Spis treści

Sonopunktura

Ostatnio na Zachodzie zaczyna się stosować tzw. sonopunkturę. Za pomocą specjalnie skonstruowanych głowic na punkt akupunktury skierowuje się wiązkę ultradźwięków. Wyniki tego leczenia nie zostały jeszcze dobrze dane, bo metoda ta jest w fazie doświadczeń.

Współczesne poglądy na mechanizm działania akupunktury

Według kanonów medycyny tradycyjnej zdrowie człowieka zależy od energii Chi przepływającej przez meridiany i od zachowania równowagi między jej przeciwstawnymi elementami Yang i Yin. Jakakolwiek przeszkoda w przepływie tej energii lub zachwianie równowagi między Yang i Yin jest przyczyną choroby. Nakłucia akupunkturowe, przygrzewanie lub inne formy oddziaływania na aktywne punkty, reaktywują energię Chi, ”otwierają śluzę", znoszą blokadę, usprawniają jej krążenie po meridianach i narządach oraz przywracają zachwianą równowagę między Yang i Yin, czyli przywracają zdrowie.

Takie tłumaczenie działania akupunktury brzmi dla współczesnego lekarza nieco archaicznie i czasem trudne jest do zaakceptowania. Wynika to głównie z tego, że jak dotąd brak jest obiektywnej metody badawczej, za pomocą której można by stwierdzić np. nadmiar energii Yang w narządzie, bądź zablokowanie przepływu energii Chi w danym meridianie. Dlatego też współczesna medycyna szuka nowoczesnego wyjaśnienia mechanizmu działania nakłuć i ich wpływu na poszczególne narządy i układy. Pewnym krokiem w tym kierunku jest metoda polegająca na badaniu przewodnictwa elektrycznego meridianów, czyli opisywana już poprzednio metoda Ryodoraku. Pozwala ona, jak wiadomo, na określenie stanu energetycznego meridianów i związanych z nimi narządów, a także na ustalenie na tej podstawie odpowiedniego modelu postępowania terapeutycznego^34,35.

Najbardziej jednak przekonująca, w świetle dzisiejszej wiedzy medycznej, jest teoria, według której uważa się, że akupunktura działa na zasadzie odruchowej reakcji organizmu (ryć. 48). Teoria ta głosi, że działanie akupunktury związane jest z podziałem ciała na poprzeczne odcinki, segmenty (metamery), a reakcja, jaka zachodzi po nakłuciu, jest reakcją segmentarną (metameryczną).

Ryc. 48. Schemat reakcji organizmu na akupunkturę (mechanizm działa nią; wg Kassil G.N., Boewa E.M., Wein A.M.).

Rdzeń kręgowy człowieka składa się z licznych segmentów (odcinków, metamerów). Na podobne segmenty (metamery) odpowiednio do podziału rdzenia kręgowego jest podzielone całe ciało - narządy wewnętrzne, kości, mięśnie i skóra. Od każdego takiego segmentu rdzenia kręgowego odchodzą nerwy rdzeniowe - przedni i tylny, prowadzące włókno czuciowe i ruchowe do odpowiedniego segmentu ciała. Segment rdzenia wraz z odchodzącymi od niego nerwami rdzeniowymi nazywamy neurotomem. Każdy neurotom (poprzez te nerwy) ma połączenie z odpowiednimi segmentami ciała. Skóra unerwiona przez jeden neurotom tworzy tzw. dermatom (ryć. 49), narządy wewnętrzne - enterotom, kości - sklerotom, mięśnie - miotom.* [* Ciało płodu według takiego podziału można określić jako pewną j ilość nałożonych na siebie poprzecznie segmentów. W czasie rozwoju za-1 chodzą jednak zmiany. Dermatomy, które w życiu płodowym były blisko siebie u osobnika dojrzałego rozciągają się i oddalają. Rozciąga się również system unerwienia segmentarnego tak, że żaden dermatom nie traci połączenia z odpowiadającym mu segmentem rdzenia kręgowego. Wytwarzają się liczne połączenia między segmentami na różnych poziomach. Te właśnie połączenia mogą tłumaczyć z pozoru niezrozumiałe zjawisko w akupunkturze, a mianowicie, w jaki sposób nakłucie punktów w jednym segmencie oddziałuje na narządy w innym, sąsiednim lub odległym segmencie.]

Oddziałując zatem na punkty położone w obrębie danego dermatomu możemy oddziaływać drogą łuku odruchowego np. na narządy wewnętrzne czy mięśnie tego segmentu. Innymi słowy, punkt akupunktury pobudzany (nakłuciem) stanowi źródło impulsu. Impuls ten przewodzony jest najpierw włóknem dośrodkowym do rdzenia, a następnie włóknem odśrodkowym (od rdzenia) do narządów wewnętrznych, gdzie wywołuje określoną reakcję. Jest to tzw. odruch skórno--trzewny. W jego wyniku w narządzie docelowym możemy uzyskać rozmaite reakcje, np. rozszerzenie naczyń krwionośnych, a co za tym idzie lepsze ukrwienie, utlenienie, odżywienie tkanek, rozszerzenie oskrzeli, zwiększenie wydzielania śluzu i lepsze odkrztuszanie - czyli lepszą wentylację płuc. W chorobie wrzodowej żołądka powoduje to zniesienie patologicznych napięć mięśni gładkich (zniesienie bólu), poprawienie ukrwienia błony śluzowej, normalizację wydzielania soku żołądkowego⁵⁴. Działanie odruchowe uwidacznia się również w rozluźnieniu mięśni poprzecznie prążkowanych - szkieletowych. Zmniejszenie ich napięcia ułatwia krążenie krwi, chłonki, ułatwia wchłanianie obrzęków, łagodzi ból, przyspiesza gojenie, działa usprawniające na czynność ruchową.

Odwróceniem odruchu skórno-trzewnego jest odruch trzewno-skórny. Jego istnienie jest od dawna znane i jest pewnym potwierdzeniem możliwości oddziaływania odruchowego w obrębie segmentu. Z odruchem trzewno-skórnym związane są tzw. strefy Heada. Są to strefy przeczulicy (hiperalgezji), w obrębie których leżą ”punkty maksymalnej bolesności" Heada-Mackenziego. Strefy Heada są dowodem na istnienie odruchu trzewno-skórnego, którego łuk rozpoczyna się w receptorach chorego narządu (w enterotomie), biegnie do segmentu rdzeniowego (do neurotomu) i poprzez odpowiedni nerw rdzeniowy do skóry, do odpowiadającego narządowi dermatomu, do strefy Heada.

Ból odczuwany w przypadku choroby narządu wewnętrznego w strefie Heada jest więc ”bólem przeniesionym" z chorego narządu na skórę, a także często na mięśnie lub kości (na miotom, sklerotom).

Punkty specjalnej bolesności Heada od dawna służą medycynie alternatywnej jako jeden z objawów diagnostycznych. W medycynie tradycyjnej odpowiadają opisanym poprzednio punktom ”alarmowym" oraz punktom spustowym i często bywają używane w szybkiej terapii chorego narządu, niesieniu nagłej pomocy w narządowych bólach skurczowych, np. w kolce nerkowej, wątrobowej*, w kolkach jelitowych. Wstrzykiwanie w bolesne punkty soli fizjologicznej lub wody destylowanej, tzw. bąbelki – znane lekarzom karetek pogotowia, znosi lub znacznie zmniejsza ból. Dzieje się tak w wyniku odruchu skórno-trzewnego.

[* Obiegowa nazwa bólów spowodowanych kamicą nerkową, kamicą przewodów wątrobowych i pęcherzyka żółciowego.]

Drugim typem reakcji spowodowanej nakłuciem jest reakcja miejscowa (ryć. 48). Jest to ograniczony, miejscowy odczyn okolicznych tkanek, wywołany przez miejscowe podrażnienie (wkłutą igłą, uciskiem itp.). Objawia się on zaczerwienieniem, przekrwieniem, podwyższoną temperaturą, niewielkiego stopnia obrzękiem.

Trzecim typem reakcji jest reakcja ogólna. Odnosi się ona do całego organizmu. Akupunktura poprzez zaangażowanie układu wegetatywnego ośrodków mózgowych oraz systemu hormonalnego wpływa na wszystkie narządy i układy, na ich czynności fizjologiczne, na mechanizmy obronne, przystosowawcze i homeostatyczne, warunkujące prawidłowe funkcjonowanie ustroju.

Mechanizm przeciwbólowego działania akupunktury
Jedną z najbardziej dokuczliwych dolegliwości trapiących człowieka jest ból. Towarzyszy on prawie każdej chorobie. Większość chorych zgłaszających się do poradni rejonowych skarży się na nękające ich bóle. U osób starszych jest to dolegliwość nagminna. Nie ma prawie człowieka, który w swoim życiu nie odczuwałby kiedyś np. bólów głowy. W Polsce na migrenę choruje około 2 milionów ludzi. Każdej migrenie towarzyszą bóle głowy.

W wielu krajach powstały instytuty badające i leczące ból. U nas prawie w każdej akademii medycznej istnieją pracownie badania i leczenia bólu. Wydawane jest czasopismo o zasięgu światowym ”Pain" („Ból"). Publikuje ono najnowsze prace dotyczące etiologii mechanizmu powstawania bólu, jego zapobiegania i leczenia. Medycyna współczesna zna już wiele przeciwbólowych środków farmakologicznych, lecz te, niestety, mają liczne działania uboczne i przeciwwskazania. Poza tym środki te nie każdy ból skutecznie uśmierzają. Szczególny problem stanowią bóle, których przyczyn dotychczas nie znamy, tzw. bóle samoistne czy bóle fantomowe*, które mimo pozornie dobrego stanu chorego nękają człowieka, prowadząc niejednokrotnie do jego psychicznej degradacji.

[* Bóle fantomowe występują po utracie np. części kończyny; chory często odczuwa ból utraconej części kończyny.]

Akupunktura stanowi tylko jeden ze sposobów w leczeniu i zwalczaniu bólu. Stosowana jest nie tylko w chorobach, którym towarzyszy ból, lecz także - coraz częściej —w zabiegach chirurgicznych jako środek znieczulający¹⁶'³⁶'⁵⁶'⁵⁷. Spośród wielu mechanizmów działania akupunktury jej działanie przeciwbólowe i znieczulające tłumaczy się, jak dotąd, mechanizmem neurofizjologicznym i neurohormonalnym, związanym z endogennymi opiatami peptydowymi, tzw. endorfinami⁵⁶.

Neurofizjologiczny mechanizm przeciwbólowego działania akupunktury
Jedną z najbardziej akceptowanych teorii, stwarzającą podstawy do wyjaśnienia neurofizjologicznego mechanizmu przeciwbólowego działania akupunktury, jest ”teoria sterowania bramą bólu"²⁹.

Impulsy nerwowe z receptorów obwodowych są przekazywane do rogów tylnych rdzenia kręgowego głównie dwoma rodzajami włókien nerwowych: grubymi z osłonkami mielinowymi włóknami ”A" oraz cienkimi bez osłonek mielinowych – włóknami ”C". Przewodzenie impulsu włóknami A jest kilkadziesiąt razy szybsze niż włóknami C. Włókna A przewodzą głównie czucie dotyku, temperatury oraz bodźce z narządów wewnętrznych, podczas gdy włókna C przewodzą głównie czucie bólu.

Według teorii Melzacka-Walia²⁹ bodźce nerwowe docierające do ośrodkowego układu nerwowego włóknami grubszymi i szybszymi (A) zamykają drogę wejścia bodźcom biegnącym włóknami nerwowymi cienkimi, wolnymi (C).

W odniesieniu do akupunktury ma się to następująco: jeżeli łagodnymi bodźcami, takimi jak nakłuwanie, stymuluje się punkty akupunktury, czyli drażni się znajdujące się w nich skupiska receptorów, od których odchodzą zarówno włókna A jak i C, bodźce czuciowe biegnące grubymi włóknami A są szybsze od bodźców bólowych biegnących cienkimi włóknami C. Bodźce przewodzone włóknami A docierają więc szybciej do jąder substancji galaretowatej (substantia galatfnosd) rogów tylnych rdzenia kręgowego danego segmentu i szybciej wywołują jego pobudzenie, blokując bodźce docierające tam z opóźnieniem włóknami C.

Ponieważ bodziec bólowy przenoszony przez włókna C biegnie wolniej i dociera do celu później, jest blokowany przez bodziec czuciowy szybszy, z włókien A. W taki sposób na skutek segmentarnej interakcji między włóknami A i C znosi się uczucie bólu.

Substancja galaretowata rogów tylnych rdzenia kręgowego jest według Melzacka-Walla pierwszym filtrem, najniższym piętrem modulacji bodźców bólowych. Wyższe piętra znajdują się w tworze siateczkowym pnia mózgu, we wzgórzu i w korze mózgowej.

Obecnie wiadomo, że teoria Melzacka-Walla jest niepełna, gdyż mechanizm przewodzenia wrażeń bólowych w rdzeniu kręgowym jest znacznie bardziej skomplikowany niż zakładali to obaj naukowcy. Obok hamowania presynaptycznego, na którym Melzack i Wall oparli swoje teorie, w obrębie rdzenia występuje też hamowanie postsynaptyczne, a także wiele innych rodzajów modulacji przewodzonych bodźców nerwowych¹⁰.

Zjawisko hamowania bólu akupunkturą lub elektroakupunkturą jest coraz częściej wykorzystywane przez lekarzy chińskich do anestezji podczas operacji. Chińczycy, jak podaje piśmiennictwo, wykonali w znieczuleniu akupunkturowym tysiące operacji¹⁵'¹⁶'³⁴'⁵⁶'⁵⁷. W Europie wykonano niewiele zabiegów chirurgicznych w znieczuleniu tylko akupunkturowym, bez wspomagania środkami farmakologicznymi. Ten sposób anestezji uważany jest jak dotychczas za niepełny, nie ma on wśród lekarzy europejskich wielu zwolenników. Wynika to z tego, że lekarze europejscy nie mają takiego doświadczenia, jak lekarze chińscy. Jednak ci lekarze, którzy obserwowali takie zabiegi w Chinach, potwierdzają ich wysoką skuteczność, przyznając, że nie opanowali sztuki znieczulania w takim stopniu, jak Chińczycy.

Neurohormonalny mechanizm przeciwbólowego działania akupunktury
U podstaw neurohormonalnego mechanizmu działania akupunktury leży wyizolowanie z tkanki mózgowej endogennych opiatów peptydowych (EOP), tj. endorfin i enkefalin²⁸. Neurohormony te, wiążąc się z receptorami opiatowymi określonych struktur mózgu, działają przeciwbólowe i znieczulająco. Najaktywniejsze działanie przeciwbólowe wykazują endorfiny, a szczególnie jedna z nich, tj. (i-endorfina, wytwarzana i wyizolowana z przedniego płata przysadki mózgowej. Jest ona polipeptydem, a jej działanie przeciwbólowe jest około 100 razy silniejsze od morfiny. Podwyższenie progu bólowego, jakie występuje po zastosowaniu akupunktury i elektroakupunktury, nasunęło przypuszczenie, że zależeć to może od zaangażowania endorfin (Pomeranz)³⁷. Liczne badania, w których stwierdzono po nakłuciu zwiększenie stężenia endorfin w płynie mózgowo--rdzeniowym i we krwi, potwierdziły te przypuszczenia i dały początek dalszym eksperymentom w tym kierunku. Problem ten stał się przedmiotem licznych badań i publikacji. Zdecydowana większość badań, przeprowadzonych i udokumentowanych nowoczesnymi metodami naukowymi (radioimmunologicznymi, immunocytochemicznymi, statystycznymi), potwierdza zwiększenie stężenia p-endorfiny z równoległym podwyższeniem progu bólowego po zabiegach akupunktury i elektroakupunktury²⁸'³⁷'⁴³'⁴⁴'⁴⁵'⁵³'⁵⁷.

Podstawą do twierdzenia, że w mechanizmie przeciwbólowego działania akupunktury bierze udział p-endorfina, były badania z naloksonem. Podanie naloksonu - antagonisty (i-endorfiny — znosi działanie przeciwbólowe akupunktury i obniża próg bólu, natomiast podanie substancji inaktywujących nalokson przywraca analgetyczne działanie akupunktury. Podobne w skutkach działanie wywołuje podanie enzymu peptydazy, ”łamiącej" peptydowy łańcuch endorfin i zmniejszającej ich stężenie. W przypadku tym podanie z kolei bacytracyny, inhibitora peptydazy, działa odwrotnie - zwiększa stężenie endorfin, podnosi próg bólu i wzmaga analgetyczne działanie akupunktury.

W innych badaniach wykazano, że dokomorowe wstrzyknięcie preparatu cykloheksamidu również znacząco redukuje zawartość (5-endorfiny w płynie mózgowym i również osłabia przeciwbólowe działanie nakłuć. Po zaprzestaniu jego podawania i zastosowaniu akupunktury stężenie EOP i p-endorfiny zwiększa się nawet o 200% i wraca przeciwbólowe działanie akupunktury⁴¹'⁵⁶.

Zmniejszenie działania akupunktury obserwowano również po mikroiniekcjach przeciwciał p-endorfinowych do śródmózgowia oraz u zwierząt doświadczalnych w przypadkach usunięcia przysadki lub u zwierząt z wrodzonym brakiem receptorów opiatowych¹⁶'³⁶'³⁷'⁴¹'⁴³'⁵⁶.

W związku z wpływem akupunktury na wydzielanie endogennych opiatów peptydowych (EOP) słyszy się niekiedy pytanie, czy nie zachodzi tu zjawisko uzależnienia od akupunktury. Dotychczasowe badania i obserwacje nie potwierdzają tych obaw.

Endogenne opiaty peptydowe nie są jedynymi, które biorą udział w mechanizmie przeciwbólowego działania akupunktury. W badaniach na zwierzętach uzyskano doświadczalne dowody na to, że w reakcjach tych biorą udział inne neurotransmitery, takie jak: serotonina (5-hydroksytrypta-mina, 5-HT), acetyloholina (Ach), norepinefryna (NE), do-pamina (DA). Skuteczność analgezji akupunkturowej jest wynikiem wzajemnego oddziaływania i równowagi między tymi neurotransmiterami¹⁵'¹⁶'²⁸.