AZƏ RBAYCAN RESPUBL KASI TƏ HS L NAZ RL Y
AZƏ RBAYCAN DÖVLƏ T QT SAD UN VERS TET
MAG STRATURA MƏ RKƏ Z
Ə
lyazması hüququnda
Cə fə rli Vüsal Azad Oğ lu
“Torpaqların mə hsuldarlığ ının ekspert sistemlə tə yin edilmə si”
mövzusunda
MAG STR D SSERTAS YASI
stiqamə tin ş ifri və adı 060509 Kompüter elmlə ri
xtisaslaşma
qtisadi informasiya sistemləri
Elmi rəhbər:
t.e.n., dos,Əsgərov HəmdullaƏbil o
Magistr proqramının rəhbəri:
t.e.n., dos, Bayramov Hafiz
Kafedra müdiri: t.e.n., dos, Bayramov Hafiz
BAKI-2015
Mündəricat.
Giriş. .......................................................................................................................... 5
Fəsil 1. Ekspert sistemlərin quruluşu və funksiyaları. .............................................. 6
1.1.Insan və ekspert sistemlər. ............................................................................... 6
1.2.EHM və ekspert sistemlər. ............................................................................... 9
1.3. Ekspertsistemlər - məqsədi, quruluşuvə funksiyaları. .................................. 16
1.4. Ekspert sistemlərin layihələndirilməsi mərhələləri. ...................................... 25
1.5.Konkret istifadə üçün ekspert sistemlərin xarakteristikaları. ......................... 33
Fəsil 2 Ekspert sistemlərdə qərarın qəbulu alqoritmləri. ....................................... 37
2.1. Tanıma nəzəriyyəsinin determinik metodları. ............................................... 37
2.2. Qiymət hesablamalarına əsaslanan tanıma alqoritmləri. ............................... 39
2.3. Tanıma nəzəriyyəsinin statistik metodları. ................................................... 41
2.4. Klaster-analizin elementləri. ........................................................................ 44
2.5. Tanımanın struktur metodları. ....................................................................... 47
2.6. Məntiqi proqramlaşdırma. ............................................................................. 51
2.7. Dağınıq çoxluqlar nəzəriyyəsinin obyektlərin tanınmasına tətbiqi. ............. 53
Fəsil 3. Kənd təsərrüfatı bitgilərinin məhsuldarlığına təsir edən amillər. ............. 57
3.1. Kənd təsərrüfatı bitgilərinin qidalanması və məhsuldarlığı. ........................ 58
3.2. Mikroelementlər. .......................................................................................... 60
3.3. Iqlim şəraitini xarakterizə edən parametrlər və onların məhsuldarlığa təsiri.
.............................................................................................................................. 62
3.4. Bitgi sortları və məhsuldarlıq. ....................................................................... 65
3.5. Gübrə məhsuldarlığın artırılmasının əsas amilidir. ....................................... 66
Fəsil 4. Torpaqların məhsuldarlığının ekspert sistemlə təyin edilməsi. ................. 69
4.1. Torpağın məhsuldarlığının qiymətləndirilməsi tarixi. .................................. 69
4.2. Torpağın məhsuldarlığının qiymətləndirilməsinin metodoloji cəhətləri. ..... 71
4.3. Kənd təsərrüfatı torpaqlarının və meşə ərazilərinin bonitirovkası. ............... 73
4.4. Torpağın məhsuldarlığının müəyyən edilməsi. ............................................. 77
Nəticə. ...................................................................................................................... 87
Ə
d ə b i y y a t ........................................................................................................ 88
Giriş .
Bitgiçilik
təsərrüfatlarının
fəaliyyətinin
dövlətin
maraqlarına
uyğun
tənzimlənməsi, maliyyə-vegi orqanları ilə münasibətlərinin optimallaşdırılması,
onların malik olduğu torpaqların keyfiyyət xarakteristikaları barədə məlumatların
öyrənilməsini tələb edir. Digər tərəfdən, fermerlərin özləri də daha yüksək gəlir
ə
ldə etmək üçün malik olduqları torpaq sahələrində hansı məhsulun
yetişdirilməsinin əlverişli olduğunu öyrənməkdə maraqlıdırlar. Buna görə də
torpaqların keyfiyyət göstəricilərinin müəyyən edilməsi vacib məsələlərdən biridir.
Lakin torpağın keyfiyyət göstəricilərinə təsir edən amillərin miqdarı olduqca çox
olduğundan, onların dəqiq və bir qiymətli müəyyən edilməsi qeyri mümkündür.
Ekspert sistemlərin tətbiqi bu sahədə müəyyən nailiyyətlər əldə edilməsinə kömək
edə bilər.
Birinci fəsildə ekspert sistemlərin meydana gəlməsi və inkişafının nəzəri və
praktiki məsələləri, məqsədi, quruluşu, funksiyaları, layihələndirmə mərhələləri və
konkret məsələlərin həlli üçün nəzərdə tutulan ekspert sistemlərinxarakteristikaları
verilir.
kinci fəsildə ekspert sistemlərdə qərarın qəbulu alqoritmlərinin inkişaf
istiqamətləri şərh edilir.
Üçüncü fəsildə torpaqların məhsuldarlığına təsir edən amillər araşdırılır.
Bitgilərin qidalanmasının, mikroelementlərin, iqlim şəraitinin və nəhayət, mineral
gübrələrin rolu şərh edilir.
Dördüncü fəsildə isə torpaqların məhsuldarlığının qiymətləndirilməsinin inkişaf
tarixi və metodoloji məsələləri, nəhayət, ekspert sistemlə torpaqların
məhsuldarlığının məyən edilməsi əks etdirilir.
Fə sil 1. Ekspert sistemlə rin quruluş u və funksiyaları.
1.1.Insan və ekspert sistemlə r.
Hal-hazırda ekspert sistemlər geniş yayılmaqdadır. Onlar bilavasitə fərdi EHM-
lərlə əlaqədardır. Formalaşan fərdi EHM-lər süni intellekt sahəsindəki
nailiyyətlərə arxalanır. Başqa sözlə, avtomatların reallaşdırdığı intellektual
funksiyalar insanın təbii intellektinin xüsusiyyətlərinə uyğunlaşır, onlara adekvat
olur.
Cəmiyyətin inkişaf qanunauyğunluqları belə proqnoz verməyə imkan verir ki,
ancaq elementar intellktual avtomatların və ya məntiqi intellektual avtomatların
hərtərəfli inkişafı əsasında «kompüter inqilabı başlayar». Bu, həm bilavasitə
istehsalda istifadə olunan avtomatlara, əlaqə sistemləri və cihazlarına, istehlak və
idarəetmənin müxtəlif texniki vasitələrinə, mədəniyyət, incənsənət, ali və orta
təhsilin rəngarəng idarəetmə sistemlərinə, həm də insan fəaliyyətinin müxtəlif
növlərinin, o cümlədən idrakın intellektual dəstəklənməsinə aiddir[1].
Bəs insan və ekspert sisemlər hansı uyğunluq və fərqlərə malikdir?
Insan həm bioloji, həm də psixoloji cəhətdən həlledici dərəcədə fərqlənir.
O, bölünməyən biopsixososial vahidlik təşkil edir. Insan təkrarolunmazdır və[1]:
-
yaşamaq, işləmək, yemək içmək, geyinmək və s. kimi xüsusi tələbatla;
-
hiss etmək, qəbul etmək, tanıma, fikirləşmək, yaratmaq, inanmaq və s.
kimi xüsusi qabiliyyətlə;
-
öyrənmə, dərketmə, başa düşmə, nəticə çıxarma, təhlil, müqayisə etmə,
sintez, layihələndirmə və s. kimi əvəzolunmaz və eyni zamanda məhdud
qabiliyyətlərlə;
-
fərdi və kollektiv yaradıcılıqla, yenilik yaratmaq, bu yeniliyi təqdim
etmək, inkişaf etdirmək və s. qabiliyyətləri ilə fərqlənir.
Təbiətin, cəmiyyətin, yəni, varlığın və yeni düşüncənin daha dərin, ətraflı və
kompleks başa düşülməsi belə meydana çıxır.
Insanın həm fərdi, həm də ictimai yaradıcılığına hal-hazırda «1 №li dünya
problemi» kimi baxılır. O, ictimai tərəqqi və yaşayış səviyyəsinin həlledici
mənbəyidir. Yaradıcılıq fenomeni anlayışında, insan idrakının inkişafı və başa
düşülmənin, xüsusən, insan və maşın təfəkkürünün açarı yerləşir. Insan idrakı
(fərdi, subyektiv və ictimai, abstrakt) qlobal problemlərin başa düşülməsinə açar
ola bilər.Bu halda avtomatların yeri və funksiyaları barədə, ekspert sistemlərin
insanla müqayisədə xüsusi funksiyaları barədə təbii sual meydana çıxır.
Ekspert sistemlər dərketmə vasitəsidir. Onlar birinci növbədə xüsusi
professional sahələrdə baş verən proses və hadisələrin daha tez və yaxşı başa
düşülməsinə xidmət edir. Ekspert kollektivlərinin dərin professional biliyi tələb
olunan mürəkkəb, zəif formalaşdırılan proseslərin başa düşülməsi, tədqiqi üzrə
problemlərin həllində onlar həlledici rol oynaya bilər. Həlledici qabiliyyəti
biliklərin təsviri və işlənməsində cəmləşən ekspert sistemlərdən, gələcəkdə
yaradıcılığın kəskin artması gözlənilir.
Insanın əvəzedilməz fərdi (subyektiv) qabiliyyəti və intellektual
avtomatların geniş təkrar olunan ictimai (obyektiv) qabiliyyətinin, yeni «insan və
maşın» tipində birləşdirilməsi məqsədəuyğundur. Insan və maşın bir-birilə
təbiətdə, texniki mühitdə, kooperativ və interaktiv qarşılıqlı fəaliyyətdə həqiqətən
silahdaş münasibətlərini təşkil edir. Bu mənada spesifik qabiliyyəti, insanın əqli
qabiliyyətini əhəmiyyətli dərəcədə genişləndirən ekspert sisteilərin yaradılması
zəruri hesab edilir. Bunun üçün onlar, bu vaxta qədər ancaq insana mənsub olan
xüsusi qabiliyyətlərə malik olmalıdır. Intellektual insan və intellektual avtomat zəif
və güclü tərəflərə malikdir. Intellektual insan subyektivdir, şüurludur,
initsiativlidir, az sürətlidir. Intellektual avtomat isə obyektivdir, çox bilir (bilik
bazasına malikdir), məntiqlidir, sürətlidir. Onlar birlikd kooperasiya nəticəsində
daha məhsuldar ola bilər.
Intellektual avtomatların mahiyyəti onların insanın imitasiyasında və ya
onun beyninin köçürülməsində deyil, yüksək inkişaf etmiş texniki sistem kimi
şə
xsi fəaliyyətindədir.
EHM kooperasiya üzrə insanın əsil silahdaşına çevrilməlidir. Uyğun olaraq
ekspert sistemlər perspektivdə aşağıdakı yüksək tələblərə nail olmalıdır:
-
uyğun predmet sahəsinin mütəxəssis dilində və imkan daxilində təbii
dildə dialoq qabiliyyəti;
-
biliklərin, xüsusi proqramlaşdırma dili istifadə etmədən, ancaq
problemin təsviri dili əsasında təqdim edilməsi;
-
biliklərin, problemin avtomatik həlli yolu ilə işlənməsi və bütün həll
addımlarının dialoq recimində izahı;
-
faktların araşdırılması və çıxarış qaydalarından istifadə etməklə
biliklərin əldə olunması.
Insanla ekspert sistemin müqayisəsində nəzərə almaq lazımdır ki, insan bioloji
mühitdir (bədəndir). Bioloji mühit maddələr mübadiləsi prosesləri nəticəsində
meydana gəlir və bu proseslərsiz mövcud ola bilməz, başqa sözlə, yaşaya bilməz.
Bu mühitlərin yaşaması üçün zəruri olan bütün enerji çevrilmələri, bu mühitin və
onu əhatə edən mühitin kəskin məhdud temperaturlarında ərzaq qəbulu və qalığın
tullanması yolu ilə həyata keçirilir. Beləliklə, canlı orqanizmlərdə bütün
informasiya mübadiləsi prosesləri də maddələr mübadiləsinin spesifik şəraitinə
bağlıdır. Onlarda informasiyanın şəkli, həcmi, yazılma və işlənmə sürəti və
keyfiyyətinə belə bioloji məhdudiyyət, eyni zamanda, materiya hərəkətinin canlı
forması daxilində aradan qaldırılması mümkün olmayan (ola bilsin ki, buna heç
ehtiyac da yoxdur) ciddi sərhəddir. Bu, ümumiyyətlə, canlıların, o cümlədən
insanın spesifikliyi və oricinallığının əsasıdır.
Avtomat «maddi mühitin» köklü, tamamilə başqa bir prinsipini tələb edir.
Çünki onun daxilində maddələr mübadiləsi prosesləri deyil, informasiya
mübadiləsi prosesləri baş verir. Bu o deməkdir ki, o, informasiya mühiti olmalıdır.
1.2.EHM və ekspert sistemlə r.
Dördüncü mərhələ EHM-lərindən başlayaraq hesablama texnikası olduqca
böyük gücə və sürətə malik olmuşdur. Onlar ən müxtəlif sahələrdə tətbiq olunurlar.
Elə EHM-lər meydana gəlmişdir ki, onlar xarici görünüşcə EHM kimi tanınmırlar.
Çünki müxtəlif cihaz və qurğuların daxilində quraşdırılıb, onların ayrılmız tərkib
hissəsi hesab edilirlər (idarəedici avtomatlar).
Qeyd etmək lazımdır ki, ekspert sistemlərin inkişaf istiqamətlərinin
müəyyən edilməsinidə belə daxili EHM-lər də fərdi EHM-lər kimi eyni dərəcədə
rol oynayır. Əgər EHM-lərin klassik anlayışı və məlumatların işlənməsi sisteminə
baxsaq, onda onlarla müqayisədə, ölçmə, tənzimləmə və idarəetmə funksiyalarını
icra edən «daxili EHM-lər», mahiyyətcə bilavasitə mütəxəssisin, başqa sözlə,
informasiyaölçmə texnikası, avtomatika və idarəetmənin avtomatlaşıdırılması
sahəsində ekspertin məsələsini həll edir. Buna görə də idarəetmənin
mikroprosessor və mikrokompüter sistemlərinə aşağıdakı tələblər qoyulur. Bu
sistemlərin istifadəçiləri onlara, proqramlaşdırma dillərini bilməklə deyil, müəyyən
professional sahə ilə məhdudlaşan «təbii» dildə xidmət etməlidir. Burada insanla
proses arasında əlaqə, müəyyən məna kəsb edən anlıyışlar (semantik mənada)
vasitəsilə həyata keçirilir.
Bu fenomeni bir qədər də aydınlaşdırmaq üçün mikroprosessorla idarə
edilən paltaryuyan maşın təsəvvür edək. Onun işi beysik, paskal və ya başqa dildə
proqramlaşdırılır. Onun idarə edilməsi paltarların yuyulması, yaxalanması və
qurudulmasını aydın müəyyən edən və obyektə yönəldilmiş proqramların
buraxılmasını təmin edən əmrlər vasitəsilə həyata keçirilir. Sintaksis səviyyədən
(məlumatların işlənmə sistemi səviyyəsi) semantik səviyyəyə (ekspert sistemlər
səviyyəsi) keçid tendensiyası, EHM-lərin tətbiqinin insana çıxış olan bütün
sahələrində texnikanın inkişafının zəruri ümumi qanunauyğunluğudur. Ekspertlərin
biliyinə əsaslanan ekspert sistem anlayışı həm dəqiq riyazi formalaşdırılan əməli
bilikləri, həm də mütəxəssisin böyük təcrübəsi, talantı ilə təsdiq olunan qeyri-
müəyyən, qeyri-dəqiq, etibarsız bilikləri əhatə edir.
Buna uyğun olaraq ekspert sistem üçün onun lokal, qlobal və ya regional
hesablama şəbəkələri vasitəsi ilə başqa ekspert sistemlərlə birləşməsinin və ya
onun özünün nə şəklə malik olması biliyi həlledici deyil. Həlledici olan odur ki,
EHM keyfiyyətcə yeni xüsusiyyət kəsb edir, insanla birlikdə (onunla məsləhətdə,
kooperasiyada), proseslə bilavistə əlaqədə müəyyən professional sahənin
problemini işləyir, həll edir. Bu zaman insanla intellektual avtomat arasında,
məsələnin birgə həlli üçün silahdaşlıq münasibətlərinin meydana gəlməsi
həlledicidir. Insan cəmiyyətinin məhsuldar qüvvələrininn inkişafının aktiv,
perspektiv və uzun prosesi buna yönələcəkdir.
Müasir EHM-lərin inkişaf səviyyəsinə baxsaq, onda fərdi EHM-lərin,
layihələndirmənin və idarəetmənin avtomatlaşdırılması sistemlərinin işçi
stansiyalarının nail olduğu tipik əlamətləri aydınlaşdırmaq olar [1]:
-
xarkterik fon-neyman arxitekturası ilə və uzunluğu 16, 32 və 64 ikilik
mövqe maşın sözü ilə BIS və BIS-texnologiyaya (70000-450000
tranzistor) əsaslanan mikroprosessorlar və soprosessorlar;
-
həcmi 1-dən 100-lərlə Mbayta qədər oan işçi (əməli) yaddaş (RAM);
-
tutumu 20-dən 50 Qbayta qədər olan bərk disk (vinçester) yığıcıları;
-
qabiliyyəti təqribən 512x1024 nöqtə və üç ölçülü qrafikə malik rəngli
monitor;
-
yazı makinasının genişləndirilmiş klaviaturasının, kursorun əllə idarə
edilməsi üçün manipulyatorun və bilavasitə ekranda işıq perosunun
köməyi ilə EHM-ə xidmət;
-
dünyada geniş yayılmış standart əməliyyat sistemləri MSDOS, UNIX
(MUTOS), VMS, WINDOWS;
-
prosedur (alqoritmik) proqramlar üçün dünyada geniş yayılmış problem-
yönümlü proqramlaşdırma dillərinin hakimiliyi: Paskal, Modula 2,
FORTRAN, Kobol, Ada –universal istifadə üçün; Si, Fort-sistem və
tətbiqi professional proqramların işlənməsi üçün; RTL 2, Perl-idarəedici
EHM-lərdə proqramlaşdırma üçün, köhnə proqramlaşdırma dili LISP
ə
sasında funksional proqramlaşdırmaya keçid-süni intellekt məsələləri
üçün; hal-hazırda geniş yayılmış və LISP-dən sonra hazırlanmış,
məntiqi (qeyri-alqoritmik) proqramlaşdırma sahəsində ilk addım olan
PROLOQ –süni intellekt üçün.
Bu şəkildə beşinci mərhələ EHM-lərə keçid, başqa sözlə, problem yönümlü
dillərdən (məsələn, Paskal) problemin təsviri dillərinə (məsələn, PROLOQ) keçid
başlayır. Bu sahədə tərəqqi kifayət qədərdir. Konkret istifadəçi, onun məsələsinin
həlli üçün EHM-in daxilən necə təşkil edilə biləcəyini bilməyə də bilər. O, ancaq
EHM-də həll edilə biləcək məsələni düzgün formalaşdırmalıdır. Bu o deməkdir ki,
problemi EHM-in başa düşəcəyi şəkildə yazarkən, insan ancaq problemin daxili
qanunauyğunluqları haqqında fikirləşə bilər, başqa sözlə, onun təfəkkürü EHM-ə
deyil, problemə yönəldilir.
Bu problemlərə kifayət qədər cavab verən dördüncü mərhələ proqramlaşdırma
dillərinə SMOLLTOK («kiçik danışıq») və ya ATLAS (ölçü texnikası) aiddir.
Onlar əmrlər kimi, uyğun predmet sahəsində müəyyən qiymətə malik anlayışları və
problem sahəsinin anlayışlarını istifadə edirlər.
SMOLLTOK proqramlaşdırma dilindən istifadə edərkən «üçbucaq» əmri ilə
ekrana üçbucaq sözü deyil, bu sözün qiymətinə uyğun olaraq üçbucaq şəkli çıxır.
Buna uyğun olaraq ATLAS proqramlaşdırma dilində ölçmə texnikası üzrə
mütəxəssisin işinə uyğun olaraq, EHM-in köməyilə idarə edilən ölçmə və nəzarət
prosesi formalaşdırılır. Buna baxmayaraq, məsələlərin qəbulu və həlli üzrə EHM-ə
verilən göstərişlər güclü formalaşdırılmış şəkildə təqdim olunur və mütəxəssisin
təbii professional dilindən olduqca uzaqdır.
Problem və onun təsviri, obyekt və onun əksi arasında qarşılıqlı əlaqə
zəruriliyindən problemin tanınması, başa düşülməsi, məzmunlu işlənməsi və həlli
üçün EHM-in yeni xüsusiyyətlərinə tələb mövcuddur və hətta, qaçılmazdır: o,
informasiyaların təsviri (bilik səviyyəsi) və işlənməsinin semantik səviyyəsinə nail
olmalıdır.
Beşinci mərhələ EHM-lər həm xarici görünüş, həm də funksional nöqteyi-
nəzərdən dördüncü mərhələ EHM-lərlə bilavasitə birləşir. Bəzən, hətta, dördüncü
mərhələ EHM-lər, texniki (şardware) və xüsusən proqram (software) vasitələrinin
genişləndirilməsi yolu ilə beşinci mərhələ EHM-lərin xüsusiyyətlərini kəs edir. Bu
keçid prosesi hal-hazırda, xüsusən fərdi EHM və işçi stansiya EHM-lərinin
nisbətən yaxşı öyrənilmiş və məhdud predmet sahələri üçün ekspert sistemlər
səviyyəsinə qədər işləndiyi zaman daha da genişlənir. Buna baxmayaraq, qeyd
etmək lazımdır ki, ancaq beşinci mərhələdən başlayaraq EHM-lər, insanla maşın
arasında interaktiv kooperasiya ictimai qiymətli keyfiyyətini kəsb edir. Bu, insanla
maşın arasında silahdaşlıq münasibətləri yaratmağa imkan verir.
Beşinci mərhələ EHM-lər cəmiyyətin məhsuldar qüvvələrinin səviyyəsini
ə
həmiyyətli dərəcədə təyin edir, dərketmə qabiliyyətini kifayət qədər genişləndirir.
Buna görə də onlar barədə «intellektual avtomatların sıfırıncı mərhələsi» kimi
danışmaq olar. Lakin yaxın gələcəkdə onların tətbiqindən kifayət qədər iqtisadi
effekt gözləmək olmaz. Bilik bazasına malik EHM-lərin geniş tətbiqində onların
gücü nisbətən zəif maneədir. Ekspert sistemlərdə biliyin əldə edilməsi, işlənməsi
və təsviri üzrə işlərin vəziyyəti daha əhəmiyyətli dərəcəyə malik maneədir. Xüsusi
və super EHM-ləri çıxmaq şərtilə, beşinci mərhələ EHM-ləri, bütünlükdə
hesablama texnikasının inkişafında görünməmiş ciddi sıçrayış ola biləcək miqdar
və keyfiyyət parametrlərinə malik olmalıdır.
1981-ci ildə Yaponiyada süni intellekt sahəsində işlərin layihəsi dərc edilmişdir.
Bu reallıqdan daha çox «dünyaya çağırış» idi. Buna baxmayaraq, dünya Yapon
çağırışını qəbul etdi və ona dünya üzrə vahid layihə ilə deyil, çoxlu milli
konsepsiyalarla cavab verdi. Bu zaman, yeni EHM-lərin, nail olunması nəzərdə
tutulan parametrləri təqribən eynidir.
Yapon proqramının FGCS (Fiftş Generation of Computer Systems) layihəsində,
beşinci mərhələ EHM-lər beynəlxalq konfrasında qeyd edilən aşağıdakı məqsədlər
qəbul edilirdi (19-22.10.1981-ci il, Tokio):
-
böyük və daha böyük (BIS və DBIS) inteqrasiya dərəcəli (1-10 mln.
tranzistor) inteqral mikrosxemlərin hazırlanma texnologiyasına və
məlumatların paralel işlənmə sistem kimi maşın sözünün uzunluğu 32
və 64 ikilik mövqe olan 16-dan 1000-ə qədr prosessorlara əsaslanan
multimikroprosessor sistemlər;
-
böyük sürətli müraciətlə, tutumu 10-dan 100 Mbayta qədər olan işçi
(əməli) yaddaş qurğusu;
-
proqram və məlumatlar üçün tutumu 100 Qbaytdan 1 tbayta qədər olan
yaddaş qurğusu (xarici yaddaş qurğusu);
-
təbii dildə dialoq aparmaq üçün təqribən 1000-10000 (yaxın məqsəd) və
ya 50000 (uzaq məqsəd) sözlü əlifba, mənaca düzgün tanıma və nitqin
sintezi imkanına malik intellektual interfeys;
-
obyektlərin (işarə, şəkil, və əşyaların) yüksək qabiliyyətli tanınması və
təsviri;
-
1000-dən - 10000-ə qədər məntiqi çıxarış qaydasına malik və
məhsuldarlığı kiçik və orta EHM-lər üçün 10000-dən 1 mln-a (lips –
logical interences per Second- saniyədə məntiqi çıxarış), habelə nisbətən
uzaq məqsəd kimi böyük EHM-lər üçün 10 M lipsdən 1 Q lipsə qədər
olan funksioanl, məntiqi və relyatsion səviyyələrdə biliklərin təsviri dili.
Elmi tədqiqatın bu proqramı əsasında bütövlükdə cəmiyyət üçün olduqca böyük
qiymətə malik çoxsaylı elmi tədqiqat mövzu və tapşırıqları formalaşdırılır. Hələ 20
il əvvəl kibernetika, informatika və xüsusən də süni intellekt adını almış elm sahəsi
tərəfindən qoyulmuş məsələlər də bu sıradandır [1]:
-
xarici dillərin sintaksis və semantik səviyyələrdə tərcüməsi;
-
arayış, məsləhətçi, plnlaşdırıcı və diaqnostik sistemlərin yaradılması;
-
şəkil və obyektlərin tanınması və korreksiyası;
-
layihələndirmə və idarəetmənin avtomatlaşdırılması;
-
nitqi başa düşən (fonetik yazı makinaları), oxuyan qurğu, müəssisə
fəaliyyətini avtomatlaşdıran sistemlərin yaradılması;
-
proqramların
hazırlanması,
yoxlanması,
korreksiyası
və
profilaktikasının avtomatlaşdırılması;
-
bir-birilə volokno-optik, şirokopolos kabellərlə və süni sputnikin
köməyilə birləşdirilən yerli, reqional, milli və beynəlxalq (ümumdünya)
bilik banklarında biliklərin təqdim edilməsi.
Qeyd etmək vacibdir ki, konsepsiyada müəyyən rol oynamasına baxmayaraq,
avtmatlaşdırılmış öyrənmə, adaptasiya və özütəşkilprinsipləri beşinci mərhələ
EHM-lərin birinci növbəli məqsədi deyil. Onlara strateji məqsəd kimi baxılmır.
Rəsmi olaraq FGCS layihəsinin həyata keçirilməsinə başlandıqdan sonra 26
kompleks elmi-tədqiqat mövzusu ilə birlikdə bir sıra əlavə mövzular da təklif
edilmişdi. Beşinci mərhələ EHM-lər üçün BIS texnologiya əsas oduğuna görə
prosessorun yeni arxitekturalarının axtarışı haqqında sual ön plana çıxır. Belə ki,
1985-ci ildə Yaponiyada PSI adı altında ilk PROLOQ prosessor hazırlanmışdı.
Onun məhsuldarlığı 40000 lips, yaddaş qurğusunun tutumu isə 80 Mbayt idi. Təbii
dilə kifayət qədər yaxın olan MANDALA dili əsasında daha yüksək məhsuldarlığa
nail olunmuşdur. Dilin başa düşülməsi və xarici dillərdən tərcümə üçün bir sıra
sistemlər hazırlanmışdır. Göstərilən sistemlərin prinsipial fərqi proqram
vasitələrinin funksiyalarının texniki vasitələrlə, BIS-in köməyilə reallaşdırılmasıdır
(mümkün olan səviyyədə).
1985-ci ildə QIY şurasının üzvü olan ölkələrin də yeni mərhələ informasiya
hesablama sistemlərinin uyğun layihəsi nəşr edilmişdir. O, 38 elmi-tədqiqat
layihəsinə bölünən 10 kompleks layihədən ibarətdir. Bu qloabal layihənin
daşıyıcıları uyğun ölkələrin elmlər akademiyaları idi. Bu layihə, hesablama
texnikası, informatika, süni intellekt və xüsusən ekspert sistemlərin ictimami
həyatın müxtəlif sferaları üçün böyük əhəmiyyətə malik olduğunu təsdiq edir və
özündə aşağıdakıları birləşdirir:
-
biliklərin işlənməsi sistemləri (ekspert sistemlər, bilik bazaları, təbii dildə
dialoq sistemləri);
-
maşın qrafikası şəkillərinin işlənmə sistemləri;
-
layihələndirmənin avtomatlaşdırılması sistemləri (BIS və DBIS üzrə EHM-
lər üçün LAS);
-
hesablama şəbəkələri (lokal, regional, beynəlxalq);
-
fərdi EHM-lər və işçi stansiya EHM-ləri;
-
etibarlı hesablama sistemləri;
-
böyük məlumat massivləri üçün yaddaş qurğuları (optik, qaloqrafik,
assosiativ və s);
-
layihələndirmə texnologiyası (avtomatik layihələndirmə, etibarlı proqram
vasitələri);
-
informasiyaların işlənməsi sistemləri (modelləşdirmə, şum fonunda siqnalın
süzgəclənməsi, paralel hesablama);
-
təhsildə informasiya texnologiyaları.
Elmi tədqiqatların hazırlanması, koordinasiyası və icrası üçün elmi akademiya,
institut və universitetlərdə çoxsaylı laboratoriyalar yaradılmışdır. Onların əsas
məsələsi biliklər fenomeninin (intellektual avtomatın) hazırlanması idi.
Dostları ilə paylaş: |