XV. Ulusal Kimya Kongresi, İstanbul, 2001
OK-P58
“ D O P İN G ” - ŞERA İTİN D E OKSİRAN H EL G ESİN İN G IR IL M A SI
A.M.Meherremov, M.E Allahverdıyev, MM. Curbanova, GM. Mirbagirova
Bakı Dövlet Unıversiteti,
Bakı, Z. Helilov kuğcesı, 23
Oksiranlar heferotsıkİik birleşmeler içerisinde en yüksek reaksiyagirme qabiliyyetine malik
hemerotsiklerdir. Onlar hem elentrofıl, hem de nutreofıl reagentlerin tesiri ile muxtelif nolifunksional
birleşmelerin alınmasında en mühüm sintonlardır [1,2].
Apardiğimiz tedqiqatlardan melum olmuşdur ki oksiranlarin kükürdlü analoqlari tiiranlar litium
perhloratin iştiraki “dopinq”-şeraitinde sirke turşusunun tesiri ile reaksiyaya girerek dimerleşme
mehsullari ditianlar ve asetoksimerkaptanlari emele getirir [3-4].
Bu
istiqametde işleri
davam etdirmek,
medsedile
1,2-epoksipropan
ve
l,2-epoksi-5,7-
tsıklododekadienin LiC104 iştiraki ile sirke turşusunun tesiri tedqiq edilmişdir.
Araşdırmalardan aydın olmuşdur ki 1,2-epoksipropanm-dimetil-l ,4-dioksan ve l-asetoksi-2-
oksipropanın LiC104 iştirakmda sirke turşusu ile qarşıhqlı reaksiyasmdan 2,5- diametril-1,4-dioksan,
l-asifoksi-2-oksipropan ve l-oksı-2-asetoksipropan a}p^^
c h
3
- ç h -
LİCICV
CH2A f^ C O O H
H
3
C
+ CH3 - C H -
c h
2
o c
6
c h
3
+ CH3 -C H
c h 2o h
1
”Dopinq”~şeraitinde tsiklik fraqmentde yerleşen oksiran helqesmm qırılmasmm istiqameti keskin
ferqlenir:
r H . r n n H
L i C i a
■............
o c ı
H
V
j s l
/
COCH
Reaksiya zamanı hidrid yerdeyişmesi neticesinde transannulyar tsikleşmesi baş verir ve tsiklopropan
helqesi emele gelir.
Göründüyü kimi, tsiklododekadien molekulasmda oksiran helqesi ”dopinq”-şeraitinde dimerleşmir.
Başqa sözle uyğun, ”dopinq,,-şeraitinde dimerleşme mehsulları-ditian emele getirir. Oksiranlar ise bu
şeraitde transannulyar tsiklleşme mehsullunu verir.
Sintez edilmiş çox funksiyalı birleşmeler sürtgü yağlarının antioksidleşdirici ve yeyilme xasselerini
yaxşılaşdırır.
Kaynaklar
(1) Batrok M.;Lanq K.L.; Okıranes.-In: The chemistry of ethers, crowm ethers, hydroxyle qroups and
theır sulfur analoqs. Suppl. E, Part. Z Ed. Pataı. S.Chıchester, J. Wıley. 1980, p.p. 609-682
(2) Rao A.S.; Paknıkar S.R.; Kıırtane J. G.; Tetrahedron. 1983,39,2323.
(3) Mirbagirova G.M.; Meherremov A.M.; Allahverdıyev M.E.; Jurnal Orqanıceskaya Kimya, 2000,
36,785
(4) Meherremov A.M.; Allahverdıyev M.E.; Mirbagirova G.M. Gene tedgıgatcılann eserleri, 1996,
183