Bitki qalıqlarının fermentativ siloslaşdırılması.
Dərin və bərk fazalı
fermentasiyalardan fərqli olaraq bu üsulla canlı hüceyrələrdən deyil, onlardan
alınmış fermentlərdən istifadə edilir.
Polisaxaridləri parçalamaq fəallığına malik olan mikroskopik (Trichoderma
viride, T. Lignorum, Aspergillus terreus) və bazidili göbələkləri (Bjercandera
adusta, Coriolus versicolor) əvvəlcə əlverişli qida mühitlərində (məsələn, arpa və
buğda kəpəyində) becərməklə (təmizlənmiş) ferment kütləsi alınır. Bu preparat 5-
10% miqdarda xırdalanmış bitki qalıqları ilə qarışdırılır, xüsusi çənlərə və ya silos
çalalarına tökülüb siloslaşdırılır. Fermentasiya prosesi 25-30 gün davam edir və
aşağıdakı mərhələlərdən ibarətdir:
1.qarışıqda olan fermentlər sellüloza və hemisellülozanın müəyyən hissəsini
qlükoza, ksiloza və b. sadə şəkərlərə qədər parçalayırlar;
2.bitki qalıqlarındakı spontan süd turşusu bakteriyaları bu şəkərləri
mənimsəyib inkişaf edir və süd turşusu qıcqırması törətməklə, bir tərəfədən
çürüntü törədən bakteriyaların inkişafını dayandırır, digər tərəfdən isə, öz
biokütlələrini artırmaqla məhsulu zülal, vitamin, yağlar və b. fizioloji fəal
maddələrlə zənginləşdirirlər. Eyni zamanda, bitki qalıqlarının strukturu yaxşılaşır,
yumşalır və məhsul turşməzə dada və xoş iyə malik olur.
Bu üsulla quzapaya (pambıq bitkisi gövdəsi), ağac yonqarı və küləşdən əlavə
yem alınması praktikada sübut olunmuşdur.
Üzümün budama çöplərindən fermentlərin köməyi ilə mikrob zülalı ilə
zəngin əlavə yem məhsulunun alınma biotexnologiyası prof. X.Q.Qənbərovun
rəhbərliyi altında hazırlanmış və praktikada sınaqdan keçirilmişdir. Bu texnoloji
proses çox sadə olub istənilən təsərrüfata tətbiq edilə bilər.
Fermentativ siloslaşma üsulunun mənfi cəhəti ondan ibarətdir ki, bu
prosesdə fermentlər təsirinin məhdudluğu üzündən liqnin və sellüloza cüzi
parçalanır və onların məhsulun tərkibində qalması keyfiyyəti aşağı salır.
Bitki qalıqlarının fermentativ siloslaşdırma və bərk fazalı fermentasiyası
tullantı əmələ gətirməyən biotexnoloji prosesə əsaslandıqları üçün daha mühüm
ə
həmiyyət kəsb edirlər.
Qida məqsədilə alınan mikrob kütləsi.
Yer
üzərində
yaşayan
mikroorqanizmlər öz qidasını əsasən atmosferdəki karbon qazından bilavasitə və
ya dolayı yolla alırlar. Karbon qazı fotoqraf orqanizmlər – ali bitkilər və yosunlar
tərfindən üzvi birləşmələrə çevrilir.
Bir çox mikroskopik yosunlar xoş dada malik olub qədim dövrlərdən bəri
qida kimi istifadə edilir. Afrikada Çad gölü sahillərində yaşayan tayfalar spirulina
yosununu (sianobakteriya – Spirullina platensis) gölün sahilindən yığıb ət əvəzində
istifadə etmişlər. Tərkibində 70%-ə qədər zülal, 4% nuklein turşuları, çoxlu
miqdarda B12 vitamini və mikroelementlər olan spirulina kütləsi xoş iyə malik
olub yaxşı həzm edilir, zəhərli deyildir. Meksikada spirulina istehsal edən böyük
zavod işləyir. Spirulina 10 ha sahəyə malik açıq gölməçədə yetişdirilir. Belə
sahədən 2 t quru spirulina kütləsi alınır.
Uzaq Şərqdə (Yaponiyada) bu məqsədlə xlorella (Chlorella) yosunu
yetişdirilir və ildə 1500 t biokütlə alınır. Yaponiyada insani qidaya melassada
becərilmiş Candida maya göbələkləri kütləsi də əlavə edilir.
Almaniyada Scenedesmus mikroskopik yosunu sənaye miqyasında istehsal
edilir və sutkada 20 qramdan artıq olmayaraq qidalara əlavə edilir.
Filippində Saccharomyces fragilis və Candida utilis maya göbələkləri kütləsi
buğda ununa qarışdırıb satılır.
Qida kimi Fusfarium graminiarum göbələyindən alınan mikroprotein özünü
doğrultmuş və hazırda sənaye miqyasında istehsal edilir.
Hal-hazırda Yer üzərində qida məqsədilə hər 15 min tona qədər mikrob
sintezi məhsulları istehsal edilir.
MÜHAZ RƏ 7: “AM N TURŞULARININ B OTEXNOLOJI STEHSALI”
PLAN:
1.Zülali hidrolizatlardan amin turşularının istehsalı.
2.Amin turşularının kimyəvi sintezi.
3.L- amin turşularının mikrobioloji sintezi: Bir mərhələli və iki mərhələli biosintez.
4.Mikroorqanizmlər tərəfindən amin turşularının sintezi.
5.Sərbəst amin turşularını sintez edən bakteriyalar.
Ə
dəbiyyat
1.Qənbərov X.Q., Abişov R.A.,.Ibrahimov A.Ş. “Biotexnologiyanın əsasları”,
Bakı-1994,-284s.
2.БекерМ.Е.,
ЛиепиньшГ
.К.,
РайпулисЕ
.П.
Биотехнология
.
–
М
.:
Агропромиздат
, 1990
3.Грачева И.М., Иванова Л.А., Кантере В.М. Технология микробных
белковых
препаратов, аминокислот и биоэнергия. – М.: Колос, 1992. – 383 с.
4.Грачева И.М. Технология микробных белковых препаратов, аминокислот и
биоэнергия
/ И.М. Грачева, Л.А. Иванова, В.М. Кантере. М: Колос, 1992.
5. Голубев В.Н., Жиганов И.Н. Пищевая биотехнология. М.: ДеЛи принт,
2001 г.
6. Елинов Н.П. Основы биотехнологии. – С.-Пб.: Наука, 1995.
7. Пищевая биотехнология: Книга 1/ Рогов И.А, Антипова Л.В., Шуваева Г.П.
(гриф МО РФ) – глава 5 М.: Колос, 2004.
8. Попов Е.М. Структурная организация белков. – М.: Наука, 1989. – 351 с.
9. Производство белковых веществ/ В.А. Быков, М.Н. Манаков, В.И.
Панфилов
, А.А. Свитцов, Н.В. Тарасова. – М.: Высшая школа, 1987.
10.Растительный белок. Под. ред. Браудо Е.Е. М.: Наука, 2000 г.
11. Скоупс Р. Методы очистки белков - М.: Мир, 1985.
Amin turşuları canlı orqanizmlərin həyat faəliyyəti üçün ən zəruri
maddələrdir. nsan və heyvan orqanizmindəki zülalın biosintezi üçün əvvəlcə amin
turşuları sintez olunur. Lakin orqanizm 20 amin turşusunu sintez etmək
qabiliyyətinə malik deyil və çatışmayan amin turşuları hazır qida və yemlərdən (ət
və bitki məhsullarından) alınır. nsan və heyvan orqanizmində sintez olunmayan
amin turşularına əvəzolunmaz amin turşuları deyilir. nsan orqanizmi üçün
ə
vəzolunmayan 8 amin turşusu məlumdur: leysin, izoleysin, lizin, metionin,
treonin, triptofan, valin, fenilalalin. Kənd təsərrüfatı heyvanları üçün əvəzolunmaz
amin turşularına histidin və arqinin, quşlar üçün isə prolin əlavə olunur.
Çox vaxt hazır qida və yemlərin tərkibində əvəzolunmayan amin turşularının
hamısı olmur. Belə halda çatışmayan amin turşusu qidaya əlavə edilir. Buna görə
də əvəzolunmayan sərbəst amin turşularının istehsalı böyük iqtisadi əhəmiyyətə
malikdir.
Mikroorqanizmlər tərəfindən amin turşuların sintez yolu ilə alınması ən
səmərəli üsuludur. Kimyəvi üsulla sintez olunan amin turşusu D və L rasemik
formada olduğu halda, mikroorqanizmlər yalnız orqanizmə olan L forma sintez
edirlər.
Mikrob hüceyrəsində amin turşuları iki: birləşmiş (zülalın tərkibində) və
sərbəst vəziyyətdə olur. Sərbəst şəkildə amin turşuları yığımına amin turşusu
“pul”u deyilir. Amin turşusu “pul”unda bütün amin turşuları deyil, mikrob
növündən asılı olaraq müxtəlif amin turşularının bir qismi olur. Bəzən “pul”da
ə
ksər amin turşularının olmasına baxmayaraq, onlar cüzi miqdarda sintez edilirlər.
Bütün mikroorqanizmlər sərbəst amin turşuları sintez etməyə qabildirlər.
Lakin mikroorqanizmlər özləri də bəzi amin turşularına ehtiyac duyurlar. Amin
turşuları sintezedən mikroorqanizmlərə aminoavtotroflar, sintez edə bilməyənlərə
isə aminoheterotroflar deyilir.
Cədvəl 1.
Bəzi mikrorqanizmlərdə amin turşusu “pulunun” tərkibi (mikromol ilə
)
Amin turşusu
Saccharomyces
cerevisiae
Baccillus
subtilis
Aerobacter
aerogenes
Qlütamin turşusu 135,4
130
3,4
Asparagin turşusu 11,2
4,3
-
Treonin
25,8
1,7
-
Prolin
-
-
-
Lizin
25,8
0,5
-
Leysin
1,9
0,2
-
zoleysin
5,7
0,2
-
Serin
13,2
0,5
-
Qlisin
12,0
0,5
0,7
Alanin
54,9
1,0
0,8
Valin
24,0
0,5
0,8
Arqinin
45,5
-
-
Histidin
11,2
-
-
Sərbəst amin turşularını fəal sintez edən bakteriyalara E. coli, Baccillus
megaterium, B. subtilis, B. cereus, Streptomyces levoris, göbələklərə Aspergillus
usami, Saccharomyces cerevisiae – ni göstərmək olar.
Mikroorqanizmlərin əsas müsbət xüsusiyyətlərindən biri də amin turşusunu
ifrat sintez etmələridir. frat sintez hesabına mühitdə çoxlu miqdarda amin turşusu
toplanır, məsələn: bakteriyalar 1 l qida mühitində 200 q asparagin, 100 q qlütamin
və 16 q valin toplayırlar.
Cədvəl 2.
Mikrobioloji üsulla istehsal edilən amin turşuları və onların tətbiq sahələri
Sıra
№
-si
Amin turşusu
Ə
sas tətbiq sahəsi
1.
L - qlütamin
Ə
dviyyat məqsədilə
2.
L - lizin
Yemə əlavə
3.
L - izoleysin
Dərman kimi (terapiya)
4.
L - qlütamin
“---”
5.
L - triptofan
“---”
6.
L - arqinin
“---”
7.
L - histidin
“---”
8.
L - prolin
“---”
9.
L - treonin
Yemə əlavə
10. L - fenilalanin
Terapiya
11. L - valin
“---”
12. L - serin
Kosmetika
13. L - metionin
Terapiya
14. L - leysin
“---”
15. L - sitrulin
“---”
16. L - arnitin
“---”
17. L – asparagin turşusu
Terapiya
Ş
irniyyat sənayesi
Mikroorqanizmlərin ifrat sintez qabiliyyəti mikrobiologiya sənayesində amin
turşusu alınmasının əsasını qoydu. 1979-cu ilin məlumatına görə Yer üzərində ildə
400 min ton amin turşusu istehsal olunur ki, onun da 60%-i mikrobioloji üsulla
alınır (Cədvəl 2).
Amin turşularının sənayedə alınması üçün ifrat sintezə malik təbii
produsentləri aşkar etmək, bu sintez üçün tələb olunan optimal şəraiti öyrənmək və
seleksiya yolu ilə superprodusentlər yaratmaq lazımdır.
Amin turşularının alınmasında şəkərlər və ya şəkərli maddələrdən substrat
kimi istifadə edilir. Şəkərlərin mikroorqanizmlər vasitəsilə amin turşularına
çevrilməsi ümumi sxem üzrə gedir. Əvvəlcə şəkərlər piroüzüm turşusuna qədər
parçalanır. Piroüzüm turşusu Krebs tsiklinə daxil olub müxtəlif üzvi turşular və
amin turşularının yaranmasına səbəb olur. Buradan aydın olur ki, hazır üzvi
turşuları müvafiq fermentlər və ya hüceyrələr vasitəsilə amin turşularına
transformasiya etmək olar.
Beləliklə, amin turşularını sənayedə iki üsulla: mikrobioloji sintez və
transfarmasiya yolu ilə alırlar.
Lizinin alınması. Lizin amin turşusu E. coli, Micrococcus glutamicus,
Aerobacter aerogenes, Corynobacterium glutamicum, Brevibacterium flavum və B.
lactoformentum bakteriyaları tərəfindən ifrat sintez olunur.
Fəal sintezə malik B. flavum bakteriyası vasitəsilə lizinin biosintezi
aşağıdakı kimi gedir:
C
6
H
12
O
6
CH
3
- CO - COOH
Krebs
qlukoza piroüzüm turşusu
tsikli
HOOC- CH
2
- CO - COOH quzuqulağı-sirkə turşusu
HOOC- CHNH
2
– CH
2
- COOH
asparagin turşusu
NH
2
-CH
2
- (CH
2
)
3
-CHNH
2
-COOH
lizin
Lizinin sənaye miqyasında mikrobioloji istehsalı 1971-ci ildə Latviya
alimləri tərəfindən həyata keçirilmişdir. Bunun üçün Brevabacterium və
Corynobacterium cinsli bakteriyaları melassada (şəkər çuğunduru tullantısı)
becərməklə fermentasiya aparılır. Hazırda sənayedə auksatrof mutant ştammlar –
Brevibacterium sp.22 və Corynobacterium glutamicum-dan istifadə edilir. Bu
ş
tammlar melassalı mühitdə 40 q/l, sirkə turşulu mühitdə 70 q/l lizin sintez edib
toplayırlar. Fermentasiyadan sonra məhluldan lizini ayırmaq üçün onu xüsusi
quruducu qurğuda buxarlandırırlar, bu zaman lizin kristal şəklində çökür.
Brevibacterium sp.22 kulturası fermentasiya zamanı lizindən başqa
riboflavin, nikotin və fol turşuları kimi vitaminləri də sintez edir. Bu qarışıqdan
yem məqsədilə istifadə edilməsi kristal lizinə nisbətən böyük səmərə verir. Ona
görə də yem məqsədilə təmiz lizin yox, lizin konsentratından istifadə edilir.
Konsentrat duru və quru halda alınır. Duru konsentratda 7-10%, quru
konsentratda isə 15-20% lizin olur. Tərkibində lizin, vitaminlər və zülali məhsullar
olan belə konsentratlardan vitaminli amin turşuları premiksinin hazırlanması üçün
istifadə edilir.
Lizin mikroorqanizmlər tərəfindən təkcə biosintez yolu ilə deyil, bir çox
üzvi maddələrin transformasiyası ilə də alınır. Bir və ya iki mərhələdən ibarət
transfarmasiya prosesini çox vaxt mikrob fermentləri vasitəsilə həyata keçirirlər.
Fermentativ yolla aminokaprolaktamın lizinə transformasiya olunması 1978-
ci ildə 6 min ton təmiz lizin alınır. Bu transformasiya prosesində lizinin çıxımı çox
yüksək olub 200 q/l-ə bərabərdir.
Qlütamin turşusunun alınması. Mikrobioloji sənayesində qlütamin turşusu
almaq üçün Mikrococcus glutamicus, Bacillus megeterium, Brevibacterium sp.,
Corynobacterium glutamicum bakteriyalardan istifadə edilir. Qlütamin alınması
prosesi ilk dəfə 1957-ci ildə Yaponiyada həyata keçirilmişdir. Bu məqsədlə
şə
kərlər və ya nişastalı bitkilərin hidrolizatlarından qida mənbəyi kimi istifadə
edilir.
Bakteriyalar vasitəsilə qlütamin turşusunun alınmasında da boy
maddələrinin rolu çox böyükdür, məsələn: qida mühitinə bioton əlavə olunduqda
qlütamin turşusunun miqdarı 20-30 dəfə artır. Bu üsulla 37,5 q/l çıxım ilə qlütamin
almaq mümkündür ki, bu da istifadə olunan şəkərin 47%-ni təşkil edir. Eyni
zamanda mühitdə biotinin nisbətən yüksək qatılığı mikrob hüceyrəsi divarının
keçiriciliyini aşağı salmaqla hüceyrədə sintez olunmuş qlütamin turşusunun mühitə
ifraz (sekresiya) edilməsinə mane olur. Bakteriya hüceyrəsi divarının keçiriciliyini
artırmaq üçün antioksidantlar və antibiotiklərdən istifadə edilir. Pensillin daha
böyük səmərə verən amil kimi bu məqsədlə sənayedə geniş tətbiq edilir. Belə ki,
penisillinin tətbiqi sənayesində Micrococcus glutamicus 541 r mühitdə 45 q/l,
Corynobacterium glutamicum 3144 isə 50 q/l qlütamin turşusu sintez edir.
Qlütamin turşusu alınmasının digər yolu üzvi turşuların fermentativ
aminləşdirilməsidir. Məsələn: α–ketoqlütar turşusunun fementativ aminləşdirilməsi
nəticəsində Actinomyces citrefluorescens 2292-160%, A. levoris 2789-350%, A.
globisporus 81-210% qlütamin turşusu əmələ gətirir:
O = C – CH
2
– CH
2
– COOH + NH
3
→ HOOC – CH
2
– CH
2
– CHNH
2
– COOH
α
– ketoqlütar turşusu Qlütamin turşusu
Triptofan, tirozin, fenilalanin və s. amin turşularının alınması. Candida
utilis maya göbələyi tərəfindən 5 q/l triptofan sintez olunur. Bəzi mutant
bakteriyalar, məsələn: Bacillus subtilis sutka ərzində saxaroza olan qida mühitində
10 q/l triptofan əmələ gətirir.
Tirozin transformasiya üsulu ilə Citobacter freundii bakteriyasından alınan
tirozin-fenilaza fermenti vasitəsilə alınır:
fenol + piroüzüm turşusu + NH
3
→ tirozin
Fenilalanin Corynobacterium glutamicum bakteriyası vasitəsilə 10-15%
şə
kər olan mühitdə 3-4 sutka ərzində 14-16 q/l çıxım ilə sintez olunur.
Brevibacterium lactorfermentum, B. flavum vasitəsilə 3 sutka ərzində 23 q/l çıxım
ilə 3,4-dioksifenilalanin (DOFA) sintez olunur. DOFA fermentlər vasitəsilə
transformasiya yolu ilə pirokatexin və piroüzüm turşusundan da alınır:
pirokatexin + piroüzüm turşusu + NH
3
→ → 3,4 –dioksifenilalanin
Asparagin turşusu Pseudomonas cinsli və E. coli bakteriyaları tərəfindən
çoxlu miqdarda sintez olunur. O, əvəzolunmayan amin turşuları sırasına daxil
olmasa da külli miqdarda istehsal edilib yeyinti sənayesində şəkər əvəzedicisi kimi
istifadə edilir.
Sənayedə asparagin turşusu transformasiya yolu ilə fumar turşusundan geniş
istehsal olunur. Bunun üçün E. coli bakteriyasından alınan aspartaza fermentindən
istifadə edilir:
aspartaza
HOOC – CH = CH – COOH + NH
3
———→ HOOC – CHNH
2
– CH
2
– COOH
Fumar turşusu asparagin
Yuxarıda göstərilən amin turşularından əlavə Frunze antibiotiklər zavodunda
leysin, izoleysin, triptofan istehsalı prosesləri həyata keçirilmişdir. B. flavum
qlükozalı mühitdə 14,5 q/l, sirkə turşulu mühitdə isə 33q/l izoleysin sintez edib
toplaya bilir.
Histidin və trionin amin turşuları Corynobacterium glutamicum, Bacillus
subtilis, Salmonella typhimurim bakteriyaları tərəfindən sintez olunub qida
mühitində toplanılır. Lakin bu turşuların çıxımı az olduğu üçün onların
mikrobioloji üsulla alınması hələlik sənayedə tətbiq olunmur.
Nukleotidlərin biosintezi. Amin turşuları kimi nukleotidlər də hüceyrədə
sərbəst və birləşmiş vəziyyətdə olurlar. Birləşmiş halda onlar irsiyyət elementləri
olan DNT və RNT polimer zəncirinin tərkibini təşkil edirlər. Nukleotidlər purin və
pirimidin əsaslı olub adenin, sitozin və urasil RNT-nin; adenin quanin, sitozin və
timin isə DNT-nin tərkibinə daxildirlər.
Hüceyrədə olan sərbəst nukleotidlər yığımı nukleotidlər “pul”u adlanır.
Bunların əksəri monofosfatlar (AMF, QMF, SMF və s.) şəklində olurlar.
Göbələklərdən Penicillum chrysogenium-un 1 q quru biokütləsinin 0,65 mq-nı
nukleotidlər təşkil edir. Candida gulliermondii hüceyrəsində əsasən purin
nukleotidləri və onların törəmələrinə rast gəlinir. Maya göbələklərinin
ə
ksəriyyətində başqa mikroorqanizmlərə nisbətən ATF çoxlu miqdarda olur.
Temofil mikroorqanizmlərdə nukleotidlərin ümumi miqdarı mezofillərə
nisbətən 3 dəfə çoxdur. Termofillərdə quanin və onun törəmələri, mezofillərdə isə
adenin və onun törəmələri çoxluq təşkil edir.
Mikrob hüceyrəsində DNT və RNT-nin biosintezində iştirak edən çoxlu
miqdarda
parçalanma
məhsulları-nukleotidlər
və
ə
saslar
vardır.
Mikroorqanizmlərdən Penicillium chrysogenium, Aspergillus pallidus və Candida
utulis göbələkləri üzərində aparılan təcrübələr göstərmişdir ki, hüceyrədə
nukleotidlərin miqdarı (sintezi) onların becərilmə şəraiti, karbon və azot mənbəyi,
mineral elementlər və s. amillərdən asılı olaraq dəyişir. Bəzi amin turşuları və
vitaminlər, məsələn, histidin və fol turşusu purin törəmələri biosintezinin
tənzimində böyük rol oynayırlar. Fol turşusunu A. Pallidus göbələyi bitən mühitə
ə
lavə etdikdə quanidin və onun törəmələrinin biosintezi 40% artır.
Nukleotidlər ATF, koenzim A, müxtəlif kofermentlərin, məsələn, FAD-ın
tərkibinə daxildirlər. Nukleotidlərin alınmasının praktiki əhəmiyyəti ilk növbədə
bu mühüm maddələrin sintezində onlardan istifadə olunmasıdır. Digər tərəfdən,
nukleotidlər və onların bir çox törəmələri terapiya müalicə məqsədilə tətbiq edilir.
Sənayedə Corynobacterium glutamicum bakteriyasından 5-inozin və 5-
quanil turşuları alınır ki, bunlar ərzaq məhsullarına xoş dad vermək üçün əlavə
edlir.
MÜHAZ RƏ 8: ZÜLAL YEM MƏHSULLARININ B OTEXNOLOJ
STEHSALI
PLAN
1.Mikrob zülalı alınmasında istifadə olunan substratlar (xammallar
2.Neft parafinləri, spirtlər və qaz maddələrindən mikrobioloji zülal alınması.
3.Normal parafinlərdən alinan zülali biokütlə.
4.Metil və etil spirtindən alinan zülali biokütlə
5.Metan və hidrogen qazlarindan alinan zülali biokütlə.
6.Bitki substratlarindan mikrob zülali ilə zəngin yem məhsullarinin alinmasi.
Ə
DƏB YYAT
1.Qənbərov X.Q., Abişov R.A.,.Ibrahimov A.Ş. “Biotexnologiyanın əsasları”,
Bakı-1994,-284s.
2.БекерМ.Е.,
ЛиепиньшГ
.К.,
РайпулисЕ
.П.
Биотехнология
.
–
М
.:
Агропромиздат
, 1990
3.Голубев В.Н., Жиганов И.Н. Пищевая биотехнология. М.: ДеЛи принт, 2001
г
.
4. Елинов Н.П. Основы биотехнологии. – С.-Пб.: Наука, 1995.
5.Голубев В.Н., Жиганов И.Н. Пищевая биотехнология. М.: ДеЛи принт, 2001
г
.
6. Елинов Н.П. Основы биотехнологии. – С.-Пб.: Наука, 1995.
7. Экологическая биотехнология. Пер. с англ. Под ред. К.Ф. Форстера, Дж.
Вейза
. Л.: Химия, 1990 г., пер. изд.: Великобритания, 1987 г., 384 с.
Qida problemi bəşəriyyət qarşısında duran ən vacib problemlərdən biridir.
Qidada zülal çatışmamazlığı orqanizmin əmək qabiliyyətini aşağı salır və
xəstəliklərə qarşı həssalığını artırır.
Zülalın keyfiyyətli olması onu təşkil edən əvəzolunmayan amin turşularının
tərkibi və miqdarından xeyli asılıdır. Lizin, metionin, izoleysin, valin, treonin,
fenilalanin, triptofan, leysin və histidin amin turşuları insan və heyvan
orqanizmində sintez olunmadıqlarına görə orqanizmə mütləq qida ilə daxil
edilirlər.
Qida və yemlərin əsas zülal mənbəyini taxıl bitkiləri təşkil edir. Lakin taxıl
bitkilərində zülalın miqdarı az olmaqla bərabər, onların tərkibində bir çox amin
turşuları, ilk növbədə fenilalanin, treonin, triptofan və valin yoxdur.
Tərkibində keyfiyyətli zülal olan qidalar ət, balıq, süd və yumurta kimi
heyvan mənşəli məhsullardır. Heyvandarlığın intensiv inkişafı ilk növbədə
keyfiyyətli yemlə təmin olunmasından asılıdır. Heyvani yemlərin əksəriyyətində
zülalın miqdarı az olmaqla bərabər həm də aşağı keyfiyyətlidir.
Müəyyən edilmişdir ki, heyvanların yem rasionuna mikroorqanizmlərdən
alınan biokütlə əlavə etdikdə onların zülala olan təlabatı ödənilir.
Mikrob zülalının istehsalı iqlim və hava şəraitindən asılı olamyan, geniş əkin
sahələri tələb etməyən, yüksək sürətlə və fasiləsiz gedən prosesdir.
Mikroorqanizmlərin qidalanma tipləri, növ tərkiblərinin müxtəlifliyi səmərəli
xammal və produsent seçməyə imkan verir. Mikrob zülalları amin turşularının
tərkibinə görə bir-birindən xeyli fərqlənir. Tərkibində yüksək miqdarda lizin olan
zülala maya göbələklərində rast gəlinir. Biokimyəvi xassələrinə görə göbələk zülalı
heyvani zülala daha oxşardır.
Mikrobiologiya sənayesində yem zülalının alınmasında əsasən Candida
cinsli maya göbələklərindən istifadə olunur.
Onların qida keyfiyyəti kimyəvi tərkiblərinə görə təyin olunur. Maya
göbələyi hüceyrəsinin tərkibində 50-60% zülallar, 25-26% nukleotidlər, 2-3%
yağlar, 9-12% karbohidratlar (şəkərlər), vitaminlər (tiamin, riboflavin, piridoksin,
nikotin turşusu, D və C vitaminləri) və mineral elementlər (K, Mg, Ca, S, P, Fe,
Zn, B və s.) vardır. Maya göbələyi hüceyrəsinin əsas xüsusiyyəti qiymətli qida
maddələri ilə zəngin olmasıdır. Belə maya göbələyi kütləsi insan və heyvan
orqanizmi tərəfindən asan mənimsənilir və tam zərərsizdir. 0,5 kq maya göbələyi
kütləsi 1 kq təzə əti, 33 ədəd toyuq yumurtası və ya 4,1 litr inək südünü əvəz edir.
Buna görə də onu heyvan və quşların yem rasionuna əlavə edirlər.
Yem rasionuna eyni zamanda lizin, vitamin və antibiotiklər əlavə etdikdə
məhsuldarlıq 2 dəfədən çox artır. Deməli, yem kimi zülal-vitamin qarışığından
istifadə edilməsi daha böyük iqtisadi səmərə verir.
Yemin tərkibində amin turşuları və vitaminlərin miqdarı müəyyən normada
olmalıdır. 100 qr xam zülalda amin turşularının miqdarı göstərilən normal çəkidə
olmalıdır: lizin – 5-6 qr, metionin + sistein – 3-4 qr, triptofan – 1,2-2,0 qr, leysin –
4-7, izoleysin – 3-4 qr, fenilalanin + tirozin – 4-6 qr, treonin – 3 qr, valin – 3,5 qr,
histidin – 1,5-2,0 qr. Zülalda metionin, triptofan və fenilalaninin miqdarı normadan
artıq olduqda heyvanlara zərərli təsir göstərir.
1 qr quru yemdə vitaminlərdən B1 – 1,2-2,0 mq, B2 – 2,4 qr, B3 – 10-15
mq, B6 – 2,0-4,0 mq, B12 – 30-60 mq, nikotin turşusu – 15-30 mq, K – 0,5-1,0
mq-dan çox olmamalıdır.
Yem zülalı alınmasında birhüceyrəli Chlorella yosunundan istifadə edilir.
Xlorealla hüceyrəsinin 40-60%-ni zülal, 15%-ni vitaminlər və başqa fizioloji
aktiv maddələr təşkil edir.
Maya göbələyi biokütləsindən ayrılmış zülaldan qida kimi istifadə etmək
daha məqsədəuyğundur. Bunun üçün hüceyrələri parçalayır və zülalı su vasitəsilə
ekstraksiya edirlər (ayırırlar). Məhlulda 50%-ə qədər zülal və xeyli miqdarda
nuklein turşuları və lipidlər olur. Nuklein turşularını parçalamaq üçün məhlula
nukleaza fermenti əlavə edilir.
Dostları ilə paylaş: |