TəBİƏTDƏN İSTİfadəNİN İQTİsadi VƏ ekoloji problemləRİ

Dünya əhalisinin dinamikası 
Cədvəl 1.1            
Tarix 
Əhali (milyon nəfər ilə) 
İllik artım %-ilə 
Eramızın 400-cü ili 
205 
0.005 
800 
224 
0.005 
1200 
400 
0.005 
1400 
375 
0.005 
1600 
578 
0.2 
1800 
954 
0.5 
2000 
8000-dən çox 
1.2 
 
Cədvəldən  göründüyü  kimi  əhalinin  artım  sürəti  ilbəil  sürətlənir.  Əhalinin 
artımı  təbii  sərvətlərə  olan  əlavə  təsiri  gücləndirir  və  ətraf  mühitin  çirklənmə 
dərəcəsini  artırır.  Burada  əsas  problem  əhalinin  maksimal  miqdarında  deyil,  bu 
miqdarın mövcud sərvətlərə necə münasibətdə olmasından ibarətdir. Dünya əhalisinin 
sürətlə artması nəticəsində əmələ gələn ehtiyatcların ödənilməsi üçün yeni-yeni təbii 
ehtiyatlar  cəmiyyətin  istifadəsinə  verilir,  kənd  təsərrüfatı  sənayeləşir  və 

---

 
- 10 - 
intensivləşdirilir.  Elmi  texniki  tərəqqi  bir  tərəfdən  insanın  təbiətdən  asılılığını 
minimuma endirir, digər tərəfdən isə ekoloji sistemdə mənfi iz buraxır.  
Ümumiyyətlə,  insan  dünyada  bu  günə  kimi  mövcud  olan  yeganə  varlıqdır  ki, 
daima təbiətlə münaqişə aparmış və aparır. Bəli, biz insanlar təbiətin tərkib hissəsiyik 
ancaq təbiətin bir çox qanunlarına qarşı çıxırıq. Belə ki, təbiətdə milyon illər davam 
edən  tullantısız  mübadilə  proseslərindən  və  ziyansız  maddələr  mübadiləsi  dövranı 
qanunlarından  kənara  çıxmışıq.  Bundan  başqa,  təbiətə  xas  olan  təbii  sərvətlərdən 
“qənaətlə”  istifadə  prinsipləri  müasir  insanlar  tərəfindən  qorunmamışdır.  Məsələn, 
son  bir  milyard  ildə  yaranan  təbii  sərvətlər  son  100-120  ildə  insanlar  tərəfindən 
istifadə  olunmuşdur 
[
21,  191
]
.  İnsanın  ekoloji  böhranla  üzləşməsi  təbii  sərvətlərdən 
kortəbii  istifadə  olunması  sayəsində  yaranmışdır.  Akademik  S.S.Şvars  göstərir  ki, 
biosfer  həyat  üçün  zəruri  olan  elementlərin  optimal  nisbətini  milyon  illərlə  sabit 
saxlamış,  lakin  bir  neçə  onillik  ərzində  insan  bu  tarazlığı  poza  bilmişdir.  Bu  isə 
ekoloji  problemlərin  yaranmasına  səbəb  olub.  Ekoloji  problemlər  hazırda 
bəşəriyyətin  ən  böyük  qlobal  problemidir.  Bu  gün  bu  ekoloji  problemlərin  həllində 
hamı  iştirak  etməlidir.  Heç  kimin  bu  işdən  kənarda  qalmağa  mənəvi  haqqı  yoxdur. 
Ekoloji  problemlər  təbiətdən  düzgün  istifadə  edilməmənin  nəticəsidir.  Biz  biosfer 
təliminin  banisi  V.İ.Vernadskinin  insan  1  dəqiqə  də  olsun  belə  biosfersiz  yaşaya 
bilməz sözlərini unutmamalıyıq 
[
24.,238
]. 
Təbiətdən  istifadə  dedikdə  təbii-resurs  potensialının  istismar  edilməsinin  və 
onun  qorunub  saxlanmasının  bütün  növlərinin  məcmuu  nəzərdə  tutulur.  Demək 
təbiətdən istifadə dedikdə aşağıdakı anlayışları nəzərdə tutmalıyıq. 
1.
 
Təbii şəraitin istifadəsi və mühafizəsi; 
2.
 
Təbii resursların çıxarılması, emalı, onların bərpası və təkrar istehsalı; 
3.
 
Təbii  sistemlərin  ekoloji  balansının  saxlanması,  təkrar  istehsalı  və  səmərəli 
dəyişdirilməsinin təmin edilməsi. 
E.F.Yusifov  ətraf  təbii  mühitin  faydalı  xüsusiyyətlərinin  insan  tərəfindən 
istifadə  imkanlarını  təbiətdən  istifadə  kimi  izah  etmişdir  [30,355].  Əgər  bu 
xüsusiyyətləri  iqtisadi,  sağlamlıq  və  mədəni  xüsusiyyətlər  olaraq  3  qrupa  ayırsaq, 

---

 
- 11 - 
onda  təbiətdən  istifadə  iqtisadi,  mədəni  və  ekoloji  sağlamlıq  kimi  3  formada  özünü 
büruzə verir. Təbiətdən istifadəni torpaqdan istifadə, yerin təkindən istifadə, heyvanat 
aləmindən istifadə, atmosfer havasından istifadə kimi müxtəlif qruplara ayıra bilərik. 
Təbii vasitələr isə öz növbəsində bir neçə məqsəd üçün istifadə oluna bilər. Məsələn, 
su  içmək  üçün,  həmçinin  hidroenerji  mənbəyi  kimi  və  nəqliyyat  vasitəsi  kimi 
məişətdə  istifadə  edilir.  Meşədən  oduncaq  mənbəyi,  istirahət  yeri,  otlaq,  giləmeyvə, 
dərman bitkiləri toplamaq və başqa məqsədlər üçün istifadə edilir.  
Ətraf  mühitin  obyektlərinin  insan  tərəfindən  ilkin  mənimsənilməsi,  istifadə 
edilməsi  də  təbiətdən  istifadə  kimi  izah  edilə  bilər.  Biz  təbiətdən  istifadə  edərkən 
əsasən  təbii  resurs  potensialının  qorunmasını  təmin  etməklə  təbii  ehtiyatlar,  təbii 
şərait  və  cəmiyyətin  sosial  iqtisadi  inkişafı  arasında  qarşılıqlı  münasibəti  düzgün 
qurmağa  çalışmalıyıq.  Çünki  geniş  mənada  “Təbiətdən  istifadə”  fikri  təbiətlə 
cəmiyyətin  qarşılıqlı  münasibəti  şəraitində  bir-birinə  təsir  prosesidir.  Biz  təbiətdən 
istifadə  edərkən  yalnız  bir  istiqamətdə  olan  fəaliyyəti  yəni  insanın  təbiətə  təsirini 
nəzərdə  tutmamalıyıq.  Həmçinin  təbiətin  də  insana  təsir  edə  biləcəyini  unutmayaq. 
Biz  təbiəti  istismar  edirik.  Bəs,  görəsən,  bu  qədər  istismarın  qarşılığında  təbiətin 
cavabı necə olacaq? 
 
Tarixi  inkişaf  dövründə  insanların  sayının  artması  yeni  ərazilərin 
mənimsənilməsini,  tələbatın  daim  artmasına  görə  daha  çox  məhsul  istehsal 
edilməsini,  deməli  yeni  zavodlar,  fabriklər,  digər  istehsal  və  xidmət  təyinatlı 
obyektlər  tikilməsini  zəruri  etmişdir.  Ona  görə  daim  yeni-yeni  şəhərlər,  kəndlər 
salınır,  onların  iqtisadi  bazasının  genişləndirilməsi  üçün  müəssisələr  təşkil  olunur, 
yaşayış ərazisi genişlənir. Nəticədə insanlar təbiətdən getdikcə daha çox istifadə edir, 
onun  geniş  sahələrini  təsərrüfat  dövriyyəsinə  cəlb  edir,  təbiətin  ehtiyatları  çox  hasil 
edilir.  Bunlar  isə  təbiətə  qaytarılan  tullantıların  artmasına  səbəb  olur.  Bu  isə  o 
deməkdir  ki,  cəmiyyətlə  təbiətin  münasibətlərində  insanlar  ona  ikiqat  ziyan  vurur. 
Cəmiyyətin  tələbləri  qeyri  –  məhdud,  təbii  sərvətlər  isə  məhduddur.  Əsas  ziddiyyət 
elə  buradan  yaranır,  yəni:  1)  cəmiyyətin  tələbatı  sonsuz  və  tamamilə  qarşısı 
alınmazdır; 2) cəmiyyətin sərəncamında əmtəə və xidmət istehsalı üçün gərəkli olan 

---

 
- 12 - 
resurslar məhdud və aztapılandır. Demək, təbiətdən istifadə edərkən əsas məqsədimiz 
məhdud  resurslardan  səmərəli  istifadə  etməklə  cəmiyyətin  tələbatının  ödənilməsi 
tədbirlərini  müəyyən  etmək  və  bu  tədbirlərin  həyata  keçirilməsinin  yollarını 
öyrənməkdən  ibarət  olmalıdır.  Bu  istiqamətdə  resursların  səmərəli  bölüşdürülməsi 
üsulu  da  sərfəli  yollardan  biridir.  Səmərəli  bölüşdürülmə  tələb  edir  ki,  əmtəə  və 
xidmətlərin çeşidlərinin seçimi düzgün olsun, başqa sözlə, hər bir əmtəə vahidi daha 
az  məsrəflə  istehsal  edilsin.  Yəni:  resursların  səmərəli  bölüşdürülməsi  dedikdə, 
resursların  o  əmtəə  və  xidmətlərin  istehsalına  sərf  edilməsi  nəzərdə  tutulur  ki, 
cəmiyyətin  ona  daha  çox  ehtiyacı  var.  Bu  o  deməkdir  ki,  məhdud  resurslar 
kompaniya  və  sahələr  arasında  elə  bölüşdürülməlidir  ki,  cəmiyyət  indi  məhz  həmin 
əmtəə və xidmətlərə ən çox tələbat duyur. 
 
Uzun illərdir ki, insan durmadan inkişaf etmək və ehtiyacını ödəmək məqsədilə 
təbii  sərvətlərdən  düşünülməmiş  tərzdə  istifadə  edir.  Sanki  insanlar  İ.Miçurinin 
söylədiyi”  “Biz  təbiətdən  xeyirxahlıq  gözləməməliyik,  onları  ondan  almaq  bizim 
vəzifəmizdir” – fikrini öz xeyirlərinə istifadə edirlər [29,115]. Lakin insan dərk etmir 
ki,  təkcə  almaq  lazım  deyil,  həm  də  təbiətdə  insan  fəaliyyəti  nəticəsində  baş  vermiş 
itgilərin  yerini  doldurmaq  lazımdır.  Təəssüflər  olsun  ki,  bu  təsirlər  nəticəsində  həm 
planetimizdə,  həm  də  respublikamızda  ekoloji  tarazlıq  ciddi  surətdə  pozulub. 
Məsələn,  uzun  müddət  Mərkəzi  Aran  rayonlarında  pambığın  intensiv  əkilməsi 
torpaqların  şoranlaşmasına  və  sıradan  çıxmasına  səbəb  olub.  Zamanında  K.Marks: 
“Kapitalizm  təbiəti  məhv  edəcək  və  dağıdacaq”,  -  deyə  qeyd  etmişdi.  Onun  qeyd 
etdiyinə  görə  təsərrüfatın  planlı  inkişafı,  təbii  sərvətlərdən  səmərəli  və  kompleks 
istifadə edilməsi, ekoloji mühitin saflığının təmin edilməsi yalnız sosializm şəraitində 
mümkündür [23,696]. Çünki müvazinətli surətdə bir-birindən təcrid edilmiş istehsalçı 
olan  insanlar  təbiətlə  təmasda  olduğu  zaman  mübadiləni  səmərəli  nizamlayır,  təbiət 
üzərində kortəbii surətdə ağalıq etməyib onu nəzarət altında saxlayır, bunu az məsrəf 
müqabilində insan təbiətinə layiq şəkildə yerinə yetirir. 
 
Indi  biz  kapitalizmin  təbiəti  məhv  etdiyi  bir  dövrdəyik.  Hal-hazırda  insanların 
uzun  müddət  daha  çox  gəlir,  mənfəət  qazanmaq,  inkişaf  etmək  məqsədilə  təbii 

---

 
- 13 - 
sərvətlərdən qəddarcasına istifadənin nəticəsi olaraq yaranan ekoloji problemlər eyni 
şəkildə  yəni  qəddarcasına  insana  doğru  yönəlib.  Buna  insan  tərəfindən  meşələrin 
qırılması  ilə  başlayan  problemləri  misal  göstərə  bilərik.  Insanın  meşələrə  təsiri  bir 
neçə  min  il  əvvəl  insanın  əkinçiliklə  məşğul  olmağa  başlağıdı  dövründən  müəyyən 
edilmişdir.  Rayonların  çoxunda  əkinçilik  məqsədilə  meşələr  qırıldı,  bu  isə  yer 
səthində  küləyin  sürətini  artırdı,  havanın  temperatur,  nəmlik  rejiminin  dəyişməsinə 
gətirib  çıxartdı.  Torpağın  nəmliyi,  buxarlanma  da  öz  növbəsində  çayların  axım 
rejimini  dəyişdi.  Quru  iqlimli  regionlarda  meşələrin  qırılması  toz  tufanları  torpaq 
örtüyünün pozulmasına, təbii şəraitin dəyişməsinə gətirib çıxartdı.  Göründüyü kimi, 
təbiətin  sadəcə  bir  elementinə  qarşı  atılan  səhv  bir  addım  bütün  təbiət 
komponentlərinin yararsız hala düşməsinə səbəb oldu. M.C.Atakişiyev bu haqda belə 
qeyd etmişdir ki, tarixi prosesin gedişində əvvəllər təbiətin insanlığa təsiri zəif olduğu 
müşahidə edilsə də, sonralar, xüsusilə də hazırki dövrdə təbiətin dəyişməsi insanlara 
və onların təsərrüfatına güclü, lokal, regional və qlobal təsir göstərir [6.219]. Halbuki, 
ekoloji kontekstdə inkişaf təbii və əmək ehtiyatlarının  elə istifadəsidir ki, bu həyatın 
keyfiyyətinə və yaxşılaşmasına xidmət etsin. 
 
İnsanın  mühitlə  hər  zaman  əlaqədə  olmasına  baxmayaraq  onun  təbiətə  təsiri 
əsasən  təsərrüfat  fəaliyyəti  zamanı  intensivləşir.  Təbiətə  güclü  antropogen  təsir 
nəticəsində  ətraf  mühit  gərginləşir,  sosial  və  təbii  şərait  mürəkkəb  əlaqələr  sistemi 
yaradır.  Məsələn,  respublikamızın  ən  böyük  problemlərindən  biri  səhralaşmadır. 
Ölkəmiz  Cənubi  Qafqazda  səhralaşma  prosesinin  daha  intensiv  inkişafı  ilə  seçilir. 
Məlum  olmuşdur  ki,  son  illərdə  təbii  amillərlə  yanaşı  səhralaşmaya  təsir  göstərən 
əsasən  antropogen  amillər  olmuşdur.  Məsələn,  elə  rayonlar  var  ki,  qışlaqda  bir 
hektarda 2-3, bəzi tükənmiş torpaqlarda isə 1 qoyun saxlamaq mümkün olduğu halda, 
orada  saxlanılan  qoyunların  sayı  40-45-ə  çatır.  Digər  tərəfdən  bəzi  torpaqların  3 
faizini  hansısa  kiçik  ehtiyaclar  üçün  əkib-becərmək  olar.  Amma  bu  göstəriciyə 
baxmayaraq  həmin  torpağın  30-40%-i  şum  altındadır.  Halbuki,  onların  dözümü 
yoxdur.  Yəni,  belə  yerlərdə  torpaq  artıq  dözmür,  səhralaşma  gedir.  Səhralaşma  öz-
özlüyündə  problemdir,  amma  onun  əks  tərəfi  o  deməkdir  ki,  həmin  ərazilərdə  olan 

---

 
- 14 - 
bioloji növlər, bitki növləri, canlılar yox olur. Nəticədə, ancaq kasadlaşmış, bərəkətini 
itirmiş  torpaq  qalır.  Səhralaşma  əsasən  təbii  yolla  getsə  də,  antropogen  amillər  onu 
sürətləndirir. Bu işdə əsas həlledici amillərdən biri də insanın təsərrüfat fəaliyyətinin 
mənfi nəticəsidir. Hazırda müəyyən edilmişdir ki, insan və onun təsərrüfat fəaliyyəti 
birinci  növbədə  torpağa,  bitkiyə  və  su  mənbələrinə  güclü  təsir  göstərir.  Bu  təsirə 
səhra örüşlərinin bitkiləri daha çox məruz qalır. Səhralaşma ilə əlaqədar olaraq relyef 
formaları  pozulur,  qrunt  suların  səviyyəsi  və  minerallaşma  dərəcəsi  də  dəyişir. 
Səhralaşmanın  qarşısının  azaldılması  üçün  ağac  –  kol  bitkilərinin  odun  kimi  istifadə 
məqsədilə  bitki  örtüyünün  məhv  edilməsini  azaltmaq  və  mövcud  otlaq  və 
biçənəklərdən daha səmərəli istifadə etmək, kommunal  və irriqasiya işlərinin  yerinə 
yetirilməsinin  nəticəsi  olaraq  torpaq  örtüyünün  bərpa  edilməyəcək  dərəcədə 
istifadəsinə son qoymalıyıq. 
 
Təbiətdən  istifadə  səmərəli  və  səmərəsiz  ola  bilər.  Təbiətdən  səmərli  istifadə 
ekosistemlərə  ekoloji  yükü  kifayət  qədər  azaldır  və  sabit  iqtisadiyyat  üçün  zəmin 
yaradır.  Təbii  resurslardan  səmərli  istifadə  -  ümumi  şəkildə  onlardan  faydalı 
elementlərin  əldə  edilməsini  və  bununla  yanaşı  təsərrüfat  sahələrinə,  təbii  mühitə 
minimum  zərər  vurulmasını  ifadə  edir.  Təbii  resurslardan  səmərəsiz  istifadə  isə  bir 
qayda  olaraq,  təbii  resursların  tam  hasil  edilməməsini  və  ətraf  mühitə  əhəmiyyətli 
ziyan  vurulmasını  ifadə  edir.  Məsələn,  uzun  illərdir  ki,  Filizçay  polimetal  yatağı 
köhnə  texnologiya  ilə  istismar  edilir  və  nəticədə  xammal  əhəmiyyətli  çoxlu  tullantı 
yaranır.  Hesablamalar  göstərir  ki,  əgər  Filizçay  polimetal  yatağı  düzgün  istismar 
edilərsə, respublika ehtiyacını hələ 100 də ödəyə bilər [26.126]. Bunun üçün yatağın 
istismarını müasir texnoloji üsullarla aparmalıyıq. Demək, səmərəsiz istifadə iqtisadi 
potensialın  qorunmasını  təmin  etməyən  fəaliyyətdir.  Təbiətdən  səmərəli  istifadə 
dedikdə  təbii  ehtiyatlardan  səmərəli  istifadə,  təbii  ehtiyatların  artırılması  və  ətraf 
mühitin  mühafizəsi  nəzərdə  tutulur.  Təbii  ehtiyatların  səmərəli  istifadəsi  ətrafa  olan 
antropogen yükün miqdarını azaldır. Bu isə öz növbəsində ətraf mühitin mühafizəsinə 
gətirib çıxardar. 

---

 
- 15 - 
 
Təbiətdən  səmərəli  istifadəyə  nail  olmaq  üçün  əsas  məqsədimiz  təbii 
ehtiyatların  və  təbii  şəraitin  qənaətcil  istismarını  təmin  etməklə  insan  sağlamlığını 
qorumaq  və  perspektiv  inkişafı  təmin  etmək  olmalıdır.  Əgər  bu  məqsədə  çata 
biliriksə,  bu  zaman  biz  təbiətin  istifadəsinin  səmərəliliyindən  danışa  bilərik.  Əks 
halda  yəni  təbii  resurslar  alayarımçıq  çıxılarsa,  faydalı  qazıntının  ən  yaxşı  hissəsi 
yerin  təkində  qalarsa,  tullantıların  tərkibində  qiymətli  komponentlər  qalarsa, 
insanların  sağlamlığı  təhlükə  qarşısında  qoyularsa,  heç  bir  səmərədən  danışa 
bilmərik. Təbii sərvətlərin səmərəli, qənaətlə, itkisiz istifadə edilməsi təbii ünsürlərlə 
ehtiyatla  yanaşmağı,  faydalı  qazıntıların  çıxarılması  və  təkmilləşdirilməsi, 
tükənməyən təbii sərvətlərin planlı və müvazinətli surətdə təkrar istehsala verilməsi, 
ətraf  təbii  mühitin  çirkləndirilməsi  səbəblərinin  əvvəlcədən  aradan  qaldırılması 
müasir insanlardan və gələcək nəsillərdən səy, bacarıq və vicdan tələb edir. 
 
Biz təbii ehtiyatlardan istifadəyə heç cür qadağa qoya bilmərik. Elə buna görə 
də,  təbiətdən  istifadə  edərkən  təbii  sərvətlərin  mühafizəsini,  səmərəli  istifadəsini  və 
təbiəti  qorumağı  qarşımıza  məqsəd  kimi  qoymalıyıq.  Əgər  bu  əsas  şərtə  əməl 
edilməzsə  biz  iqtisadi  səmərədən  çox  yarana  bilən  ekoloji  problemlərlə  üz-üzə 
qalarıq.  Sonradan  bunların  aradan  qaldırılması  külli  miqdarda  əmək  və  kapital 
qoyuluşu ilə həyata keçirilə bilər. Məsələn, cədvəl 1.2-də 2000-2009-cu illər ərzində 
ətraf  mühitin  mühafizəsi  üzrə  tədbirlərin  keçirilməsinə  çəkilən  cari  xərclər  (min 
manat) verilmişdir  [4].