Samaniyler màmleketi basqarıw dizimi
Jobası:
1.Samaniyler mámleketi siyasiy tariyxı.
2.Mámleket dizimi hám basqarıwı
3.Ekonomikalıq hàm mádeniy tariyxı
4.Àskeriy hàm diniy lawazımlar
Samaniyler mámleketi siyasiy tariyxı.
Samaniyler dáwiri tariyxına tiyisli tariyxıy derekler arasında Narshaxiydiń
“Buxara tariyxı”, Abu Abdulloh Xorezmiydiń “Mafotih ul-ulum”, Ibn al-Asirdiń
“Al kámal fit-tariyx” shıǵarmalarınıń másele mánisin úyreniwdegi bólek ornı bar.
Sonıń menen birge, usı dáwirde arab geografigi hám sayaxatshılarınan Ibn
Xordadbek, Ibn al-Fakih, Ibn Rust, Ibn Fadlon, Qudam, Ma'sudiy, Istahriy, Ibn
Havqal, al-Múqaddesiy dóretpelerinde tiyisli maǵlıwmatlar ushıraydı.
XX ásir tariyxtanıwshılıǵında Samaniyler mámleketi tariyxı haqqında
V. Bartold, E. A. Davidovich, A. A. Semyonov, K. Bosvort dóretpeleri bólek
áhmiyetke iye boladı. Ózbek tariyxtanıwshılıǵında A. Ziyo, Sh. Kamaliddinov hám
basqalardıń másele mánisine tiyisli ilimiy maqaları itibarǵa ılayıq.
IX ásirdiń ekinshi yarımınan baslap Mawarannaxr hám Xorasanda
Samaniyler dinastiyası júzege keldi. Bul dinastiyaǵa Samanlar awılı (dereklerde -
Balx qasında, Samarqand átiraplarında, Termiz qasında ) aqsaqalı
Samanlarxudattıń áwladları tiykar saladılar. Iri jer iyesi bolǵan Samanxudat
Mamun Xorasan nayıplıǵı dáwirinde onıń xızmetine ótip tez arada itibarǵa túsedi.
Samanxudattıń balası Asad hám de aqlıqları da Mamun sarayında xızmet etken.
Shaxsan Mamunnıń buyrıǵı menen Asadtıń 820 jılda túrli wálayatlarǵa járdemshi
etip tayınlandı. Atap aytqanda, Nuh Samarqandtı, Ahmad Ferǵananı, Yahyo Shosh
hám Ustrushonanı, Ilyos Hirottı basqara baslaydılar.
Dáslep Asadtıń úlken balası Nuh úkeleri múlkin birlestirip, xalifalıqtan
ǵárezsiz mámleket qurıw háreketin basladı. Sebebi, Nuhtıń atınan teńgeler
jasalǵanı belgileńenligi málim, Nuh opatınan keyin úkesi Ahmad onıń jumısların
dawam ettirip az-azdan Mawannaxrdı Samaniyler dinastiyası basshılıǵında
birlestiriwge kirisedi. Tahiriyler Ahmadtıń bul háreketlerine qarsılıq kórsete
almadılar. 865 jılda Ahmad dúnyadan ótkennen soń, kópshilik Samaniyler
tárepinen dinastiya baslıǵı retinde Ahmadniń balası Nasr tán alınadı.
873-jılda Buxara qalası jáne onıń átirapların Tahiriylerdiń sońǵı wákili
Muhammad ibn Tahir iyelep alıp, bul aymaqlarǵa salıqlar saldı. Bunnan
ǵázepleńen xalıq Muhammadqe qarsı kóterilis kóterdi. 874-jılda Muhammad ibn
Tahir Xorezm qalaların talap atırǵan bir waqıtta Buxara ámeldarları Nasrdan
Buxaraǵa nayıp jiberiwdi ótinish etediler. Nasrdam Buxaraǵa Ismoil ibn Ahmadtı
(849 -907) hákim etip jiberedi. Nasr Ismayıldı óz nayıbı dep esaplar edi. Ismoil ibn
Ahmad Buxarada óz hákimiyattı bekkemlenip alǵannan keyin, Samarqandqa
jiberiletuǵın salıqtı jibermay qoydı hám de ákesine baǵınıqlı bolıwdı qálemedi.
Nátiyjede, 886 jılda ajaǵa-úkeler ortasında birinshi dúgilisiw bolıp, Ismayıl jeńildi
hám ol waqtınsha Buxara nayıplıǵınan túsirildi. 888-jıldaǵı ekinshi urısta Ismayıl
Nasr áskerlerin jeńiwge eristi. Eger bul gúresde Nasr jeńilsede, onıń dinastiya
baslıǵı retindegi poziciyası saqlap qalındı. Ólshem hám uyqassız qara sóz benen
jazılǵan kórkem shıǵarma ólimine shekem bul jaǵday dawam etti. 893-jılda opat
etgach, Ismoil Movarounnahrdıń tolıqqonli húkimdarı bolıp qaldı. Paytaxt tez
arada Samarqanddan Buxaraǵa kóshirildi. Ismoil Samaniy 893 jılda
kóshpelinchilarga qarsı ásker tartıp daslep Tarozni, keyin bolsa Ustrushonani
iyelewge eristi.
Baǵdad xalifasi al-Mu'tadid (892-902 yy.) Ismoilniń qudıreti asıp ketip
atırǵanınan albıraǵanǵa túsip 898 jılda Movarounnahr nayıplıǵınan Ismoilni túsirip
onıń ornına safforiy Hámir ibn Laysni hákim etip belgilew haqqında jarlıq jiberedi.
Mawarannaxr nayıplıǵı haqqındaǵı jarlıqtı alǵannan keyin Hámir ibn Lays
Ismoilga qarsı ásker tartadı. 900 jılda Balx átirapında Ismoil Safforiylar áskerlerin
tar-mor etdi. Dereklerdegi maǵlıwmatlarǵa kóre, Ismoilni tek ǵana Buxaradan,
bálki Xorezm hám Ferǵanadan da kelgen áskeriy kúshler qollap-quwatlaǵan edi.
Narshaxiyniń sıpatlama beriwinshe, Ismoil bul urısta Buxara ónermentleri hám
ápiwayı xalıqtıń qolına qural berip óz ozodligini saqlap qalıwǵa shaqırǵan. Keń
xalıq ommasiniń qollap-quwatlawı nátiyjesinde Ismoil Samaniy arab shabıwılınan
keyin birinshi bolıp óz-ara jánjeller domiga tartılǵan, shabıwılshılar tárepinen
talańan úlkeni qúdiretli hám ǵárezsiz mámleketke aylandırıw jolin tutdi. Nátiyjede
Ismoil Movarounnahr hám Xurasan, Irandıń qatar arqa hám arqa wálayatların óz
ishine alıwshı iri mámleketke tiykar salındı jáne bul aymaqlarda Arab xalifaligi
húkimranlıǵına tiykarlanıp shek qoyıldı.
Ferǵana, Isfijob (Sayram), Shosh, Samarqand, Buxara Xorezm, Shag'oniyon,
Xuttalon, Kesh, Xurasan, Seyiston, Gáziynexana sıyaqlı qatar wálayatlar
Samaniyler mámleketi quramına kirdi. Ismoil Samaniy iri jer iyesi bolıp, jergilikli
zodagonlar hám sawdagerlerge súyene otirip mámleketti mekeme etken. Ismoil
hám basqa Samaniyler de ishki social qarama-qarsılıqlardı joǵata almadılar.
Nátiyjede dıyxanlardıń jer iyelerine qarsı shıǵıwları bolıp turǵan. Bunnan tısqarı
ayırım shet wálayatlar hákimleri oraylastırıw siyasatina qarsılıq etip turǵanlar.
Buxara. Ismoil Samaniy mazarı
907 jılda Ismoil Samaniy opat etip
taxtni onıń balası Ahmad ibn Ismoil iyeledi. Ahmad uzaq waqıt húkimranlıq etpedi
(907-914 yy.). Onıń dáwirinde mámleketti mekemeetishda arab tilin qayta
tikleniwi, basqarıw daǵı birpara unamsız jaǵdaylar kóplegen jergilikli zodagonlar
hám turk xızmetshi balalarınıń narazılıǵın oyatdı.
Nátiyjede, ol 914 jılda turk xızmetshi balaları tárepinen óltirilip, taxtga onıń
8 jaslı balası Ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma ibn
Ahmad o'tirdi hám ol jası tolıwǵa yetguńa shekem mámleketlik jumısların bas
ministr Abdulloh Jayhoniy basqardı.
914 jıl aqırında Samarqandda taǵı kóterilis kóterildi. Mámlekettiń qubla
aymaqlarında bolǵan Husayn ibn Ali Marvaziy baslıqlıǵıdaǵı kóterilis ásirese
keskin tús aldı. Bul kóterilis qarmatlar ideyası bayraǵina astında bolıp ótti.
Kóterilis 918 jılda bostirilib Marvaziy tutqın alındı. Kóp ótpey Nasrniń aǵayını
Ahmad ibn Nuh húkimetke qarsı bas kóterdi. 922 jılda bolsa Ilyos ibn Ishoh
kóterilis kóterdi. Tinmay dawam etken kóterilis hám kóterilisler Samaniyler
mámleketiniń qudıretine tásir kórsetip, ol az-azdanlıq menen krizisqa júz tuta
basladı.
Atap ótiw kerekki, Ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem
shıǵarma ibn Ahmad húkimranlıǵı dáwirinde Samaniyler mámleketi aymaqlarında
karmatlar diniy háreketi talay keskin tús aldı. Karmatlar islamdı jayılıwı, jer egaligi
munasábetlerin kusheytiwine qarsı shıqtılar hám ilgeri dástúrleri awıl jámáátlerin
qayta qayta tiklew ideyaların yoqlab shıqqan edi. Mazur háreket mámlekette málim
tınıshsızlıqlarǵa sebep de boldı. 943 jılda taxtga otırǵan Nasrniń balası Nuh
karmatlarga qarsı shápáátsiz gúres alıp bardı. Olardıń buyım-múlkin mal-múlkin
tartıp alıw etdi.
Nuh húkimranlıǵı dáwirinde (943-954) Samaniyler mámleketiniń daǵdarısı
ayqın kózge taslana basladı. Bosab qalǵan ǵáziyneni toltırıw maqsetinde Nuh
salıqlar muǵdarın kópaytirdi. Bul bolsa tuwrısıda xalıq narazılıǵın jáne de asırdı.
Xalıq narazılıǵınan paydalanǵan Nuhniń ámekisi Ibrohim ibn Ahmad Xurasan
noibi Abu Ali Shag'oniy járdeminde waqtınsha Buxara taxtini iyelep alıwǵa eristi.
Abu Ali Shag'oniy Xurasanǵa qaytgach Nuh taǵı Buxara taxtiga qayttı hám
kóterilisshi aǵayınların qattı jazaladi. Samaniylerdiń Abu Ali Shag'oniy menen
gúresi keyińi jıllarda da dawam etdi.
Abdulmalik Ihukmronligi dáwirinde (954-976 ) ishki daw hám tártipsizlik
kúsheyip, turkiy gvardiya baslıǵı Alp Taginniń húkimet basqarıwındaǵı ornı ósip
ketti. Salıqlardıń jıl sayin kóbeyip barıwı, zodagonlarniń óz-ara jánjelleri,
járdemshilerdiń orayǵa boysınmay qoyıwı hám sarayda bolıp atırǵan taxt ushın
gúresler Samaniyler mámleketin júdá zaiflashtirib jiberdi.
Bul gúresler ásirese Ámir Nuh II (976 -997 yy.) húkimranlıǵı dáwirinde
keskin tús aldı. Ishki dawlar áqibetinde Nuh II Jetisuv hám Qoshg'arda payda
bolǵan Qoraxoniylar mámleketiniń Movarounnahrǵa etken júriwlerine keskin
qarsılıq qilolmadi. Samaniyler mámleketindegi biyqararlıqtan paydalanǵan
qoraxoniy Horun Bug'roxon 990 jılda Kúnbatıs tárep ásker tartdı hám eki jıl
dawamında Samaniylerge qarawlı bir qansha wálayatlardı basıp aldı. Sonnan keyin
Samaniyler mámleketi óz poziciyasin tiklay almadı. Samaniy hukmdorlarini
Qoraxoniylar menen alıp barǵan gúresi mámleketti haldan toydirdi.
Mansur II húkimranlıǵı (997-999 ) dáwiri de joqarıda belgileńen páseńlew
jaǵdayınan ayrıqsha kechmadi. Sultan Mahmud Gáziynexanaviyniń qubladan
rásmiy samaniylerge qarawlı Xurasan úlkesine abayı, qoraxoniylarniń turaqlı túrde
shegaralardı buzib, ishkeri tárep jıljıy baslawları, Xorezmde derlik ǵárezsiz
Ma'muniylar dinastiyasınıń umtılıw- háreketleri, áskeriy sarkarda, zodagonlarniń
húkimet ushın gúresi, shet wálayatlardaǵı alaǵada jaǵday - bulardıń hámmesi
ámeldegi mámleket bar ekenligine shek qoyıwshı faktorlar boldı. Ólshem hám
uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma ilekxon basshılıǵındaǵı
qoraxoniylar 999 jılı Movarounnahr hám de samaniyler wákili Abu Ibrohim
Muntasirniń hákimiyattı qaytarıp alıw daǵı umtılıw- háreketleri besamar tugab,
onıń ózi 1005 jılı óltirildi. Nátiyjede Samaniyler dinastiyası toqtatıw taptı.
Samaniyler Movarounnahr hám Xurasanda ǵárezsiz mámleket dúziw ushın
eń dáslep, kúshli oraylasqan húkimet dúziw kerekligini jaqsı túsiniwgen. Bul
ásirese Ismoil Samaniy dáwirinde aktual máselege aynalǵan edi. Iri jer iyesi bolǵan
Ismoil birinshi náwbette jergilikli zodagonlar hám sawdagerlerdiń máplerin gózlep
jumıs tutdi. Mámlekettiń ekonomikalıq kúsh qudıretin asırıw, awıl xojalıǵın,
ónermentchilikni hám sawdanı rawajlanıwı ushın keń shárt-shárayatlar tuwdırib
beriw kerek edi. Sol maqsette Ismoil úlken hám jaqsı qurallanǵan, saralanǵan
qurallı kúshlerdi shólkemlestiriwge kirdiler. Ol ásirese, turk xızmetshi balalarınan
ibarat bólimlerdi dúziwge itibar berdi. Nátiyjede Samaniyler mámleketi tez arada
musulman shıǵısındaǵı oraylasqan kúshli mámleketke aylandı. Mámlekettiń
qudıretin bekkemlew maqsetinde Ismoil Samaniy bir qansha reformalar ótkerdi.
Mine sonday islohatlardan biri mámleketti basqarıw administraciyasın eńiziw
boldı. Bul administraciya dárgay - ámir sarayı hám toplam - mámleket
mekememesi, ministrliklerden ibarat bolǵan.
Mámleketti basqarıwshı joqarı hukmdor ámir ataǵına iye edi. Ismoil
Samaniy óz dáwirinde oraylasqan mámleket basqarıwı sistemasın ámeldegi etken
edi. Samaniyler mámleketi kompleksin bekkemlewde Nuh II Samaniydiń bilimli
ministrleri Abdulloh Muhammad Jayhoniy hám Abufazl Muhammad
Balamiylarniń xızmetlerin úlken bolǵan. Samaniyler húkimranlıǵı dáwirinde bas
ministr lawazımına tiykarlanıp sol eki dinastiya wákilleri tayınlanǵan. Mámleket
kompleksi dárgay (ámir sarayı ) hám toplamǵa (ministrlikler, mámleket
mekememesi) bólińen.
Sarayda siyasiy húkimet iyesi xoras qol astında bolıp, ol joqarı hukmdor
húkimleri atqarılıwın qadaǵalawqilgan. Dárgay hám de taǵı basqa zárúrli
mámleket mákemeleriniń qawipsizligin ámelge asırıw xızmetin bas hojib jáne onıń
xızmetkerleriolib barǵan. Sarayda sherbetdorlar, dasturxanshılar, tashtadorlar, at
boqarlar, xojalıq bekalari sıyaqlı túrli xizmetkerler bolǵan. Saray daǵı barlıq
xojalıq jumısların wákil basqargan. Wákil saray daǵı eń itibarlı kisilerden biri
esaplanǵan. Narshaxiyniń sıpatlama beriwinshe, Ólshem hám uyqassız qara sóz
benen jazılǵan kórkem shıǵarma II dáwirinde Buxara registonida mámleket degi
10 toplamǵa atab arnawlı 10 jay qurılǵan. Mámlekette tómendegi toplamlar
iskerlik kórsetken:
1. Toplamı ministr (bas ministr toplamı ). Bul toplamǵa qalǵan barlıq toplamlar
boysınǵan. Bas ministr toplamı barlıq basqarıw, siyasiy, xojalıq hám áskeriy
mákemelerdi qadaǵalawqilgan.
2. Toplamı mustaufi (finanslıq jumıslar toplamı ). Bul toplam mámlekettiń barlıq
finanslıq jumısların atqarǵan hám qadaǵalaw etken. Toplam ǵáziynedor tárepinen
basqarilib, onıń ixtiyorida esapshılar, xatker hám xatkerler, dápterdorlar bolǵan.
3. Toplamı amid al-múlk, yamasa al-rasail (rásmiy hújjetler toplamı ). Bul toplam
mámleket áhmiyetine iyelik etiw bolǵan barlıq hújjetlerdi dúziwva islep shıǵıw
menen shuǵıllanǵan. Sonıń menen birge, bul toplam shet mámleketlikler menen
bolǵan diplomatik munasábetlerdi de qadaǵalaw etken.
4. Toplamı iyesi-ash-shurot (áskeriy jumıslar toplamı ). Bul toplam mámlekettiń
pútkil áskeriy jumısların qadaǵalaw etken, atap aytqanda, amirniń jeke áskerin
(gvardiyasini) basqargan. Bul toplamboshiniń arnawlı járdemshisi - ariz bolǵan. Ol
mákeme jáne onıń baslıǵı ámir áskeri ǵáziynesi menen shuǵıllanǵan. Áskerge bir
jılda tórt ret is haqı tolıqnǵan. Bul toplam áskeriy ıntızamdı támiyinlep turǵan.
5. Toplamı iyesi al-barid (xat-xabarlar qadaǵalawshısı toplamı ). Bul toplam
orayda qabıl etilgen zárúrli qararlar, hújjetler, xabarnomalarni wálayat hám
qalalarǵa jetkiziw menen shuǵıllanǵan. Bul toplamdıń wálayatlardaǵı baslıǵı tek
orayǵa boysınǵan. Bul toplam xızmetkerleri wálayat hám qalalarda bolıp turatuǵın,
sociallıq-ekonomikalıq hám siyasiy áhmiyetke iye bolǵan waqıyalardı orayǵa
jetkezip turǵan. Sonıń menen birge bul toplamdavlat elshileri, wálayat hám qalalar
hákimleri ústinen jasırın qadaǵalaw ornatǵan.
6. Toplamı muxtasib (bazarlar hám kósheler, sháriyat nızam qaǵıydalarına ámel
qılıwdı qadaǵalaw etiwshi toplam ). Bul toplam xizmetkerleri etetuǵın tiykarǵı
jumıs qala hám awıllarda, kóshe hám bazarlarda tártip-ıntızamdı, tas-tárezin
qadaǵalawqilish edi. Xalıq tárepinen sháriyat nızam -qaǵıydalarına ámel qılıwdıń
qadaǵalawı da sol toplam moynında bolǵan. Bul toplamboshi óz mirg'azab
(xızmetker) lari menen barlıq qalalarda iskerlik kórsetken.
7. Toplamı mamlakai tán (mámleket jumıs boqaruvchisi toplamı ). Bul toplam
saray támiynatı menen baylanıslı sarp etiw-ǵárejetlerdi qadaǵalaw etken. Zárúrli
mámleketlik jumısları hám ásirese, ǵáziyne tabıs -shıǵımın baqlaw da sol toplam
moynında bolǵan.
8. Toplamı -diniy mekemege berilgen mal-múlk (-diniy mekemege berilgen mal-
múlk jerleri toplamı ). Machitlar, medreseler, ulıwma diniy mákemeler ixtiyorida
bolǵan jer-suw, buyım-múlk sıyaqlılardı basqargan.
9. Toplamı qazı az-ziyo (qazılıq jumısları toplamı ). Bul toplamdı mámlekettiń bas
qozisi basqargan. Toplam barlıq wálayatlar hám qalalar daǵı qozilar iskerligin
qadaǵalaw etip turǵan.
10. Mámleket múlki toplamı. Bul toplam hukmdor dinastiyaǵa tiyisli buyım-múlk
basqarıwı, qadaǵalawı, esap -kitapı menen shuǵıllanǵan.
Joqarıda sanap ótilgen toplamlardıń barlıǵı (soxib al-barid toplamınan basqa
) jergilikli hákimler hám joqarı oraylıq húkimetke boysınǵan. Atap ótiw kerekki,
Samaniyler dáwirinde jergilikli basqarıw sisteması da nátiyjeli iskerlik júrgizgen.
Wálayatlar basqarıwshıları - hákim, qalalar basqarıwshıları bolsa - baslıq dep
júrgizilgen. Wálayatlar hákimleri kóbinese húkimran dinastiya wákillerinen hám
úlken tásirge iye bolǵan iri zodagonlardan tayınlanǵan.
Samaniyler dáwirinde wálayat hám rayonlar ámir tárepinen tayınlanǵan
hákimler tárepinen mekeme etilgen. Ádetde bunday lawazımǵa jergilikli bay
zodagonlar usınıs etilgen. Samaniyler mámleketinde musulman ruxaniylarınıń
tásiri asa kúshli bolǵan. Olar oraylıq húkimet jumıslarında da aktiv qatnas etkenler.
Samaniyler mámleketiniń diniy turmısında hanifiylar islamdaǵı mekteplerligine
tiyisli ruxaniylar hámme diniy lawazımlardı óz qolına alǵanlar. Ruxaniylardıń
baslıǵı “ustod”, keyinirek “Shayıq ul-islam” dep atalǵan. “Ustod” den keyin óz
lawazımı boyınsha ruxaniylar arasında “xatib” turǵan. Ol jome' meshitlerinde juma
namazında neke qıyǵanda oqılatuǵın pátiya oqıw huqıqına iye bolǵan. Bul dáwirde
Buxara Shıǵıs daǵı islam áleminiń eń abıraylı oraylarınan birine aylanadı.
Movarounnahr daǵı dáslepki medreselerdiń bul jerde júzege keliw etiliwi de
biykarǵa emes.
Jer egaliginiń tómendegi formaları ámeldegi bolǵan :
Múlki sultanıy - shaxsan amirga tiyisli jer-suw, digirman, dúkanlar. Bul mulkni
awıl shóp-sharkorlari kireyge alǵanlar. Taǵı jer egaliginiń to'ma (ómirlik berilgen
jer), iqto (miyraslariy) túrleri bolǵan.
Menshikli shaxslarǵa tiyisli múlk: hukmdor siyasiy gruppa shańaraqı, dıyxan -
zodagonlarga, sayyidlar, áskersolor, bay sawdagerlerge tiyisli múlk esaplanǵan.
Shártli jer egaligi da bolǵan.
-diniy mekemege berilgen mal-múlk múlki: diniy mákemeler hám medreselerge
tiyisli múlk. Bul mulkni shólkem mutavallisi basqargan.
Jámáát múlki: jaylaw, taw janbawırlarındaǵı jawınnan suw ishetuǵın jerler.
Xiroj kólemi sháriyat hám mámleket nızamları tiykarında belgileńen.
Samaniylerdiń bir ǵana Buxara hám Karmana wálayatları xirojidan túsken tabısı
116866 dirxamni shólkemlestirgen.
Samaniyler dáwirinde jerler qaytaldan bóliw etildi. Jer iyeleriniń jańa toparı
dúzildi. Olardıń kópi áskeriylardan shıqqan edi. Mısalı, Alp Taginniń Xurasanda
hám Movarounnahrda 500 dane awılı bolıp, qandayda bir qala joq ediki, ol
jaǵdayda onıń qasri yamasa baǵı, yoxud karvonsaroyi bolmasa. Onıń tasaruffida
mińlaǵan atlar hám sharba buyımları bolǵan.
Samaniyler dáwirinde qúdiretli oraylasqan mámlekettiń payda bolıwı nátiyjesinde
Movarounnahr hám Xurasanda málim turaqlılıq payda boldı. Bul jaǵday mámleket
ekonomikalıq turmısına úlken tásir kórsetdi. Dıyxanshılıq, ónermentshilik hám
sawda tez pát penen rawajlana basladı. Movarounnahr hám Xurasan bul waqıtta
Shıǵıstıń ekonomikalıq tárepten eń rawajlanǵan úlkelikinen esaplanǵan.
Xurasan hám ásirese, Movarounnahr dıyxanshılıq úlkeligi qatarına kirgen.
Bulmanlarda dıyxanshılıq tiykarlanıp jasalma suwǵarıwǵa tiykarlanǵan. Kóplegen
say hám dáryalardan shıǵarılǵan úlken-kishi kanallar ámeldegi bolǵan. Buxara
oazisinde Shopurkon, Shohrud, Karmana, Poykand, Samarqand oazisinde Barj
(Darg'om), Barmsoy, Buzmadisoy, Ishtixon sıyaqlı kanallar qala hám awıllardı
suw menen támiyinlegen. Bunnan tısqarı bunday kanallar Xorezm, Qashqadárya,
Ferǵana hám Shoshda da bolǵan. Dereklerge qaraǵanda Shosh xalqı xalifa
Mo''tasimga (833-842) shaqırıq etip oazisde suw jetiwmasligi sebepli kanal
qurılısına járdem soraǵan. Jasalma suwǵarıwǵa tiykarlanǵan dıyxanchilikdan
tısqarı jawınnan suw ishetuǵınkor dıyxanshılıq da jaqsı jolǵa qoyılǵan.
Atızlarda biydaydıń túrli sortları, arpa, salı hám basqa masaqlı eginler egilgen.
Awıl xojalıǵında paxta jetistiriwge bólek áhmiyet berilgen. Paxta, ásirese,
Zarafshon, Qashqadárya hám Marv oazisinde kóp egilgen. Bog'dorchilik da jaqsı
rawajlanǵan. Baǵlarda alma, shaptalı, almurt, biyn, ánar, ánjir, ǵoza sıyaqlı túrli
miyweler jetiwtirilgan. Júzim jetistiriw jaqsı jolǵa qoyılǵan. Ásirese, Samarqand,
Marv, Hirotda jetiwtirilgan júzimler júdá qadrlanǵan. Ulıwma Xurasan hám
Movarounnahrdıń miyweleri óziniń túrli sortları hám joqarı sapalılıǵı menen pútkil
Shıǵısda danq taratgan. Kóplegen qurǵaqlay miyweler Evropanıń túrli qalalarına
jiberilgen.
Ulıwma, Samaniyler dáwirinde Xurasan hám Movarounnahr awıl xojalıǵınıń túrli
tarmaqları atap aytqanda, dıyxanshılıq jaqsı rawajlanǵan. Samaniyler dáwirinde
dıyxanshılıq menen bir qatarda ónermentshilik de keń pát menen tarqalǵan. Qala
xalqınıń kóp bólegi ónermentchilikniń túrli tarawları menen ataqlı bolǵanlar.
Dereklerde belgileńenler etiliwishe, Movarounnahrda, ásirese toqımashılıq jaqsı
taraqqiy etken. Bulmanlarda jipek hám jundan tayarlanǵan hár túrli gezlemeler
óziniń joqarı sapalılıǵı, ıqsham hám elegant naǵısları menen ajralıp turǵan.
Buxaranıń Zandana, Samarqanddagi Vedar hám Surxondaryodagi Darzańi
toqımashılarınıń ónimleri tek ǵana Movarounnahr hám Xurasandagina emes, bálki
Irak, Iran hám Indiyalarda da málim bolǵan. Atap aytqanda, Narshahiyniń
jazıwısha, Zandanada tayarlanǵan gezlemelerge Shıǵıs bazarında mútajlik kútá
úlken bolǵan. Ibn Xavqal hám Múqaddesiyniń atap kórsetiwe qaraǵanda, Vedarda
tayarlanǵan joqarı sapalı gezlemeler xalıqtıń joqarı siyasiy gruppaları arasında júdá
qadrlanǵan. Bul gezlemelerden tiykarlanıp ámirler, ministrler, túrli hámeldarlar,
qozilar ózlerine lipaslar tiktirganlar. Vedar gezlemesi hátte Xurasan úzindi de dep
atalǵan. Gezlemelerdiń túrli sortları bunnan tısqarı Keshda, Nasafda, Dabusiyada
hám kóplegen basqa qalalarda da tayarlanǵan.
Gúzeshilik de Samaniyler dáwirinde óz rawajlanıwınıń eń joqarı basqıshlarına
kóterilgen. Gúzeshilik charxini jáne de jetiliskenleniwi nátiyjesinde ıdıslardı
bezewde sırlardan paydalanıwdı jańalıq ashılıwı buǵan baylanıslı úlken tabıs boldı.
Nátiyjede ıdıslardı túrleri de, formaları da kóbeydi. Olardıń sapası keskin dárejede
asdı. Ídıslar túrli reńdegi sırlar menen bezetilip baslandı. Dereklerde belgileńenler
etiliwishe, ásirese, Samarqand, Binket hám Marv gúlalları tayarlaǵan ıdıslar óziniń
ıqsham forması, joqarı sapası, ájayıp hám elegant naǵısları menen ajralıp turǵan.
Epigrafik naǵıs menen bezetilgen hár túrli ıdıslar ásirese, dıqqatqa iyelik etiw bolıp
tabıladı. Sol dáwir tiyisli qalalarda alıp barılǵan arxeologik izertlewlerge
qaraǵanda, gúlallar qalalarda máhelle-máhelle bolıp jasaǵanlar. Mine sonday
máhelleler Samarqandda, Marvda, Hákisikatda, Termizde ashıp úyrenilgen.
Bul dáwirde shıyshesozlik da keń rawajlanǵan. Orta Aziya shıyshesozlari túrli
forma daǵı úlken-kishi shıyshe ıdıslardı tayarlaganlar. Ídıslar tiykarlanıp kógildir
hám ashıq reńdegi shıyshelardan tayarlanǵan. Olardıń málim bólegi naǵıslar
menen bezetilgen. Shıyshesozlarniń ustaxonalari Niso, Marv, Termiz, Poykand
sıyaqlı qalalarda ashıp úyrenilagan. Orta Aziya shıyshesozlariniń ónimine basqa
úlkelikte mútajlik úlken bolǵan.
Jazba derekler hám alıp barılǵan arxeologik qazıw jumıslarǵa qaraǵanda bul
dáwirde kán sanaatı rawajlanıwında úlken ózgerisler júz bergen. Bul dáwirde
Badaxshonda gúmis, altın, xrustal, ashıq kók reńli tas sıyaqlı qımbat bahalı metall
hám taslar qazib alıw dawam etken. Ustrushonaniń Mink rayonında úlken
muǵdarda temir rudası, Buttamda altın, gúmis, mıs hám basqa metallar, Tuzkon
ko'lida duz, Ferǵana daǵı Nokad degen orından altın, gúmis, Isfara qasında
toshko'mir qazib alınǵan. Ferǵanada neft da bar ekenligi jazba dereklerde
belgileńen.
Samaniyler
(819 - 1005 jj.)
Ahmad ibn Asad - Ferǵana hákimi
(819 - 864 jj.)
Nasr ibn Ahmad - aldın Samarqand hákimi, keyininen Movarounnahr hákimi
retinde (864 - 892 jj.)
Ismoil ibn Ahmad (Ismoil Samaniy)
(874 - 892 jj.- Buxara, 892 - 900 jj.- Movarounnahr hákimi) 900 - 907 jj.-
Mámleket húkimdarı
Ahmad ibn Ismoil
(907 - 914)
Ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma ibn Ahmad
(Ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma II)
(914 - 943 jj.)
Nuh ibn Ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma
(943 - 954 jj.)
Abdumalik I
(954 - 961 jj.)
Mansur I (Mansur ibn Nuh)
(961 - 976 jj.)
Nuh II (Nuh ibn Mansur)
(976 - 997 jj.)
Mansur II
(997 - 999 jj.)
Abdumalik II
(999 jj.)
Abu Ibrohim Ismoil al - Muntasir
(1000 - 1005 jj.)
Sol dáwirde qaǵaz islep shıǵarıw da jaqsı rawajlanǵan. Qaǵaz islep shıǵarıw
boyınsha eń iri oray Samarqand bolıp, odaǵı qaǵazlardıń ónimi tek orta Aziya
yamasa Shıǵısda emes, bálki Evropada da ataqlı bolǵan. Samarqand qaǵazınıń altı
sortı dereklerde belgileńen.
Joqarıda belgileńen ónermentshilik túrlerinen tısqarı samaniyler dáwirinde Orta
Aziyada tash ustalıq, zergerlik, aǵash ustasılıq sıyaqlı tarawlar talay rawaj tapqan.
Samaniyler dáwirinde kúshli hám ǵárezsiz mámlekettiń payda bolıwı dıyxanshılıq,
ónermentchilikniń rawajlanıwı, qalalardıń rawajlanıwı óz gezeginde ishki hám
sırtqı sawdanı jáne de ajıralmaslashuviga hám rawajlanıwına alıp keldi. Áwele,
qala hám awıllar ortasındaǵı sawda keńaydi. Ekinshi tárepden qala hám awıllardı
qońsılas kóshpelinchi xalıqlar hám basqa mámleketlikler menen baylanısı
rawajlandi.
Jazba dereklerde belgileńenler etiliwishe, bazarlar úlken-kishi qalalarda
hám hátte awıllarda da bolǵan. Ásirese, karvon jolları boylap jaylasqan, qalalarda
bir nesheden bazarlar bolǵan. Buxara, Xo'jand, Nasaf, Kesh, Termiz, Hirot, Marv,
Nishopur qalalarındaǵı bazarlar úlken hám júdá tıǵıs bolǵan. Istahriyniń jazıwısha,
Samarqandda Movarounnahrdıń bas bazarları jaylasqan. Bulmanǵa barlıq jerden
sawdagerler kelgen. Movarounnahrda tayarlanǵan ónimlerdiń úlken bólegi
Samarqandga keltirilgen hám odan keyin basqa úlkelikke tarqalǵan. Ishki hám
sırtqı sawdada ayırım kishi qalalardıń da ornı úlken bolǵan. Buǵan baylanıslı
Poykand qalası zárúrli áhmiyetke iye boladı. Dereklerde jazıwlishicha, bul qalada
samaniylerden aldın da sawdagerler Xorezm, Kaspiy boyı daǵı úlkelik hám Qıtay
menen aldı -sotti jumısları aparıwǵan. Qala hákimleri sawdagerler ushın hámme
shárt-shárayatlardı tuwdırib beriwge háreket etkenler. Qalada o'nlab karvon
saraylar ámeldegi bolǵan, olar bazarǵa jaqın orınlarda jaylasqan. Sawda sawda
qatarlarıları karvon saraydıń ózinde de bolǵan. Karvon saraylar jollarda da
qurılǵan.
Bazarlarda satılatuǵın buyımlar áwele jergilikli xalıqtıń zárúriyatın qandırıwǵa
qaratılǵan. Ónermentler óz buyımların satıp azıq-túlik buyımların satıp alıwǵan, óz
gezeginde dıyxanlar ónermentshilik buyımların satıp alıwǵan. IX-X ásirlerde Orta
Aziyanıń ekonomikalıq turmısında sawda-satıq úlken áhmiyetke iye edi. Buǵan
baylanıslı kóshpelinchilar menen shegara qatar bolǵan qalalardıń áhmiyeti úlken
bolǵan. Kóshpelinchilar qalalarǵa kelip, dıyxanshılıq hám ónermentshilik
ónimlerin satıp alınǵan zat etkenler, teri hám basqa sharbashılıq ónimlerin
satqanlar.
Orta Aziyalıq sawdagerler óz buyımların arab xalifaligi quramına kirgen
mámleketliklerge, Kavkazga, Xazar hám Bılǵarıyaga, Qıtay hám Indiyaǵa alıp
barıp satqanlar. Orta Aziyadan Qıtay menen Orta Jer teńizin birlestiruvchi hám
Qublası -Arqa Evropaǵa alıp baratuǵın karvon jolları ótken. Ásirese, Orta Jer teńizi
menen baylaw karvon jolı talay tıǵıs bolǵan. Bul jol Baǵdad, Hamadon, Nishopur,
Marv, Amul, Buxara, Nasaf, Kesh, Samarqand, Ustrushona, Shoch, Balasog'un
arqalı Qıtayǵa alıp barǵan. Qıtayǵa Orta Aziyadan atlar hám shıyshe buyımlar alıp
barılǵan. Qıtaydan bolsa hár túrli darayılar keltirilgen. Xazar, Bolgar hám Orıs
jerlerine Orta Aziyadan qurǵaqlay miyweler, hár túrli gezlemeler, gúrish hám
gúmis shıǵarılǵan. Óz gezeginde Qublası -Arqa Evropadan Orta Aziyaǵa teri, mıs,
teri, qaramal, qullar keltirilgen. Qublası -Arqa Evropa menen bolǵan sawda
baylanıslarında Xorezmlik sawdagerlerdiń ornı úlken bolǵan. Usı ekonomikalıq
jaǵday rawajlanıwı keyińi dinastiyalar dáwirinde de tiykarlanıp dawam etken.
Dostları ilə paylaş: |