Tarixi olduğu kimi qəbul etmək, dərk etmək və olduğu kimi qiymətləndirmək lazımdır
Prezident Heydər Əliyevin təĢəbbüsü ilə 1998-ci il sentyabrın 7-8-də
Yüklə 15,93 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ġqtisadiyyatda struktur dəyiĢiklikləri.
- Aqrar islahatlar. Kənddə sahibkarlığın inkiĢafı.
- Ġqtisadi dirçəliĢ.
|
Prezident Heydər Əliyevin təĢəbbüsü ilə 1998-ci il sentyabrın 7-8-də Bakıda "Böyük Ġpək Yolu" Beynəlxalq konfransı keçirildi. Dünyanın 32 ölkəsinin və beynəlxalq təşkilatının təmsil olunduğu bu konfransda "Bakı Bəyannaməsi" qəbul edildi, Yeni İpək Yolunun tranzit ölkələr üçün son dərəcə faydalı olacağı bildirildi, Böyük İpək Yolunun mənzil qərargahı yaradıldı və onun Bakıda yerləşməsi qərara alındı. 87
Yeni nəqliyyat yolu ilə Azərbaycandan 1996-cı ildə 345 min, 2002-ci ildə isə artıq 33 milyon tondan çox yük daşınmışdı. Qazaxıstanın Tengiz yatağından çıxarılan neft tankerlərlə Bakıya gətirilir, Azərbaycan və Gürcüstan dəmir yolları vasitəsilə Avropaya ixrac olunurdu. 1998-ci ilin yanvar ayında Bakı yaxınlığında Orta Asiya neftinin Xəzər dənizi, Azərbaycan və Gürcüstan əraziləri vasitəsilə Qara dənizin Batumi limanına çatdırılması üçün nefti tankerlərdən dəmiryol sisternlərinə yükləməyə imkan verən Dübəndi terminalı istifadəyə verildi. 88 2002- ci ilin dekabr ayında Qazaxıstan neftinin Bakı-Tbilisi-Ceyhan kəməri ilə ixrac edilməsi barədə razılıq əldə olundu. Aktau-Bakı-Tbilisi-Ceyhan enerji nəqliyyat dəhlizinin təməli qoyuldu. 89
311
Bakı Beynəlxalq Dəniz Limanı Yeni İpək Yolunda baş körpüyə çevrildi. Bərə keçidi dünya standartlarına uyğun şəkildə yenidən quruldu. 90 Xəzər Nəqliyyat Donanmasında yük tutumu 320 min ton olan 69 gəmi, o cümlədən 34 tanker və 27 quru yük, 8 sərnişin gəmisi və bir bərə-gəmi vardı. 91
baş tutmadı. 1997-ci ilin martında Rusiya Federasiyası Azərbaycanla sərhəddəki məhdudiyyətləri götürdü, şose, dəmir və su yollarını açdı. Üçillik fasilədən sonra 1997-ci ilin may ayında Bakı-Moskva, Bakı-Kiyev, Bakı-Mahaçqala, Bakı- Həştərxan qatarları yenidən işləməyə başladı. Bakı-Poti limanı arasında etibarlı dəmiryol əlaqəsi yaradıldı. 92
2001-ci ilin ortalarında Rusiya Federasiyası "Şimal-Cənub" nəqliyyat dəhlizinin yaradılması təşəbbüsünü irəli sürdü. 93
dəyişiklikləri getdikcə dərinləşirdi. Onun başlıca istiqamətləri dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsi, aqrar islahatların həyata keçirilməsi və sahibkarlığın inkişaf etdirilməsi idi. 1995-ci il sentyabrın 29-da Qanunla təsdiqlənmiş "Azərbaycan Respublikasında 1995-1998-ci illərdə dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsi Dövlət Proqramı", "Sahibkarlıq fəaliyyəti haqqında", "Müəssisələr haqqında", "Səhmdar cəmiyyətləri haqqında", "Auditor xidməti haqqında" qanunlar, "Dövlət müəssisələrinin səhmdar cəmiyyətlərinə çevrilməsi haqqında Əsasnamə" və başqa mühüm hüquqi aktlar qəbul edilmişdi. Sahibkarlığın inkişafı üçün Milli Fond təsis olunmuşdu. "Antiinhisar Siyasəti və Sahibkarlığa Kömək Komitəsi", yerlərdə sahibkarlığı inkişaf mərkəzləri, "Kiçik və Orta Sahibkarlığı İnkişaf Agentliyi", "Xarici İnvestisiyalar Mərkəzi", "İqtisadi və Biznes İnformasiya Mərkəzi" "Azərbaycan Respublikası Auditorlar Palatası" yaradılmışdı. Bu təşkilatlar sahibkarların investisiya layihələrini ekspertiza edir, onların həyata keçirilməsi üçün maliyyə yardımı göstərirdilər. Sahibkarlar üçün müxtəlif kurs və seminarlar təşkil olunurdu. 94
Vətəndaşların xarici banklarda saxlanılan pullarının Azərbaycanda investisiya qoyuluşuna cəlb edilməsi üçün 1995-ci ilin iyul ayında qəbul olunmuş Qanuna əsasən qoyulan vəsaitin mənbəyi haqqında məcburi təlimat alınması qadağan edildi. 95 Prezident 1996-cı il iyunun 17-də və 1999-cu il yanvarın 7-də sahibkarların hüquqlarını müdafiə edən, onların fəaliyyətinə yersiz müdaxilənin və əsassız yoxlamaların qarşısını alan fərmanlar verdi. 96
vəziyyət müzakirə edildi. Onun 2002-ci il aprel ayının 25-də yerli, may ayının 14- də isə respublikada fəaliyyət göstərən xarici sahibkarlarla görüşü zamanı bu sahədə hələ də mövcud olan nöqsanlar, maneələr əhatəli araşdırıldı və az sonra dövlət məmurları ilə xüsusi müşavirədə bu sahədə müvafiq tədbirlər müəyyənləşdirildi. 312
2002-ci il avqustun 27-də Prezidentin sərəncamı ilə Prezident yanında Sahibkarlar Şurası yaradıldı. Prezident Fərmanı ilə "Azərbaycan Respublikası Sahibkarlığa Kömək Milli Fondu haqqında Əsasnamə" təsdiq olundu. 97
Proqramı (1997-2000-ci illər)" hazırlandı və qəbul olundu. 2002-ci ilin yayında "Azərbaycan Respublikasında kiçik və orta sahibkarlığın inkişafının Dövlət Proqramı (2002-2005-ci illər)" təsdiq edildi. 98 Müəssisələrin dövlət qeydiyyatı işi sadələşdirildi, zonalar üzrə qeydiyyat mərkəzləri yaradıldı. 99
2002-ci ilin sentyabr ayında Prezidentin Fərmanı ilə lisenziya tələb olunan fəaliyyət növlərinin sayı 240-dan 30-a endirildi və lisenziyaların fəaliyyət müddəti 5 ilə qaldırıldı. 100
2002-ci il sentyabrın 10-da Azərbaycan Prezidentinin sahibkarlığın inkişafı üçün əlverişli iqtisadi və hüquqi şərait yaratmaq məqsədilə "Azərbaycan Respublikasında sahibkarlığın inkişafına dövlət himayəsi sahəsində əlavə tədbirlər haqqında" fərmanı verildi. 101 Həmin il sentyabrın 28-də "Sahibkarlığın inkişafına mane olan müdaxilələrin qarşısının alınması haqqında" Prezident Fərmanı imzalandı. Hüquq-mühafizə orqanlarının (məhkəmədən başqa) sahibkarlıq subyektlərinə müdaxilələri qadağan edildi. DİN-in İqtisadiyyatda Cinayətkarlıqla Mübarizə İdarəsi ləğv olundu. 102
250 milyard manat vəsait ayırdı. 103
Bu məqsədlə 2002-ci ilin oktyabr ayında Dünya Bankının Maliyyə Korporasiyası, Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı, Qara dəniz Ticarət və İnkişaf Bankı və s. maliyyə qurumları birlikdə Azərbaycan Mikromaliyyə Bankı təşkil etdilər. 104
vermək məqsədilə Azərbaycanda və qabaqcıl xarici ölkələrdə qarşılıqlı ticarət və sənaye palataları və başqa təşkilatlar yaradılmışdı. "Amerika-Azərbaycan Ticarət Palatası", "Azərbaycan-İran Birgə İqtisadi, Texniki, Elmi və Humanitar Komissiyası", "Türkiyə-Azərbaycan Müştərək İqtisadi Komissiyası" təşkil olunmuşdu. 105
Respublikada sahibkarlığın inkişafına beynəlxalq iqtisadi təşkilatlar da köməklik göstərirdilər. BMT-nin İnkişaf Proqramı sənaye komplekslərinin inkişafı, yoxsulluğun aradan qaldırılması, qaçqın və köçkünlərin yerləşdirilməsi, işlə təmin olunması, həyat səviyyəsinin yüksəldilməsi, ekoloji vəziyyətin yaxşılaşdırılması və başqa layihələrin hazırlanması və maliyyələşdirilməsində iştirak edirdi. Avropa Birliyi İqtisadi Komissiyası TASİS Texniki Yardım Proqramı respublika iqtisadiyyatında struktur dəyişiklikləri, sahibkarlığın inkişafı, xüsusən kənd təsərrüfatında islahatların aparılmasına investisiyalar cəlb olunması, Avropa- Qafqaz-Asiya ticarət, nəqliyyat əlaqələrinin inkişafına kömək üçün layihələr hazırlanmasında fəal iştirak edirdi. Bu proqram dairəsində KOSİA-SMEDA
313
təşkilatı, habelə "Türk Sənaye İş Adamları Birliyi", "Türk İş Birliyi İnkişaf Agentliyi" respublikada sahibkarlığın inkişafına yardım göstərirdilər. 106
Almaniya Texniki Əməkdaşlıq Təşkilatı kənd təsərrüfatını özəlləşdirmək işləri üçün xüsusi layihə hazırlayıb Azərbaycana hədiyyə etmişdi. 107
İngiltərənin "Kayzer" firması ilə Sumqayıt Əlvan Metal İstehsalatı Birliyinin müqaviləsi əsasında alüminium zavodu yenidən işə başladı. 108
İtaliyanın "Porçeti SPA" firması ilə kontrakta əsasən natrium qələvisi istehsal edən müasir qurğular işə salındı. Səudiyyə Ərəbistanı firması ilə aşağı təzyiqli polietilen, polivinilxlorid istehsalı qurğuları yaradılması, "Polimer-120" qurğusunun, Yaponiya firmaları ilə etilen-propilen zavodunda "EP-300" qurğusunun yenidən qurulması və s. üçün başqa müqavilələr bağlandı. İtaliya firması ilə müqaviləyə əsasən, Qaradağda yeni şin zavodu tikilməsi planlaşdırıldı. 109
Suraxanı maşınqayırma zavodunda ABŞ-ın "Haylənd" firması ilə müştərək müəssisə yaradıldı və dünya standartlarına uyğun nasoslar istehsal edildi. Bakı maşınqayırma zavodunda ABŞ-ın "Red-Tul" firması ilə yaradılmış müştərək müəssisədə müasir texnologiyalara cavab verən qazma baltaları, Avstriya firması ilə birgə qazma qıfılları istehsal olunurdu. Bakı poladtökmə zavodu Türkiyə şirkəti ilə müştərək müəssisə yaradıb tikinti üçün armatur istehsalına başlamışdı. 110
Bakı tütün kombinatı ABŞ-ın "Raynold Tobakko" və Türkiyənin "Star" firmaları ilə birgə müəssisə yaradıb istehsalatı modernləşdirmişdi. 111
Xarici investisiya ilə Bakıda qurulmuş "Evropean Tobakko-Baku" fabrikində artıq 2000-ci ildə 20 növ siqaret istehsal olunurdu. Respublikanın müxtəlif bölgələrində xarici investisiyalar hesabına 5 nümunəvi kənd təsərrüfatı müəssisəsi yaradılmağa başlanmışdı. Meliorasiya qurğularının bərpası və yenidən qurulması üçün xeyli kredit verilmişdi. Türkiyənin "Polsan" şirkəti Azərbaycanda "Saro LTD" firması təşkil edərək Şri-Lankadan çay gətirib burada qablaşdırırdı. Bu ölkənin "İntersun" şirkətlər qrupu Bakı çayçəkmə fabriki ilə müştərək "Azərsun" müəssisəsi yaratmışdı. Fabrik əsaslı şəkildə yenidən qurulmuş, müasir texnologiyalar əsasında "Məryəm", "Final" və s. markalı çaylar istehsal edilməyə başlanmışdı. 113
Türkiyənin "Pet Holdinq" şirkəti dəri fabriki, fındıq və qoz emalı müəssisəsi təşkil etmişdi. Bu şirkət ADNŞ ilə birgə müəssisə yaradaraq Neftçalada iki köhnə neft mədənini işlətməyə başlamış, burada hasilat xeyli artmışdı. İranın "Şibarra", Türkiyənin "Star" və digər şirkətləri respublikada tikinti işləri aparırdılar. Türkiyənin "BMS" sənaye və ticarət şirkəti Bakı avtomobil zavodu ilə birgə müəssisə yaradıb avtobus istehsalına başlamışdı. 114
inkişafına münasib imkanlar açırdı. 1993-cü ildə respublikada cəmi 300, 1997-ci ildə isə artıq 60 min özəl müəssisə vardı. Daxili mal dövriyyəsinin 75 faizə qədəri, xarici ticarətin 44 faizi bu müəssisələrin payına düşürdü. 115
314
Kiçik dövlət müəssisələrinin özəlləşdirilməsi 1997-ci ilin martında artıq başa çatmışdı. 10174 kiçik müəssisə özəl mülkiyyətə, əsasən, əmək kollektivi üzvlərinə satılmışdı. İri və orta müəssisələrin özəlləşdirilməsi səhmdar cəmiyyətləri yaradılması yolu ilə həyata keçirilirdi. Belə sənaye müəssisələrinin səhmləri 1997-ci il martın 1-dən əhaliyə paylanan ümumi mülkiyyət bölgüsündən hər kəsə düşən hissənin ifadəsi olan 7 milyon 500 mindən çox hər biri 4 çekdən ibarət paya dəyişdirildi. 1998-ci ilin sonlarında Prezidentin Fərmanına əsasən müharibə və Çernobıl əlillərinə, onların ailələrinə əlavə özəlləşdirmə payları verildi. Özəlləşən müəssisələrin göstəriciləri hərracdan azı iki həftə qabaq mətbuatda dərc olunurdu. Səhmlərin 15 faizi əmək kollektivi üzvlərinə güzəştlə nağd pula satılır, 50 faizi isə çeklərə dəyişdirilirdi. Dövlət Əmlak Komitəsi çeklərin hərracı üçün Respublika Hərrac Mərkəzi təşkil etmişdi. Çekləri toplayıb səmərəli yerləşdirmək, əldə ediləcək dividentləri bölüşdürmək üçün çek investisiya fondları yaradılmışdı. 116
2002-ci ilin oktyabr ayınadək 36,2 minə qədər kiçik dövlət müəssisəsi, müəssisə obyekti və avadanlığı, o cümlədən 9,5 mindən çox məişət xidməti, 2797 ticarət, 773 ictimai iaşə müəssisəsi, 552 yanacaqdoldurma məntəqəsi, 570-ə qədər çörək ticarəti və çörəkbişirmə obyekti, 700 sənaye, 120 kənd təsərrüfatı müəssisəsi, 337 tikinti təşkilatı, 181 yarımçıq tikinti, 14,7 mindən çox nəqliyyat müəssisəsi və vasitəsi, 119 aptek, 1,3 mindən çox qeyri-yaşayış obyekti və s. özəlləşdirilmişdi. 1463 orta və iri dövlət müəssisəsi səhmdar cəmiyyətinə çevrilmişdi. 100 mindən çox vətəndaş səhmdar, 140 mindən çox adam əmlak sahibi idi. 331,3 min mənzil- özəlləşdirilməsi nəzərdə tutulan mənzillərin 52,8 faizə qədəri xüsusi mülkiyyətə verilmişdi. 117
2002-ci ilin əvvəllərinə qədər çeklərin cəmi təqribən 10 faizi dövriyyədən çıxmışdı. Qalan çeklər qara bazarda əvvəllər 100 dollara, sonralar isə 4 dollardan da ucuz (təqribən 20 min manata) qiymətə satılmış, bir hissəsi xarici qrupların əlində toplanmışdı. 118
Bunu nəzərə alaraq strateji özəlləşməyə başlamazdan əvvəl ölkənin və vətəndaşların maraqlarını qorumaq üçün 2000-ci ilin martında çek dövriyyəsinin tənzimlənməsinə istiqamətləndirilmiş qaydalar müəyyən edildi. Mövcud vəziyyətin öyrənilməsi və nəzərə alınması üçün 400-dən çox çekə sahib olanların çekləri Qiymətli Kağızlar üzrə Dövlət Komitəsində qeydə alındı. 119
2000-ci il avqustun 10-da özəlləşdirmənin İkinci Dövlət Proqramı qəbul edildi. Özəlləşdirmənin daha səmərəli formaları tətbiq olunmağa başlandı. "Bakelektroqaynaq" Səhmdar Cəmiyyəti, Siyəzən broyler fabriki və s. üzrə investisiya müsabiqələri təşkil olundu. Strateji müəssisələrin özəlləşdirilməsi üçün maliyyə məsləhətçiliyi üzrə tenderlər keçirildi. Bir çox iri müəssisələr, o cümlədən "Azərbaycan-alüminium", "Bakelektrik-şəbəkə", "Siyəzən-broyler" və s. özəlləşdirildi. 120 Prezidentin 2001-ci il 22 mart tarixli Fərmanı ilə kimya, neft- 315
kimya, maşınqayırma, yanacaq-energetika kompleksi müəssisələri, ADNŞ-in bəzi müəssisələri, o cümlədən neft bazaları, qaz zavodu, Sumqayıt aşqarlar zavodu, Azərkabel zavodu özəlləşdirilməyə başlandı. 2001-ci ilin payızınadək artıq respublikada dövlət müəssisələri bazasında 1275 səhmdar cəmiyyəti yaradılmışdı. Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi üzrə 248, "Azəravtonəqliyyat" Dövlət Konsemi üzrə 101, "Xidmət" Dövlət Konsemi üzrə 95, Ticarət Nazirliyi üzrə 86, "Taxıl məhsulları" Dövlət Şirkəti üzrə 62, "Azəryeyintisənaye" Dövlət Şirkəti üzrə 55, "Xalq üçün mallar" Dövlət Konserni üzrə 47, "Azərsənayetikinti" Dövlət Şirkəti üzrə 29, "Azərquşsənaye" Dövlət Şirkəti üzrə 32, "Sənaye-ticarət" Dövlət Konserni üzrə 31, "Azərkəndtikinti" Dövlət Şirkəti üzrə 22, Dövlət Neft Şirkəti üzrə 17, "Azərbalıq" Dövlət Konserni üzrə 10 müəssisə, səhiyyə üzrə 18, rabitə üzrə 9, metallurgiya üzrə 10, mənzil-kommunal təsərrüfatı üzrə 4 belə təşkilat vardı. 121
Beləliklə, iqtisadi özünütənzimləmə sisteminin yaranmasına münasib imkanlar açılır, rəqabət yaradılırdı. Məsələn, çörək mağazaları və çörəkbişirmə müəssisələri özəlləşdirildikdən sonra çörək qıtlığı, uzun növbələr aradan qalxdı. 122
yaratmaq, haram pullarla varlanmaq istəyən şəxslər vardı. İqtisadiyyatın inkişafı üçün sərmayə qoymaq istəyən layihə sahibləri korrupsiyaya qurşanmış məmurlar tərəfindən soyuq, hörmətsiz və "şapka" təklifi ilə qarşılanırdılar. 123
Bəzi müəssisələr istehsaldan tutmuş, əmək haqqının ödənilməsinə, satışa qədər bütün prosesləri nağd pulla yerinə yetirir, sənədlərdə müəssisəni, istehsalın, xidmətin bir hissəsini göstərmirdilər. Kəndlərdə torpaq bölgüsü sahəsində qüsurlara yol verilir, narazılıqlar meydana çıxırdı. Prezident Heydər Əliyev ölkəyə investisiya gəlməsinə, iqtisadiyyatın inkişafına, yeni müəssisə və istehsalatlar yaradılmasına öz şəxsi maraqlarını güdərək mane olanları "xalqın daxili düşməni" adlandırır və onlara qarşı qəti mübarizə aparılmasını tələb edirdi. 124 Korrupsiyaya qarşı mübarizənin təşkili haqqında xüsusi fərman verilmişdi. Aqrar islahatlar. Kənddə sahibkarlığın inkiĢafı. İqtisadiyyatda struktur dəyişikliklərinin mühüm istiqamətlərindən biri də torpaq islahatının həyata keçirilməsi idi. İlk vaxtlar kənd təsərrüfatında sahibkarlıq çox ləng inkişaf edirdi. 1992-ci ildə 320, 1995-ci ilin əvvəllərində isə 830 müstəqil və kollektiv fermer təsərrüfatı vardı. 12
1995-ci ilin fevral ayında "Aqrar islahatların əsasları" və "Kolxoz və sovxozların islahatı haqqında" qanunlar qəbul edildi. 126 Bu mühüm qanunların həyata keçirilməsi ilk növbədə torpağa mülkiyyət münasibətlərinin yenidən müəyyənləşdirilməsindən çox asılı idi. 1995-ci ilin mart ayında "Dövlət Aqrar İslahatı Komissiyası" yaradıldı. 127
1996-cı il iyulun 16-da ölkənin aqrar sektorunda radikal bir addım atıldı. Prezident Heydər Əliyevin rəhbərliyi altında hazırlanan, onun təfəkkürünün və
316
siyasi iradəsinin məhsulu olan "Torpaq islahatı haqqında" Qanun qəbul edildi. 128
Bu qanuna görə, bütün postsovet respublikalarından fərqli olaraq, torpaq sosial ədalət prinsipinə əsasən kənddə yaşayan vətəndaşların xüsusi mülkiyyətinə pulsuz verildi. Respublikanın vahid torpaq fondu əsasında üç - dövlət, bələdiyyə və xüsusi torpaq mülkiyyəti forması müəyyən olundu. Kənd təsərrüfatı torpaqlarının 22 faizi - 1 milyon 911 min hektarı xüsusi mülkiyyətə, 45 faizi dövlət mülkiyyətinə, 33 faizi isə bələdiyyə mülkiyyətinə verildi. 129
Qanunun icrası üçün Prezident Fərman imzaladı. "Dövlət torpaqları haqqında", "Torpaq vergisi haqqında" qanunlar, normativ aktlar qəbul olundu. 1999-cu il martın 12-də "Dövlət torpaq kadastrı, torpaqların monitorinqi və yerquruluşu haqqında" və "Torpaq icarəsi haqqında", həmin il iyulun 18-də "Torpaq bazarı haqqında" qanunlar verildi. Bütün rayonlarda torpaq istifadəçilər üzrə inventarlaşdırıldı və iqtisadi cəhətdən qiymətləndirildi. Özəl qurumların tələbatını təmin etmək üçün 1996-cı ilin iyul ayında Aqrar kredit kassaları təşkil olundu. 130
bəzi tədbirlər haqqında" 1999-cu il 22 mart tarixli Fərmanı ilə kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarını beş il müddətinə torpaq vergisindən başqa bütün (8 növ) vergilərdən azad etdi və bu vergilər üzrə borcların hamısı silindi. Nazirlər Kabinetinin 1996-cı il 26 mart tarixli qərarı ilə onlara neft məhsulları, yanacaq 50 faiz güzəştlə satıldı. 131
1999-cu il noyabrın 9-da Prezident xüsusi Fərmanla "1999-2000-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında aqrar islahatların dərinləşdirilməsi və kənd təsərrüfatında sahibkarlığın inkişafına kömək göstərilməsinə dair Dövlət Proqramı"nı təsdiq etdi. 132
Bu sahədə iş daha da intensivləşdi. 2001-ci ilin əvvəllərində 1 milyon 329 min 285 ha torpaq özəlləşdirilmiş, kənddə yaşayan 830 min ailədən 818 mini (3 milyon 238 min adam) torpaq payını almışdı.
133
Kənd təsərrüfatı müəssisələrinin 2,9 milyard manatlıqdan artıq əmlakının 2,1 milyard manatlığının özəlləşdirilməsi nəzərdə tutulurdu. 134
Aqrar islahatlara eksperiment qaydasında daha tez başlamış Xızı, Zaqatala, Salyan və Masallı rayonlarında bu iş artıq 1996-cı ilin axırlarında başa çatmışdı. 135
1996-cı ilin yazından başlayaraq ictimai kənd təsərrüfatı müəssisələrinin mal-qarası özəl mülkiyyətə verildi. 136
1995-ci ildən başlayaraq 1300-dən çox kolxoz və sovxoz ləğv edildi, onların bazasında 35 minədək kəndli-fermer təsərrüfatı, o cümlədən 224 kooperativ, 491 kiçik müəssisə, 1676 birgə təsərrüfat yaradıldı. 137
olunması meliorasiya xidmətlərinin yaxşılaşmasına imkanlar açdı. Meliorasiya qurğularının bərpası və genişləndirilməsinə başlanıldı. 2000-ci ildə uzunluğu 52,9 317
km olan Baş Muğan-Mil kollektorunun ikinci hissəsi istifadəyə verildi. Samur- Abşeron kanalında yenidənqurma işləri başlandı. 138
Kənd təsərrüfatında lizinq (icarə) xidməti formalaşdı. Bu işdə Yaponiya fəal iştirak edirdi. 1997-1998-ci illərdə bu ölkə Azərbaycana 350 milyon iyen (12 milyard manat), 1999-cu ildə isə 400 milyon iyen texnika şəklində qrant ayırmışdı. 139
2002-ci ilin əvvəllərinədək bu qrant hesabına 705 kənd təsərrüfatı texnikası, traktor, kombayn və s. alınmışdı. 140
də yol verilmişdi. Torpaqlar paylandıqdan və pambıq zavodları özəlləşdirildikdən sonra pambıqçılıq kimi əhəmiyyətli bir sahə özbaşına buraxılmışdı. 1998-ci ildə 60 min tona qədər pambıq tarlalarda yığılmamış qalmışdı. 141
Konserv zavodları gücünün 10-15 faizi həcmində işləyirdi. Özəlləşdirilməsi nəzərdə tutulan 126 şərab zavodunun cəmi 14-ü səhmdar cəmiyyətinə, 6-sı özəl kiçik müəssisəyə çevrilmişdi. İslahatlar Bərdə, Neftçala, Dəvəçi, Beyləqan, Şəki, Qəbələ, Ucar, Ağdaş, Goranboy, Tərtər rayonlarında çox ləng gedirdi. 142
557 kənd təsərrüfatına xidmət müəssisəsində özəlləşdirmə zəif idi. Buna əsas səbəb respublikaya 90-cı illərin əvvəllərindən kənd təsərrüfatı texnikası gətirilməməsi, mövcud maşın-traktor parkının köhnəlib sıradan çıxması olmuşdu. Dövlət mülkiyyətində qalmış 41 toxumçuluq və damazlıq müəssisəsinin də maddi bazası olduqca zəif idi. Prezidentin 1999-cu il 22 mart tarixli Fərmanı bu sahədə nöqsanların aradan qaldırılmasına, inkişaf
üçün yeni
imkan və
vasitələr tapılmasına istiqamətləndirirdi. 143
Çətinliklərə baxmayaraq, respublikada özəlləşdirmə uğurla həyata keçirilirdi. 2002-ci ildə artıq ümumi daxili məhsulda özəl sektorun payı 71 faiz təşkil edirdi. Sənaye məhsulunun 50 faizi, kənd təsərrüfatı istehsalının 99 faizi, ticarətin 99 faizi, tikintinin 76 faizi, nəqliyyat və rabitədə xidmətlərin 65 faizi özəl sektorun payına düşürdü. Məşğul əhalinin 70 faizdən çoxu özəl müəssisələrdə işləyirdi. 144
Ġqtisadi dirçəliĢ. Prezident Heydər Əliyevin rəhbərliyi altında həyata keçirilən tədbirlər mövcud iqtisadi böhranı aradan qaldırmağa, iqtisadi sabitlik yaratmağa və tərəqqiyə yol açmağa imkan verdi. Ölkənin iqtisadiyyatına bütün mənbələrdən sərmayə qoyuluşu 1993-cü ildəki 29 milyard manatdan 2000-ci ildə 4,2 trilyon, 2001-ci ildə 5,7 trilyon manata çatdırıldı. 2002-ci ildə bu, 1 milyard 200 milyon dollar təşkil edirdi. Ümumiyyətlə, 1996-2002-ci illərdə iqtisadiyyata 12 milyard dollar investisiya cəlb olunmuşdu. 145
Respublikada bir çox yeni sənaye müəssisəsi, istehsalat, sex, qurğu işə salındı. 1993-cü ildə Bakıda çoxsaylı lövhələr istehsal edən "Peyk" zavodu, parket, plastik pəncərə fabrikləri işə düşdü. 1995-1996-cı illərdə Neft daşlarında yanacaq qazının tutulub sahilə ötürülməsi üçün kompressor stansiyası istifadəyə verilərək
318
modernləşdirildi və gücü iki dəfə artırıldı. 600-dən çox, təkcə Balaxanı-Sabunçu- Ramana yatağında 380 köhnə quyu təmir olunub istismara qaytarıldı. 146
Şirvanın köhnə Gürovdağ neft yatağında yeni məhsuldar qatlar kəşf olundu. 1997-ci ilin yazında burada qazılan iki quyu fontan vurdu. 147
"Bahar" dəniz neft yatağında yeni üsulların tətbiqi nəticəsində köhnə neft quyusu işə düşdü. 148 1997-ci ildə "Günəşli" yatağında ilkin neftin hasilinə başlanıldı. 149
2000-ci ildə respublikada 14 milyon ton neft hasil edildi. 1994-1995-ci illərdə neftayırma zavodlarında qurğular modernləşdirildi. 150
Qaz emalı zavodu yenidən quruldu. 151
maşınqayırma sənayesi müəssisələri xarici bazar olmadığından profilini dəyişib respublika sənayesi və kənd təsərrüfatı üçün avadanlıq, texnika, ehtiyat hissələri istehsal etməyə başladılar. Müasir qazma baltası, qazma qıfıl, kultivator, toxumsəpən, kotan, nasos, reduktor, hidrodomkrat, çuğunsiyirmə istehsalı mənimsənildi. 152
Mingəçevir yol maşınları təmiri zavodunda dənüyüdən dəyirmanlar, xəmiryoğuran maşınlar, qum mexanizmləri istehsalına başlandı. 153
1996-cı ildə Bakıda qoz-fındıq emalı, yağ, "Koka-Kola", 1999-cu ildə "Pepsi-Kola" sərinləşdirici içki zavodları açıldı. 1997-ci ildə Sumqayıt "Azərboru" İstehsalat Birliyində (keçmiş boru-prokat zavodu) hər biri 10 tonluq 5 yeni elektrik sobası quraşdırıldı. Burada nasos kompressor boruları ilə yanaşı, beynəlxalq standartlara uyğun Batters yivli qoruyucu boru istehsalı təşkil olundu. Avropada ən böyük, 150 tonluq marten sobası yenidən işə salındı. 154 Sumqayıt və Gəncə alüminium zavodları, Daşkəsən alunit mədəni tədricən işə düşməyə başladı. Kimya sənayesi müəssisələrində polietilen, kaustik soda, sulfat turşusu, alüminium-sulfat və s. istehsalı çoxaldı. Tullantılardan istifadə etməklə texniki soda, xam rezindən plevmatik kabel və s. istehsalı mənimsənildi. Bakı kimya- əczaçılıq zavodu 119 adda, "Loğman" Səhmdar Cəmiyyəti 58 adda dərman preparatı istehsal edirdi. 155 1996-cı ildə Naxçıvan MR-də 18 min hektara yaxın sahənin suvarılmasına imkan verəcək Vayxır su anbarının inşası yenidən bərpa olundu (bir hissəsi 1983-89-cu illərdə tikilmişdi). 156
Dövlət Rayon Elektrik Stansiyasının enerji bloku, 1 saylı Bakı İstilik-Elektrik Mərkəzində yeni qaz-turbin elektrik qurğusu, "Azərneftyağ" İstehsalat Birliyində bitum qurğusu və s., 2001-ci ildə "Kaspian-Fiş" balıq məhsulları istehsalı müəssisəsi, Bakı elektroqaynaq səhmdar cəmiyyətinin Bakı poladtökmə zavodu (Bakı elektroqaynaq zavodu bazasında), qaz zavodunda yeni, müasir emal qurğusu, İran vasitəsilə Naxçıvan MR-ə elektrik enerjisi tranzit etmək üçün 51 km-lik İmişli-Parsabad elektrik xətti və s. işə salındı. 157
Fəaliyyətini 1990-cı ildə dayandırmağa məcbur olmuş Şəki ipək kombinatı dövlətin yardımı ilə "Şəki-ipək" 319
Səhmdar Cəmiyyəti kimi fəaliyyətə başladı. 2002-ci ilin yayında Bakıda dəmir yolları üçün dəmir-beton şpallar istehsal edən zavod işə düşdü. 158
Beləliklə, 1996-cı ildən respublikanın sənayesində tənəzzülün qarşısı alındı. Əgər 1991-1994-cü illərdə sənaye məhsulu istehsalı orta hesabla 20-24 faiz azalırdısa, 159 1997-2002-ci illərdə sənaye istehsalı 23,2 faiz artdı. 160
Kənd təsərrüfatında keçirilən islahatlar da çox səmərəli oldu. Əgər 1991- 1994-cü illərdə bu sahədə istehsal hər il 15-20 faiz azalırdısa, 161
1997-2002-ci illərdə 51 faiz artmışdır. 162 2002-ci ildə əvvəlki illərdə heç vaxt olmadığı qədər - 2 milyon 200 min ton (1995-ci ildəkindən 2 dəfə çox) taxıl, 700 min ton (1995-ci ildəkindən 3,9 dəfə çox) kartof istehsal edildi. 163 Ölkədə çəltik istehsalı bərpa edilməyə, şəkər çuğunduru istehsal olunmağa başlandı. 2001-ci ilin əvvəllərində respublikada 2 milyon 21 mindən çox qaramal, 6 milyon 86 mindən çox davar vardı. 164
Daxili məhsulda heyvandarlığın payı xeyli artmışdı. Əhalinin heyvandarlıq məhsullarına tələbatının ödənilməsində mühüm irəliləmələr oldu. Artıq ölkəyə başqa yerlərdən heyvandarlıq məhsulları gətirilməsinə ehtiyac yox idi. 165
başlandı. Əgər 1991-1994-cü illərdə ümumi daxili məhsul ildə orta hesabla 20-25 faiz azalırdısa, 1996-2000-ci illərdə 39 faiz artmışdı. 2002-ci ildə ölkədə 29,6 trilyon manatlıq (6,1 milyard dollar) ümumi daxili məhsul istehsal edilmişdi. 166
XX-XXI əsrlərin qovşağında ölkə 123 xarici dövlətlə ticarət əlaqələri saxlayırdı. 167
Xarici ticarət dövriyyəsi 1993-cü ildə 1 milyard 300 milyon dollar idisə, 2002-ci ildə bu, 3 milyard 833 milyon dollara çatmışdı. 168 2000-ci ildə ilk dəfə xarici ticarət dövriyyəsində ixrac (63,3 faiz) idxaldan (36,7 faiz) çox olmuş, müsbət saldo yaranmışdı. 169 İstehsal olunan malların miqdarının və keyfiyyətinin artması buna imkan vermişdi. İdxalda istehlak malları azalır, xammal, avadanlıq artırdı. İqtisadi dirçəliş ölkənin maliyyə vəziyyətini xeyli yaxşılaşdırdı. 1996-2002- ci illərdə Azərbaycan Respublikasının dövlət büdcəsinin gəlirləri 2,2 dəfə artmışdı. 2003-cü ildə dövlət büdcəsi 1 milyard 200 milyon dollar həcmində (1994-cü ildəkindən 17 dəfə çox) müəyyən edilmişdi. 170 Dövlət büdcəsinin kəsiri durmadan azalırdı: 1996-cı ildə o, cəmi 3 faiz 2001-ci ildə isə 0,1 faiz təşkil etmişdi. 171
Ölkənin valyuta ehtiyatları 2002-ci ildə 1 milyard 374 milyon dollara çatmışdı ki, bu da 1993-cü ildəkinə nisbətən 103 dəfədən çox idi. 172
Beləliklə, Prezident Heydər Əliyevin müdrik daxili və xarici siyasəti sayəsində Azərbaycan Respublikasının iqtisadiyyatı dərin böhrandan, tənəzzüldən qurtardı. Daxildə siyasi sabitliyin təmin edilməsi, makroiqtisadi göstəricilərin sabitləşməsi, tənəzzülün cilovlanması, iqtisadi dirçəliş, respublikanın etibarlı 320
tərəfdaş imicinin yüksəlməsi, xarici iqtisadi əlaqələrin, investisiya qoyuluşunun genişlənməsi, struktur və institusion dəyişikliklərə istiqamətləndirilmiş islahatların dərinləşməsi iqtisadi inkişafın dönmədən sürətlənməsinə şərait yaradırdı.
Yüklə 15,93 Mb. Dostları ilə paylaş:
|