Klinik protokol Az
ərbaycan Respublikas
ı S
əhiyy
ə Nazirliyinin
İctimai S
əhi
yy
ə v
ə
İslahatlar M
ərk
əzind
ə haz
ırlanm
ış
dı
r.
Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyi
kollegiyasının 03 fevral 2014-cü il tarixli
02 saylı qərarı ilə təsdiq edilmişdir
ONKOLOJİ XƏSTƏLƏRDƏ
FİZİKİ AKTİVLİK ÜZRƏ
KLİNİK PROTOKOL
Bakı - 2014
Klinik protokol Az
ərbaycan Respublikas
ı S
əhiyy
ə Nazirliyinin
İctimai S
əhi
yy
ə v
ə
İslahatlar M
ərk
əzind
ə haz
ırlanm
ış
dı
r.
55.6
O 42
O 42 Onkoloji xəstələrdə fiziki aktivlik üzrə klinik protokol, 2014.
– 44 səh.
Bu klinik protokol ABŞ-ın Beynəlxalq İnkişaf Agentliyi
tərəfindən maliyyələşdirilən “Azərbaycanda Səhiyyənin
Gücləndirilməsi” Layihəsinin dəstəyi ilə hazırlanmışdır.
2
Klinik protokol Az
ərbaycan Respublikas
ı S
əhiyy
ə Nazirliyinin
İctimai S
əhi
yy
ə v
ə
İslahatlar M
ərk
əzind
ə haz
ırlanm
ış
dı
r.
3
Redaktor:
C.Məmmədov Səhiyyə Nazirliyi İctimai Səhiyyə və İslahatlar
Mərkəzinin direktoru, t.f.d.
Tərtibçilər:
A.Kərimli
Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin baş
onkoloqu, Milli Onkologiya Mərkəzinin
Abdominal onkologiya bölməsinin elmi işçisi, t.f.d.
S.Quliyeva Azərbaycan Tibb Universitetinin Fizioterapiya və
İdman təbabəti kafedrasının dosenti, t.f.d.
E.Hüseynov
Azərbaycan Tibb Universitetinin Onkologiya
kafedrasının assistenti, t.f.d.
Ş.İsmayılova Səhiyyə Nazirliyi İctimai Səhiyyə və İslahatlar
Mərkəzinin Tibbi keyfiyyət standartları şöbəsinin
müdiri
S.Qazıyeva Səhiyyə Nazirliyi İctimai Səhiyyə və İslahatlar
Mərkəzinin Tibbi keyfiyyət standartları şöbəsinin
həkim-metodisti
Rəyçi:
N.Məmmədova Ə.Əliyev adına Azərbaycan Dövlət Həkimləri
Təkmilləşdirmə İnstitutunun Fizioterapiya və tibbi
bərpa kursunun rəhbəri, professor, t.e.d.
Klinik protokol Az
ərbaycan Respublikas
ı S
əhiyy
ə Nazirliyinin
İctimai S
əhi
yy
ə v
ə
İslahatlar M
ərk
əzind
ə haz
ırlanm
ış
dı
r.
4
Sübutların etibarlılıq dərəcəsi və elmi tədqiqatların tipləri
Sübutların
etibarlılıq
dərəcəsi
Sübutların mənbələri
(elmi tədqiqatların tipləri)
Ia
Sübutlar meta-analiz, sistematik icmal və ya
randomizasiya olunmuş klinik tədqiqatlardan (RKT)
alınmışdır
Ib
Sübutlar ən azı bir RKT-dən alınmışdır
IIa
Sübutlar ən azı bir yaxşı planlaşdırılmış, nəzarət
edilən, randomizasiya olunmamış
tədqiqatdan
alınmışdır
IIb
Sübutlar ən azı bir yaxşı planlaşdırılmış kvazi-
eksperimental tədqiqatdan alınmışdır
III
Sübutlar təsviri tədqiqatdan (məsələn, müqayisəli,
korrelyasion tədqiqatlar, ayrı-ayrı halların öyrənilməsi)
alınmışdır
IV
Sübutlar ekspertlərin rəyinə və ya klinik təcrübəyə
əsaslanmışdır
Klinik protokol Az
ərbaycan Respublikas
ı S
əhiyy
ə Nazirliyinin
İctimai S
əhi
yy
ə v
ə
İslahatlar M
ərk
əzind
ə haz
ırlanm
ış
dı
r.
5
Tövsiyələrin etibarlılıq səviyyəsi şkalası
Tövsiyələrin
etibarlılıq
səviyyəsi
Tövsiyələrin əsaslandığı sübutların
etibarlılıq dərəcəsi
A
RKT-lərin yüksək keyfiyyətli meta-analizi,
sistematik icmalı və ya nəticələri uyğun
populyasiyaya şamil edilə bilən, sistematik səhv
ehtimalı çox aşağı olan (++) irimiqyaslı RKT.
Sübutların etibarlılıq dərəcəsi Ia.
B
Kohort və ya klinik hal - nəzarət tipli tədqiqatların
yüksək keyfiyyətli (++) sistematik icmalı, yaxud
Sistematik səhv riski çox aşağı olan (++) yüksək
keyfiyyətli kohort və ya klinik hal - nəzarət tipli
tədqiqat, yaxud
Nəticələri uyğun populyasiyaya şamil edilə bilən,
sistematik səhv riski yüksək olmayan (+) RKT.
Sübutların etibarlılıq dərəcəsi Ib və IIa.
C
Nəticələri uyğun populyasiyaya şamil edilə bilən,
sistematik səhv riski yüksək olmayan (+) kohort və
ya klinik hal - nəzarət tipli və ya nəzarət edilən,
randomizasiya olunmamış tədqiqat, yaxud
Nəticələri uyğun populyasiyaya bilavasitə şamil edilə
bilməyən, sistematik səhv riski çox aşağı olan və ya
yüksək olmayan (++ və ya +) RKT.
Sübutların etibarlılıq dərəcəsi IIb.
D
Klinik hallar seriyasının təsviri, yaxud
Nəzarət edilməyən tədqiqat, yaxud
Ekspertlərin rəyi.
Yüksək səviyyəli sübutların mövcud olmamasının
göstəricisidir.
Sübutların etibarlılıq dərəcəsi III və IV.
Klinik protokol Az
ərbaycan Respublikas
ı S
əhiyy
ə Nazirliyinin
İctimai S
əhi
yy
ə v
ə
İslahatlar M
ərk
əzind
ə haz
ırlanm
ış
dı
r.
6
Protokol həkim-onkoloqlar, müalicə bədən tərbiyəsi (MBT)
həkimləri, cərrahlar, mama-ginekoloqlar və terapevtlər üçün nəzərdə
tutulub.
Protokolun məqsədi onkoloji xəstələrin fiziki aktivliyi üzrə
sübutlu təbabətə əsaslanan
tövsiyələrin verilməsidir.
Pasiyent qrupu – onkoloji xəstələrdir.
ÜMUMİ MÜDDƏALAR
Azərbaycan Respublikasında rəsmi statistikaya görə 2013-cü ildə
qeydiyyatda olan onkoloji xəstələrin sayı 34681 nəfərə çatıb.
2012-ci ildə bu xəstələrin sayı 31954 nəfər, 2011-ci ildə 28685 nəfər
olub. Bu xəstələrin sayının artması ölkə əhalisinin sayının artması ilə
izah edilir, belə ki, bir necə il əvvəl ölkə əhalisinin sayı 7 milyon
nəfər idisə, bu gün əhalinin sayı 9 milyon 300 mindən çoxdur.
2011-ci ildə qeydiyyatda olan 28685 xəstədən 5 il və daha çox
yaşayanların sayı 11161 nəfər olub, 2012-ci ildə isə bu rəqəm
11974 nəfərə çatıb.
Əksər onkoloji xəstələr üçün normal bədən çəkisinin
saxlanılması, residivlərin, eləcə də digər onkoloji və xroniki
xəstəliklərin meydana çıxmasının qarşısının alınması
ən önəmli
məsələlərdir. Bu məqsədlə onlara fiziki aktivliyə və sağlam
qidalanmaya dair müvafiq tövsiyələr verilməlidir.
Verilən tövsiyələr xərçəngin növü və qidalanma
faktorlarından asılıdır.
Nəzərə alınmalıdır ki, fiziki aktivlik
bütün onkoloji xəstələrə aid deyil, yalnız müəyyən xərçəng
növlərində müsbət təsir göstərə bilər.
Həkimlərin məsləhəti sağlam həyat tərzinin tətbiqi üçün çox
əhəmiyyətlidir. Süd vəzi xərçəngi olan onkoloji xəstələrlə aparılmış
tədqiqatlar göstərmişdir ki, fiziki hərəkətlərin vacibliyi barədə
onkoloqun sadə tövsiyələri bu xəstələrin fiziki aktivliyinin
əhəmiyyətli dərəcədə artmasına gətirib çıxarmışdır
23
.
Protokol 4 bölmədən ibarətdir. Birinci bölmədə – ümumiyyətlə,
onkoloji xəstələrin fiziki aktivliyi, ikinci bölmədə – fiziki aktivlik və
bədən çəkisi barədə tövsiyələr; üçüncü bölmədə – müxtəlif
lokalizasiyalı onkoloji proseslərlə bağlı məlumat verilir; dördüncü
bölmə isə onkoloji xəstələrin
tez-tez verdikləri sualların
cavablarından ibarətdir.
Klinik protokol Az
ərbaycan Respublikas
ı S
əhiyy
ə Nazirliyinin
İctimai S
əhi
yy
ə v
ə
İslahatlar M
ərk
əzind
ə haz
ırlanm
ış
dı
r.
7
I. Onkoloji xəstələrdə fiziki aktivlik
Onkoloji prosesin gedişində üç dövr müəyyən edilir:
1.
Aktiv müalicə və bərpa olma
2.
Rekonvalessensiya (müalicə olunaraq sağalma və ya
xəstəliyin gedişində ağırlaşmanın olmaması)
3.
Ağırlaşma ilə gedən xərçəng
Fiziki aktivlik onkoloji xəstələr üçün bütün dövrlərdə
vacibdir, lakin hər bir dövrdə ona olan ehtiyac fərqlidir.
Onkoloji xəstələrdə fiziki aktivliyin vacib olmasını təsdiqləyən
bir çox sübutlar var:
1.
Aktiv müalicə və bərpa olma dövründə fiziki aktivlik
yorğunluğu artırmadan fiziki funksiyaları yaxşılaşdırır.
2.
Rekonvalessensiya dövründə fiziki aktivlik fiziki
funksiyaların bərpasına kömək edir.
Hər iki dövrdə
fiziki aktivlik bəzi xərçəng növləri üçün residiv
riskini, xərçəngdən ölüm göstəricisini və eləcə də digər xronik
xəstəliklərin əmələgəlmə riskini azalda bilər.
3.
Ağırlaşma ilə gedən xərçəng zamanı fiziki aktivlik xəstənin
özünüidarəetmə qabiliyyətinin və özünü yaxşı hissetmənin
saxlanılmasına kömək edə bilər.
Fiziki aktivliyə dair tövsiyələr hər bir pasiyentin fərdi
imkanlarına uyğun olmalıdır, yalnız bu halda müsbət nəticələr
əldə edilə bilər.
1. Aktiv müalicə və bərpa olma zamanı fiziki aktivlik
Onkoloji xəstəliyin müalicəsi zamanı fiziki aktivlik nəinki
təhlükəsizdir, o
həmçinin:
Fiziki statusu yaxşılaşdırır (A)
4
Həyat keyfiyyətinin bir çox aspektlərini yaxşılaşdırır (A)
4
Yorğunluğu azaldır (A)
4
Əzələ və piy kütləsinin nisbi faizlərini müsbət istiqamətdə dəyişir (A)
4
Yuxarı ətrafların disfunksiyasını azaldır (A)
4
Klinik protokol Az
ərbaycan Respublikas
ı S
əhiyy
ə Nazirliyinin
İctimai S
əhi
yy
ə v
ə
İslahatlar M
ərk
əzind
ə haz
ırlanm
ış
dı
r.
8
Fiziki aktivliyin nə zaman başlanması və necə həyata keçirilməsi
barədə tövsiyələr xəstənin vəziyyəti və şəxsi seçimlərini nəzərə
alaraq həkim tərəfindən verilməlidir!
Fiziki aktivlik onkoloji xəstələrin müalicəsi zamanı sümüklərə,
əzələ aparatının gücünə və digər həyat keyfiyyəti göstəricilərinə olan
arzuolunmaz təsirlərin aradan qaldırılmasına və ya azaldılmasına
kömək edir. Kimyəvi preparatlar və ya şüa müalicəsi alan xəstələrə
fiziki aktivliyin mümkün qədər saxlanılması üçün minimal
intensivlikli və qısa müddətli fiziki aktivlik tövsiyə olunmalıdır.
Hipokineziyaya uğramış şəxslər üçün əvvəlcə gimnastik
hərəkətlər və dozalanmış yeriş kimi aşağı intensivlikli fiziki aktivlik
seçilməlidir. Osteoporoz, sümük metastazları, artrit və periferik
neyropatiyaları olan şəxslərdə travma riski minimuma endirilməlidir.
Fiziki hərəkətlərin
MBT təlimatçıları yaxud müşayiət edən şəxslərin
köməyi ilə yerinə yetirilməsi məsləhətdir .
Xəstəyə yataq rejimi təyin olunduqda bədən çəkisinin artması,
fiziki hazırlığın isə azalması müşahidə oluna bilər. Bu zaman
MBT-nin tətbiqi zəiflik və depressiyanı azalda bilər.
Protokolda bəzi onkoloji xəstələrin stasionar müalicəsinin
müxtəlif dövrlərində tətbiq olunan nümunəvi müalicə gimnastika
kompleksləri göstərilir (Əlavə)
32
.
2. Rekonvalessensiya dövründə fiziki aktivlik
Bu dövrdə qidalanma və fiziki vəziyyətə təsir edən amillər və
müalicənin yanaşı təsirləri aradan qalxır. Adətən spesifik terapiyanın
yan effektləri müalicədən sonrakı həftələr və ya aylar ərzində aradan
qalxır, lakin bəzi hallarda onlar daha uzun müddət davam edir.
Bundan başqa, latent və gecikmiş yan təsirlər müalicə bitdikdən uzun
müddət sonra meydana çıxa bilər.
Fiziki hərəkətlərinin orqanizmin funksiyalarının bərpası (o
cümlədən əzələ kütləsinin artırılması və ürək-damar sisteminin iş
qabiliyyətinin yaxşılaşdırılması), yorğunluğun aradan qaldırılması,
həyat keyfiyyətinin və psixi statusun yaxşılaşdırılması, həmçinin
bədən çəkisinin korreksiyası üçün effektivliyi
sübuta yetirilmişdir.
Rekonvalessensiya dövründə fiziki aktivlik nəticəsində:
Fiziki forma yaxşılaşır (A)
4
Yorğunluq azalır (A)
4
Klinik protokol Az
ərbaycan Respublikas
ı S
əhiyy
ə Nazirliyinin
İctimai S
əhi
yy
ə v
ə
İslahatlar M
ərk
əzind
ə haz
ırlanm
ış
dı
r.
9
Həyat keyfiyyəti artır (A)
4
Əzələ və piy kütləsinin nisbi faizləri müsbət istiqamətdə dəyişir (A)
4
Sümüklərin mineral sıxlığı qorunub saxlanılır (C)
4
Bu
nəticələr ümumi sağlamlıq, həyat keyfiyyətinin yaxşılaşdırıl-
ması və uzun ömürlülüyün təminatı üçün vacibdir. Hal-hazırda möv-
cud olan elmi faktlara əsaslanaraq 3 əsas hədəfə yönəldilən tövsiyələr
verilir:
fiziki aktivlik, bədən çəkisinin optimallaşdırılması və pəhrizin
xüsusiyyətləri
23
. Müvafiq tövsiyələr Cədvəl 1-də göstərilib.
Xərçəng xəstələrində təkrar onkoloji xəstəliyin başvermə ehtimalı
və digər xronik xəstəliklərin yaranmasının (məsələn, ürək-damar
xəstəlikləri, şəkərli diabet, osteoporoz) yüksək riski olduğuna görə
bu tövsiyələr xüsusilə əhəmiyyətlidir.
Onkoloji xəstənin ailə üzvləri arasında xərçəng riskinin daha
yüksək olmasını nəzərə alaraq onlara da bu tövsiyələrə əməl etmək
məsləhət olunur.
Cədvəl 1. Onkoloji xəstələr üçün fiziki aktivlik, bədən çəkisinin
optimallaşdırılması və qidalanmaya dair tövsiyələr
23
Fiziki aktivliklə müntəzəm məşğul olmaq
Hipokineziyadan imtina etmək və diaqnoz qoyulduqdan sonra mümkün qədər
tez müddətdə gündəlik normal aktivliyi bərpa etmək. (məsələn: yüngül ev işləri
görmək, alış-veriş üçün dükana getmək, pilləkənlə qalxıb-düşmək və s.)
Fiziki aktivliyin minimum hədəfi kimi həftədə 150 dəqiqəlik fiziki məşğələ
(məsələn: Cədvəl 2) .
Həftədə ən azı 2 dəfə dartıcı fiziki məşğələləri yerinə yetirmək (məsələn, yuxarı,
aşağı ətraflar və gövdə üçün dartınma hərəkətləri, turnikdən sallanmaq və s.) .
Optimal bədən çəkisini əldə etmək və qoruyub saxlamaq
Artıq bədən çəkisi və ya piylənmə zamanı yüksək kalorili ərzaq və içkilərin
istifadəsini məhdudlaşdırmaq və bədən çəkisinin azaldılması üçün fiziki aktivliyi
artırmaq.
Meyvə, tərəvəz və tam dənlərin məhsulları (kəpəkli buğda unu və s.) ilə zəngin
pəhrizdən istifadə etmək.
Klinik protokol Az
ərbaycan Respublikas
ı S
əhiyy
ə Nazirliyinin
İctimai S
əhi
yy
ə v
ə
İslahatlar M
ərk
əzind
ə haz
ırlanm
ış
dı
r.
10
Əminliklə sübut edilmişdir ki, piylənmə süd vəzi xərçənginin
residiv riskini artırır
18,21
. Sağlam bədən çəkisinin əldə olunması və
saxlanılması üçün pəhriz və fiziki aktiv həyat tərzi sağlamlığın uzaq
perspektivdə yaxşılaşdırılması üçün vacibdir
29
.
Fiziki aktivliyin xərçəngin residivi və xərçəng zamanı yaşama
müddətinə təsirini təhlil edən tədqiqatların sayı artmaqdadır.
Müəyyən olunmuşdur ki, fiziki aktivlik ürək-damar sistemini,
skelet əzələlərini və əzələ-piy nisbətini yaxşılaşdırmaqla yorğunluğu,
həyəcan hissi və depressiyanı aradan qaldırır, özünü rahat hissetmə
və xoşbəxtlik duyğusunu formalaşdırmaqla bir sıra həyat keyfiyyəti
komponentlərini (fiziki, funksional və emosional) formalaşdırır
25
.
Yuxarıda sadalanan müsbət nəticələr, həmçinin xərçəngin gedişinə
də təsir edir. Müəyyən edilmişdir ki, fəal həyat tərzi sürən onkoloji
xəstələrdə (süd vəzi, yumurtalıq, yoğun bağırsaq, prostat vəzi
xərçəngi) müvafiq passiv olan
xəstələrlə müqayisədə xərçəngin
residiv riski azalır və yaşama göstəriciləri yaxşılaşır.
3. Ağırlaşma ilə gedən xərçəng zamanı fiziki aktivlik
Müəyyən lokalizasiyalı onkoloji xəstəliklərdə ağırlaşma ilə gedən
xərçəng zamanı xəstələrin müvafiq fiziki aktivliyinin onların fiziki
durumu və həyat keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması haqda məlumatlar
mövcuddur. Bu xəstələrə fiziki aktivlik və qidalanma tövsiyələri
onların fiziki imkanları
və qida tələbatına
əsasən
formalaşdırılmalıdır. Fiziki aktivlik və qidalanma tövsiyələrə əməl
edən xəstələrdə aşağıdakı nəticələr əldə edilmişdir:
süd vəzi xərçənginə görə
kimyəvi preparatlarla müalicəni qəbul
edən və yüngül məişət yükləmələri yerinə yetirən xəstələrdə həyat
keyfiyyətinin pisləşməsi sürətinin və yorğunluğun azalması (B)
4
mütəxəssislərin rəhbərliyi altında altı həftə ərzində məşq edən
xəstələrin ümumi, o cümlədən funksional vəziyyətin, əhvali-
ruhiyyənin yaxşılaşması, yorğunluğun, təngnəfəsliyin və
anoreksiyanın azalması (B)
4
12 həftə ərzində müqavimətlə yerinə yetirilən fiziki məşğələlər
vasitəsi ilə prostat vəzi xərçəngi olan kişilərdə əzələlərin
vəziyyətinin və ümumi həyat keyfiyyətinin yaxşılaşması (A)
4
Klinik protokol Az
ərbaycan Respublikas
ı S
əhiyy
ə Nazirliyinin
İctimai S
əhi
yy
ə v
ə
İslahatlar M
ərk
əzind
ə haz
ırlanm
ış
dı
r.
11
II. Onkoloji xəstələrin fiziki aktivliyi və bədən çəkisi barədə
tövsiyələr
Fiziki aktivlik fonunda aparılan xərçəngin müalicəsi bitdikdən
sonrakı vəziyyətin təhlil edilməsinə həsr edilmiş çoxsaylı
tədqiqatlarda aşağıdakı göstəricilər nəzərə alınmışdır
23
:
onkoloji xəstəliyin residivi
onkoloji xəstəliklə bağlı və ümumi yaşama göstəricisi
xəstəliklə bağlı ümumi sağlamlıq durumu
xəstələrin özlərinin qeyd etdiyi nəticələr
limfatik ödemin olması
yanaşı vəziyyətlər
Tədqiqatlar göstərmişdir ki, onkoloji diaqnoz qoyulduqdan sonra
süd vəzi, yoğun bağırsaq, prostat vəzi və yumurtalıqların xərçəngi
daxil olmaqla fiziki aktivliyi yerinə yetirən xəstələrdə residiv riski və
ölüm hadisələri azalmışdır
10
.
Fiziki aktivliyin müəyyən edilmiş 5 dərəcəsindən (qeyri-aktiv,
yüngül aktivlik, orta aktivlik, yüksək aktivlik və maksimal aktivlik
dərəcəsi) yalnız yüngül və orta aktivlik dərəcələri onkoloji xəstələrə
tövsiyə olunur (Cədvəl 2).
Dostları ilə paylaş: |