra kəskin temperaturun artması ilə müqavimətin azalma oblastı 
müşahidə olunur. Bu kəskin azalma bunun faza keçidindən asılıdır. 
Bu oblastın hüdudu müxtəlif süxurlar üçün müxtəlifdir və süxuru 
doyuran məhlulun minerallaşma zənginliyindən asılıdır (Şəkil 9). 
Eyni şəraitə süxurun məsamələrində olan sularda minerallaşmanın 
zənginliyi artdıqca faza keçid temperaturu azalır və temperatur 
azaldıqca müqavimətin azalması yavaşıyır. 
Şəkil 
9. 0,1% nəmlikli və 0,001% NaCl duzu ilə zənginləşən məhlulla 
doymuş biotitli qranit süxurunun xüsusi müqavimətinin temperaturdan 
asılılığı. 
downloaded from KitabYurdu.org

---

41 
Temperaturun 0-dan yuxarı qiymətində yenidən müqavimətin 
temperaturdan asılı olaraq yavaş-yavaş dəyişməsi baş verir. 
Süxurların tərkibində su iki formada olur, biri kristal formasında 
bağlı (istiqamətli) i sərbəst sudur. Bağlı sular iri parçalı süxurlarda 
pesok, qrafitdə olmurlar, olsa da çox cüzi halda. Ona görə də faza 
keçidi 0

temperaturya yaxın halda müşahidə olunur. Bu süxurlar 
üçün müqavimətin temperaturdan asılı olaraq dəyişməsi 0

-də kəskin 
dəyişməsi ilə fərqlənir. Kiçik parçalı süxurlarda hissəciklər böyük 
xüsusi səthə malik olduqları üçün bağlı suyun miqdarıda çox olur. 
Bununla əlaqədar olaraq bu süxurlarda faza keçidi 0

-dən aşağıda baş 
verir. Çünki 0

-dən aşağıda sərbəst su, bundan sonra elektrolitin zəif 
bağlı olan hissəsi buza çevrilir. Bu proseslər nəticəsində 

/

t 
nisbəti kiçik parçalı süxurlarda iri parçalı süxurlara nisbətən zəif 
dəyişir. Bundan başqa aşağı temperaturlarda kiçik parçalı süxurlarda 
buzun az olması hesabına müqavimət böyük parçalı süxurlara 
nisbətən az olur. Donmuş süxurlarda müqavimətin mütləq qiyməti 
süxurun tərkibində nəmliyin dərəcəsindən kəskin asılıdır. Müsbət 
temperatur sahəsində süxurun tərkibində nəmliyin artması ilə 
müqavimətin azalması müşahidə olunur. Donmuş süxurlarda bunun 
əksi müşahidə olunur, yəni nəmlik artdıqca müqavimət artır. Şəkil 
10-da nəmliyin 
Şəkil 10
. Müxtəlif nəmlikli donmuş suqlinkin xüsusi
downloaded from KitabYurdu.org

---

42 
müqavimətinin temperaturdan asılılığı. 
mənfi temperaturda elektrik keçiriciliyinə təsir göstərilmişdir. 
Şəkildən görünür ki, nəmlik artdıqca keçiricilik azalır. Süxurlar üçün 

=f/t asılılığı 20

-dən 200

-ə qədər olan intervalda dəyişməsi 
nəmliyin miqdarından asılı olaraq bəzi xüsusiyyətlərə malikdir. 
Nəmli süxurlarda müqavimətin temperaturdan asılı dəyişməsini iki 
müqavimətin cəminin dəyişməsi kimi baxmaq lazımdır. Buna bərk 
və süxuru doyuran məhlulun fazası kimi baxmaq lazımdır. 
Temperaturun məhlulun müqavimətinə təsiri aşağıdakı formula ilə 
ifadə olunur 
s18
t
o
t
s18
st
ρ
ρ
)
18
(t
a
1
ρ
ρ





st
-boşluqda olan suyun t

C-də xüsusi müqavimətidir; 

s18
-məhlulun 
18

C-də xüsusi müqavimətidir. 
Süxurlarda bərk skeletin elektrik keçiriciliyinin dəyişmə 
qanunu yarımkeçiricilərin yaxud dielektriklərin keçiriciliyi ilə təyin 
edildiyindən aşağıdakı düsturlarla ifadə olunur 
KT
E
o
t
2KT
E
o
t
e
σ
σ
e
σ
σ


Bu düsturlara əsaslanaraq görürük ki, temperatur artdıqca 
süxurun bərk fazasının elektrik keçiriciliyinin artmasına səbəb olur. 
Əgər süxurun tərkibində bərk və maye faanın müəyyən nisbətində 
müqavimətin dəyişməsi birinci yaxud ikinci qanuna tabe olacaqdır. 
Əgər süxurun tərkibində nəzərə çarpmayacaq dərəcədə olan nəmlik 
dəyişməz qalarsa, temperatur artdıqca 

=f(t) asılılığı üstünlük təşkil 
edir, bu da məhlullara xarakterik olan haldır. Əgər temperaturun 
artması ilə elektrolitin buxarlanması gedirsə, müqavimətin anomal 
dəyişməsi müşahidə olunur. İlkin nəmlik süxurun tərkibində nə qədər 
çox olsa, qızma zamanı müqavimət bir o qədər böyük sürətlə artmağa 
başlayır. Maqmatik süxurlarda elektrik keçiriciliyinin mexanizmi 
hələ tam öyrənilməyib. Tədqiqatlarla aydın olub ki, süxurlarda 
keçiricilikdə ionlardan başqa elektronlar da iştirak edirlər. 
Eksperimentdən alınan nəticələri analiz etməklə alimlər belə 
nəticəyə gəliblər ki, olivində və olivinin strukturuna yaxın süxurlarda 
downloaded from KitabYurdu.org

---

43 
elektrik keçiricilik 600

C-də aşqarlarla, 600-1100

C hüdudunda 
yarımkeçiricilərdəki kimi ionlara uyğundur, 1100

C-dən yuxarı tem-
peratur da ionlarla uyğundur. Göstərilən materiallardan aydın görü-
nür ki, temperatur bütün tip süxurların hamısının elektrik 
keçiriciliyinə təsir edir. 
Müqavimətin otaq temperaturundan 1000

C-yə 
qədər 
dəiyşməsi zamanı müqavimətin dəyişməsi bir neçə tərtiblə 
hesablanır. Təxminən süxurlarda aktivləşmə enerjisinin nisbətən 
kiçik və eyni olması göstərir ki, əsas cərəyan daşıyıcıları otaq 
temperaturundan 600-700

C-yə qədər aşqarlardır, bundan böyük 
temperaturlarda elektrik keçiriciliyi yarımkeçirici xüsusiyyətə malik 
olur, yaxud əsasən ionlarla həyata keçir, belə olan halda Na və K 
ionların əhəmiyyətli fəaliyyətini nəzərə almaq olar.