Toshkent Tibbiyot Akademiyasi Davolash, tib pedagogikava tib profilaktika fakultetlarinig odam anatomiyasi va oxta kafedrasi Ichki organlar xakidagi ilm-splanxnologiya. Yoshga doir hususiyatlari. Toshkent-2014

Xazm yulining shakli va rivojlanishini aloxida- aloxida kurib chikamiz

Oldnigi ichakdan bosh ichakka ajraladi. Bu sungi kismdan uz navbatida ogiz bushligi, xalkum shakillanadi. Xalkumning 2 yon devorida bnr necha uymalar (chuntaklar) paydo bulishi va undan kanday organlar rivojlanishining yukorida aytib utgan edik

Xalkum (bosh ichakning) yukori kismi old tomonidai burun va ogiz bushligi bilan tutashadi, kolgan kismiga esa birlamchi nchak nyiining xar uch kavati juda keskin uzgarishga uchramay takomillashadi.
Xalkumdan ovkat moddalar utishi ,kulay bulishi uchun shillik kavati uz ostidagi tukimalarga birikib ketib aloxida silliklikka va mustaxkamlikka ega buladi. Oldingi icha?dan bosh ichak ajralgandan sung kolgan kismi KIZILUNGACh binlan medaga aylanadi. Ichak nayining kizilungach aylanadigan kismini devoridagi mezinximadan xosil bulgai shillik muskul tolalari tarakkiyotining birinchi davrida u kadar uzgarishlarga uchramaydi, Lekin keyinchalik xalkum pardasi memebrana pharyndea surilib ketgandan sung kizilungachning ustki kismga yukoridan kundlang targil muskul tolalari usib kira boshlaydi. (bu tolalar mezodermadan xosil buladi).
Binobarin, shakilanib bulgan kizlungachning ustki 1/3 kismi kundalang targil muskillardan kolgan 2/3 kismi esa sillik muskullardan tuzilgan. Kizilungach kengayib va torayib turuvchi a'zo bulgani uchun, uning muskul kavati uz navbatida ikki (buylama va kundalang)
kavatga aylanadi. Eng tashki kavati tunica adventita /yupkalashadi. Shillik kavati uzunasiga kup burmalar xosil kiladi. Meda shakl va tuzishi jixatidan xammadan kup uzgarishga uchraydi. Meda rivojlanishi xomilaning,ona kornida 4 xaftalik davridan boshlanadi. Avval oldingi nchakning devori ikki yon tomonga (kuprok orka tomonga) kengayadi. Bora - bora meda uzining vertikal uki atrofida aylanishi .munosabati bilan uning ung va chap tomonlari bulina boshlaydi. Keyinchalik medaning ung tomoni ichiga botib, chap tomoni kengayishda davom etadi. (tablisaga karang). Shunday kilib medaning katta va kichik egriliklari vujudga keladi. Tarakkaet davrida me'da uzining turgan joyini va jonlanishi TARTIBINI uzgaradi yani chap tomon surilishi, urta chizikdan uzoklashadi . Shuningdek me'daning kirish kismi chap tomonga, chikish kismii tomonga utadi. Meda devorining birlamchi uzgarishlar, yuz beradi: uning shillik kavatida juda kup burmalar bulishi bilan brga bu burmalar ichida turli sekresia bezlar paydo buladi. Mus?ul kavatidagi asosi \buylama va kundalang/ tolaridan tash?ari kiyshik joylashgan muskul tolalari xam paydo buladi. Bu tolalar asoson medaning kirish va chikish kismlariga t¢gri keladi. Urta ichakdan 12 barmokli ichak, och ichak, yonbosh ichak va ularga alokador bezlar (jigar, meda osti beza) rivojlanadi.Bu jarayonni kiskacha kurib chikamiz. Urta ichak avvalo uzunasiga usadi va shu usish davrida ikki joyda bukilma tizza xosil kiladi,(Tablisa). Bu tizzalar ustma-ust bir-biriga parallel joylashgan bulib, bittasi yukoridan pastga va oldinga, ikkinchisi esa pastdan yukoriga va orkaga yunalgan buladi. Birinchi bukilmaning ikkinchi bukilmaga utish joyi kindikka yakin turadi va u bilan kushilgan buladi. Shu kushilgan joyda, yukoriga kutaruvchi tizzaning boshlanish kismida pufak singara dunglik bor, bu bulajak kur ichak yoki yugon ichakning boshlanish kismidir. Pastga tushuvchi tizzaning me'daga yakin turgan kismi un ikki barmokli ichakka, kolgan en? uzun kismi va kutariluvchi tizzaning boshlnishi kismi och va yonbosh nchaklarga aylanadi. Kutariluvchi tizzaning kolgan kismi yugon ichak bulib shakllanadi.Ingichka ichak asosiy xazm organlari bulganidan unda ovkat moddalarining surilishiga moslashgan bir kancha uzgarishlar vujudga keladi. masalan ingichka icha?da bir necha xil bezlar paydo buladi 12 barmokli icha?da Bruner bezlari, och va yoenbosh icha?larda Lirerpyun donalari. limfa tugunlari). Bulardan tashkari, urta ichak nayidan (12 barmok ichak soxasida )ingichka ichakning YUGON ichakka utish joyida ostkma - USTUN joylashgan ikki labdan kopkok (valvula) rivojlanadi. Oxirgi ichak ichak nayining, yukorigi kutarili tizzasidan va oxirgi ichakning kismlaridan paydo buladi. Kutariluvchi tizzadan kur icha?chambar icha? kundalang chambar ichak oxirgi ichakningkolgan kismidan esa tushuvchi chambar ichak "S" simon ichak va tugriichak, tarakkiy etadi. Yugon ichak xazm kilash jarayonida deyarli katnashmagani uchun uning shilllik ?avatida,baland burmalar xosilkilmaydi, surgich tuklari xam rivojlanmaydi limfoid tuzilmalarkam uchraydi. Yugon ichakda surilishda kolgan chikindi moddalarbuladi, ularni tashkariga chikarib tashlash lozim bulgani uchunichakning bu kismi yugonlshadi va uning kundalang muskul kavatikuchli tarakkiy etadi. Yugon ichakda kengayish uchui extiyojbulmaganligi sababli uning muskul tolalari u kadar tarakkiy
etmaydi va 3 ta lenta xosil kiladi. Tugri ichak tshlandiklarini(najasni) tashkariga chikarib tashlash vazifasiga moslashgan.Shunga kura uning shillik kavati yugon, tikka va kundalangburmalar xosil kiladi. Muskul kavati (ayniksa kundalang) yaxshirivojlangan buladi. Kundalang muskullar orka teshik soxasidazichlashib, orka teshik chikuvchi maxsus muskullarini xosil kiladi.Ichak nayining bu oxirgi kismida xam boshlangich kismidagi kabikundalang-targil va sillik muskul tolalari bilan aralashsinbuladi. Ovkat xazm kilish sistemasi organlari deb kabul kilingan ovkatmoddalarini mexanik va ximik ishlov berib, ularni konga surib, kolgan xazm bulmagan moddalarning tashkariga chikarib yuborish vazifasiga muljalangan azolar kompleksiga aytiladi. UZUNLIGI 8-10 m bulib: ogiz BUShLIGI, xalkum, kizilungach meda. ingichka va yugon ichak kismiga bulinadi. Shuningdek xazmkilish organlariga jigar, me'da osti bezi va sulak bezlari xamkiradi. Ovkat xazm kilish sistemasi ogiz teshigidan boshlanib-anal teshik orkali tamom buladi. Ogiz bushligi - cavitas oris . 2 kisma bulinadi:ogiz daxlizi -vestibulum oris va xususiy ogiz bushligi -cavitas oris propria .Ogiz daxlizi - tashkari tomondan lablar , lunjlar ichki tomondan tishlar va milklar bilan chegaralangan bushlikdir. Xususiy ogiz bushligi - yukoridan kattik tanglay vam shok tanglayning oldingi kismi Bilan , pastki devori esa ogiz diofragma bilan ( m\mylohyodeus )vat il bilan chegaralanuvchi bushlik . Ogiz bushli?ida ovkat lukmasi mexanik va ximik parchalanib(sulak bezlari ishlab. chikargan sekreti yordamida) xalkumgautkaziladi.
Ogiz bushligining shillik kavati bagrida joylashgan mayda shillik bezlar kattik tanglay va yumshok tanglay va lunjlar soxasida aloxida teshikchalar bilan ochilsa,kattalari(kulok oldi, til osti va jag osti bezlari) ogiz daxliziga va ogiz bushligiga ochiladi. Odamda sulak bezlari bir kecha-kunduzda - 2 l-gacha sulaksuyukligi ajraladi. Chakaloklarda sulak ajratish 6-8 oylikbulgandan sung boshlanadi. Sulak bezlari kattik xayajonlangandasekret ishlab chikarish tuxtab koladya.
Til -lingua (grak - glossus) muskul organ bulib, 3 ta kismdan; uchi, tanasi, ildizdan iborat.Til uzining xususiy muskullaridan tashkari
suyaklardan (skeletdan) boshlanib, tilga birikuvchn (bigizsimon til, til osti til engak til) muskullariga ega .Til ovkat lukmasini tishlar orasiga kuyib boradi, yutish vaktida yutkimga yunaltiradi, surish (emish) vazifasini bajaradi, suzlarni talaffuz kilishda, maza bilish (zamburigsimon, tarnovsimon ipsimon, varaksimon, surgilari yodamida) katnashadi. Bulardan tashkari til bevosita ximoya vazifasini xam bajaradi. Masalan: agar iste'mol kilayotgan ovkat lukmasni juda achchik yoki shur bulsa, uni yutmasdan tuflab chikarib tashlaymiz. Tabiyki, bunday ovkat lukmasi organizm uchun zararli.
Terapevtlar tilni "ichki organlar oynasi deb xam atashadi chunkikupgina ichki azolar kasalliklarida Tilning ustki yuzasi (okparda) bilai koplanadi.
Tishlar odamlarda 2 marta chakib, tushadi: 1-Sut tishlari(vaktinchalik) - dentes decidul va 2. Doimiy tishlar -dentes permanents , sut tishlari bola 6-8 oylik bulganida chika boshlab, 24 - 30 oylik bulganda xammasi chikib buladi va umumiy soni 20 dona buladi. Sut tishlarining doimiy tishlarga almashinuvi 6 yoshdan 13 yoshgacha dvom etadi. Bazi odamlarda (100 eshlarda) tishlarning uchinchi marta almashinishi kuzatiladi .
Umuman odam tishlari almashinshiga karab bifiodantlarga (yaniikki marta tish chikaruvchilarga) kiradi, xayvonlarmonofiodantlar va polifiontlarga bulinadi. Tishlarnnng jaglarga birakishiga karab; akrodont (jag tashkarisidan), plevrodont (jag ichkarasidan), tektodont (kozikka uxshab kokilgan) yoki gomfozlarga bulinadi. Odam geterodontlar turkumiga, tektodontlilar sinfiga, difiodontlar avlodiga kiradi.
Pastki jag tishlari esa til tomonga karagan buladi. Fiziologik prikuslar uch xili tafovut etiladi: Progetiya (yukorida aytib " utilgan) Progeniya bunda pastki jag tishlari yukori tishlarinini oldiga chikib turadi. Ortogotiya - yukorigi va pastki jag tishlari-bir - biriga tupa-tu?ri mos kelishiga aytiladi. Endi ogiz bushligining yukorigi devorining xosil kiluvchi tanglay xakida: tanglay - palatum, ikki kismdan iborat. Oldingi unda ikki kismini kattik tanglay xosil kilib (palatum durum), u yukorigi jag tanglay usigi va tanglay suyagi garizantal plastinkasidan iborat. Shillik parda bilan uralgan mayda sulak bezlariga boy, urtasidagi chok utgan (garhe ralati). Oldingi kismida kundalang yunalgan (urtacha 6 ta) burmalari bor - plicae paltinae transversae . Yumshok tanglay orka kismida joylashib muskul fibroz tukimasidan iborat. Yumshok tanglay osilib turishi natijasida ogiz. bushligini, xalkum bushligidan ajratib turadi. Yumshok tanglay chodir, ravoklar, tilcha kismlaridan iborat. Ravoklar orasida limfoid tukima yigindisidan iborat bulgan tansilla palatina joylashgan. Bu murt tashki tomondan fibroz kapsula bilan uralgan. Murtak yakin tomonidan a.jacialis utadi. Shuning uchun operasiya paytida unga axamiyat karatish lozim. Yumshok tanglayda : tanglay - xalkum, tanglay - til, tanglay chodirini kutaruvchi, tanglay chodirini taranglashtiruvchi va tilcha muskullari mavjud. Xalkum (yutkin) - rhagupx,bu yukoridan burun va ogiz bushligini, pastdan kizilungach va XIKILDOK bushligi bilan tutashtiruvchi nay organ xisoblanadi. U yukoradan kalla suyagi asosidan, to VI - VII buyin umurtkalari soxasigacha davom etadi. Z ta kismdan iborat burun ogiz va xikildo? kismlardan Xalkumning yukoridagi kalla suyagi asosiga birikkan kismi - gumboz jornix pharyngis deyiladi. Xalkum devori ichkaridan shillik muskul va tash?i adventyasial kavatlardan iborat. Shillik osti kavati urnida fibroz katlam joylshgan. Xalkum uzidan yettita teshikni tutashtiradi: burun teigi, oshz (bugiz) teshigi, eshituv nayi teshiklari, kizilungachka va xikildokka -kirish, teshiklari. Xalkum soxasida Pirogov limfoepitelial xalkasi joylashgan: 1ta xil murtagi, 2 ta tanglay, 2 tanglay va 1ta xalkum. murtaklari. Bu murtak immun sistemaga kirib ximoya vazifasini bajaradi. Nay murtaklar ba'zan : adenoidlar deb xam ataladi. Xalkum muskul kavati 2 xil funksiyani bajaruvchi: konstriktor (sikuvchi) va kutaruvchi muskulldan (bigizsimon xalkum, tanglay xalkum muskuli) iborat.
Yutish akti- yu?orida aytib utilganidek, xalkumda nafs va ovkag xazm kilish a'zolari kesishgan. Shuning uchun maxsus moslamalar bulib. ular ovkat yutish paytida nafas va ovkat xazm KILISh yullarini ajratadi. Til muskullari kiskarishi natijasida ovkag lukmasi til orkali kattik tanglayga bosiladi va bu?iz teshigiga yunaltiriladi. Bunda yumshok tanglay yukoriga kutarishib, xalkum ,orka devoriga yakinlashadi. Shunday kilib xalkumning burun kismi ogiz kismidan butunlay ajraldi. Pastki kismda esa til osti suyak ustiga joylashgan musullar kiskarishi natijasida xikildok yukoriga tortiladi, til ildizi esa m, Nuog1osnssus kiskarishi natijasida, pastga tushadi va xikildok usti togayini bosadi va tushiradi. Natijada xikildokka kirish teshigi yopiladi. Keyin xalkumning konstriktor muskullari kiskarishi natijasida ovkat lukmasi kizil¢ngachka itariladi.
Kizilungach - uzunligi 23-25 sm bulgan, yukoridai xalkumni, pastdan me'da Bilan ulovchi naysimon azo xisoblanadi VI buyin, XI kukrak umurtkalari soxasida joylashgan. Joylshgan joyiga karab buyin, kukrak, korin kismlari tafovut kilinadi. Devori uchta kavat: shillik, muskul va adventlisiya kavatlaridan iborat.Shillik kavatida kuplab shillik ishlab chikaruvchi bezlar -joylashgan. Uzunasiga yunalgan burmalar xosal kilgan. Shillik pstki kavati nozik biriktiruvchi nerv chigallari joylashgan. Meda ventriculus (gaster) - ovkat xazm kilish kanalining kopsimon kengaygan kismi bulib, asosan ikkita vazifani bajaradi ovkat lukmasiga mexanik ishlov berish va uni ximiyaviy parchalash mexanik ishlovni muskul kavati bajarsa, shillik kavati bezlari ximiyaviy ishlov beradi. 2ta devori bor; oldingi va orka 2ta egriligi tafovut kilinadi: kordial kismi - pars pylorica Pelorik kismi - uzi 2 ta kismdan iborat - gori antrum va pyloricus dan iborat. Me'da uzi epigastrial oblastda joylashgan. Me'daning kup kismi tana urta chizigidan chaprokda joylashgan. Me'da devori 4 ta kvaatdan iborat: shillik, shillik osti, muskul, seroz kavatlaridan. Meda shillik kavati burmalarga boy, murakkab tuzilishga ega. Burmalar oraligidagi chukurchaga (kripta) me'da shillik bezlari ochiladi. Me'da bezlari juda kup va xilma-xildir ulari zichligi 1m kvadratga 100 ta mayda bez tugri keladi va umumiy soni 14mln.ga yakin. Medaga mexanik va ximik parchalanishidan tashkari suv suvda eriydigan uglevodlar, spirtlar suriladi xam. Muskul kavati xam juda yaxshi rivojlangan. Uchta kavatdan iborat, shuning uchun medaga tushgan ovkat lukmasi maydalanib, butka xoliga keltiriladi. Medadan chikish joyida muskul tolalari aylana yu?onlashib sfinkter m. Sphincter ptlori ni xosil kiladi . Shuning uchun bu kismda klapon, kopkok xosil buladi - valvula pylorica.\
Tirik odamda medaning shakllari xar xil buladi: shoxsimon, ilmoksimon, paypoksimon, retorti va xokazo. Meda shakllariningxar xil bulishi tana konstitusiyasi muskul kavati tonusi, Jinsgaovkatlanish rijimga boglik buladi.
Ingichka ichak - intestinum tenue (grek. Enteron) me'daning pilorin kismidan boshlanib, yugon ichak bilan tugaydi. Uzunligi tirik odamda - 2,7 m. gacha buladi. Murdalarda 6-7 metrgacha uzayib ketadi. Ingnchka ichak uchga kisidan iborat: 12 barmokli ichak-duadenum och yachak -jejunum yonbosh ichak -ileum lardan iborat.Ichak devori 4 ta kavatdan iborat; Shillik, shillik osti, muskul va seroz kavatlardan iborat. Shillik kavatida serkulyar yunalgan burmalar buladi. Ingichka ichakda ovkatning barcha tarkibiy kismlari xazm buladi vasuriladi. Chunki ovkat xazm kilishdan ishtirok etadigan bezlarni,yani me'da osti bezi, jigar va ichak bezlaridan chikaradigan shiralari barchasi 12 barmokli ichakdan boshlanib, to- ichakning oxirigacha ochiladi; ingichka ichakni yana bir muxum tomoni bu surgichlaridir. Surgichlar maxsus suruvchi apparat bulib, uzunligy 0,4- I mm, ga tang, xar bir surgich yuzasi mikrosurgich bilan koplanishi. Agar ichakni Agar.ichakni 1 mm kvadratiga 18-40" ga surgich tugri kelsa, mikrosurgichlar I mm.ga.da 50 -200 mln ta buladi. Natijada surish satxi - .4 - 5 m.kv.ga teng. Bu esa bizni koplangan teri satxidan deyarli 2-3marta kattadir. Ichakda surish jaraeni ikki yoklama ketadi; 1) ichak shillik kavati orkali. 2) shillik kavatda surilgan ovkat moddalari saralanib,-oksil, karbonsuv va aminakislotalar konga (venaga) surilsa, yog (moy) va erimagan oksil moddalari limfaga suriladi. Konga (kapilyarlarga) surilgan ovkat moddalari darvoza .vena ilmoklari orkali yigilib, darvoza venasi orkali jigarga kuyiladi. Xar bir surgich urtasida giyla yugon boshi berk limfa kapilyarlari uning atrofida mayda kon kapilyarlari tugri buladi. Bu tur shillik osti kavati kon tomirlariga ulangan buladi. Shuningdek ingichka ychak shillik kavatida guj-guj bulib va yakka-yakka joylashgan limfoid apparat joylashgan. Ular organazmga tushai xar bnr zararli kasallik kuzgatuvchi mikro organizmlarniy¢kotishga muljallangan.
Muskul kavati - ikkita kavatdan tashki - buylama, ichki sirkulyar yunalgan muskullardan iborat. Buylma muskullar kengaytirsa sirkulyar muskullar toraytiradi. Ichak kiskarishi peristaltikasi buladi
Yugon ichak -intestinum grassum . Ingichka ichak tugagan joyidan boshlanib , to orka teshikkacha davom etadi . Yetita kismdan iborat kur ichak - caecum: kutariluvchi chambar ichak - calon as cendens: kundalang chambar ichak -cflon transversum :tushuvchi chambar ichak - colon transversum <> simon ichak colon sigmoideum ,tugri ichak - rectum ,anal kanali - canalis analis yugon ichakning umumiy uzunligi - 1 -1,5m.
Yugon ichak ingichka ichakdan yu?onligi, devorini (bir tekis bulmay) bugim -bugim bulib kengayib va torayib turgan bugin -bugimligi, boshdan - oyok osilib yotgan yog usimtalari va buy barobar yunalgan yullari bilan ajralib tursa, shillik kavati esa bezlarning kamligi, sur?ichlarning bulmasligi bilan fark kiladi. , Endi ichaklar xarakati (peristaltikasi) xakida gapirsak; nchak xarakati 2 xil buladi: peristal'tik va mayatniksimon Peristaltik xarakat sirkulyar muskul kavatining tulkinsimon kiskarishi natijasida buladi (misoli seniz, kupol gozning karamlar ustida xrakatnni eslatadi). Bu kiskarishi ximusaing ichak ichida sekin - asta distal yunalishda surilishiga olib keladi. Mayatniksimon xarakati esa 2 xil (xam buylama, xam sirkulyar) muskul kavat ishtirokida buladi.
Xazm orginlari rivojlanishi davrida uchraydigan anamaliya. Endi ogiz bushligi xakida gapirsakyu. Ogiz bushligi paydo
bulayotgan paytda ustki jagining tanglay plastinkalari bir-biri bilan kushimasdan kolishi va bola shu xolda tugulishi mumkin, buri ogiz .deb shunga aytiladi. Ustki lab
urtasidagi bulak balan (bir-tomondan yoki IKKI tomondan ) tutashmay kolishi mumkin buni "kuen lab" deb ataydilar. (Tablisa), Ba'zan kutariluvchi chambar- ichak juda xam kalta bulishi kur ichak- esa juda yukoriga (jigarga kadar) kutarilgan bulishi mumkin. ?azm organlari boshidan notugri rivojlanishi natijasida uz. turar joyini uzgartirish" mumkin (situs viscerum inversum ).Masalan: Me'da talok chap tomonda emas ung tomonga utib kolada, jigarning chap-tomonga utib kolishi xam kup uchraydi. Bazan medaning chikish kismi chap tomanga karagan buladi. Bunday xolda bu kismga alokador bulgan organlar xam uz joylarini uzgartiradi. Bazan organizmning chap tomonida turish" kerak bulgan barcha organlar ung tomonga, ung tomonda turadigan organlar chap tomonga utib koladi. Situs vircerum inversa deb ataladi.