Reja: Ibtidoiy tarixni davrlashtirish va sanalari

Sanalarni aniqlashda tabiiy fanlarning roli

Sopol buyumlarni magnitlanish natijasiga ko’ra, Yerning magniy maydoni chiziqlari tortiladi. Shunga qarab qadimiy sopol idishlar, sopoldan yasalagan boshqa buyumlarning sanasi aniqlanadi. Mazkur usul yerdan kavlanib olingan sopol buyumlarning sanasini 25 yil xato bilan belgilab berishi mumkin.

Sanani aniqlashning yana bir usuli dendroxronologik usuldir. Bu usul yordami bilan arxeologik yodgorliklarning madaniy qatlamlaridan topilgan daraxtlirning yillik xalqalriga karab, uning kesilgan vaqtini bir yilgacha aniqlida bilib olish mumkin.

Odamning eng qadimgi ajdodlari. Inson tabiat tirik mavjdodlarning eng oliysi va gul tojisi hisoblanadi. Yer yuzida bu oliydarajadagi mavjudotning paydo bo’lib, yashay boshlaganiga qarib 3, 5,3,5. million yillar o’tdi. Mazkur davr mobaynida inson mehnat qilish tufayli hayvonlar olamidan ajralib chiqib, uzoq rivojlanish bosqichini o’z boshidan kechirib, nihoyat bundan 40-45 ming yil ilgari hozirgi zamon qiyofasidagi odamga aylandi. Shu bilan antropolonez jarayoni ham tugab, nihoyasiga etdi.

O’zining kelib chiqishiga qiziqish uni bilishga intilish odamlarda juda ham erta uyg’ongan.

Lekin kishilarning ilmiy bilimi juda oz bo’lganligi tufayli bu masalaga uzoq vaqt javob topmaganlar. Ammo kishilar o’z ajdodlari haqida ko’pdan-ko’p afsona va rivoyatlar to’qiganlar. Ilmiy bilimlarning to’plana borishi natijasida odamlarda o’z o’tmishiga qiziqishning tobora kuchayishiga olib kelgan. Natijada odamning paydo bo’lishi haqida xilma-xil nazariyalar paydo bulgan.

Odamning paydo bo’lishi va yaratilishi haqida qadimgi o’rta asr diniy kitoblarida mantiqsiz afsona va rivoyatlar ko’p uchraydi.

XVIII va XIX asrlarda arxeologik, antropologiya soxasida qo’lga kiritgan ilmiy dalillar va ilg’or qarashlar, odamning kelib chiqishi xaqidagi diniy rivoyat va afsonalar ilk bor zarba berib, bu masalani bundan keyingi rivoji uchun zamin hozirladi..

XVIII-XIX asrlarda shakllanib vujudga kelgan arxeologiya fani qo’lga kiritgan yangi dalillar aloxida ahamiyatga ega bo’ldi.

Qadimgi davrning ilg’or fikrli Rim, Yunon, Xind va Xitoy mutaffakrlari insonning tabiiy ravishda paydo bo’lganligi haqida o’z muloxazalarini bildirganlar.

Lekin bu -fikr o’rta asrlarda cherkov va dinning ta’siri natijasida rivojlantirilmadi. Ammo XVII asr oxiri va XVIII acrdan boshlab olimlar bu masalaga jiddiy e`tibor bera boshladilar.

Chunonchi J. B. Lamark Karl Linney. Tomas Geksli¹ va boshqalar insonning bialogik jixatidan maymunlarga yaqinligi, kelib chiqishi va uning tabiatda tutgan o’rni haqida ilg’or fikrlar bilan maydonga chiqdilar.

Bu sohada mashxur ingliz alimi, tabiatshunos CH.Charl Darvinning xizmatlari alohida ahamiyatga egadir. CH. Darvin o’zining “Tabiy tanlanish, yo’li bilan turlarning paydo bo’lishi (1850), «Odamning paydo bo’lishi va jinsiy tanlanish-degan asarlarida o’zigacha to’plangan va o’zi yiqqan materiallarga asoslanib o’simliklar va xayvonlarning eng oddiy turlaridan rivojlanib, oliy turlarga etganligini isbot qilib berdi. CH. Darvin odamning xayvonot olamidan kelib chiqqanini isbot qilib berar ekan, u odimning paydo bo’lishida tabiiy tanlanishning ahamiyatiga ortiqcha baxo berib yuborib, ong muhim sotsial sabab bo’lgan mehnatning olamshumul ahamiyatini payqamadi. Lekin Darvinning ulug’ hizmati o’simliklarni, xayvonlarni hamda odamni xudo o’zgarmaydigan qilib yaratgan degan diniy afsonaviy fikrlarni yo’qqa chiqardi. U o’zining evolyutsion ta`minoti bilan er yuzidagi butun tirik mavjudotlarning oliysi odam ham yaratilgan, hamda turlar o’zgarmaydan degan metofizik va diniy tasavvurlarga qarshi chiqib, bu fikrlarni xato ekanligini isbot qilib berdi.

Lekin CH. Darvin o’z asarlarini yozayotgan davrda uchlamchi davrning odamsimon maymunlari bilan undan ko’p million yillar keyin kelib chiqkan xozirgi zamon odlarining bir-biri bilan bog’lovchi topilgan emas edi.

Lekin ko’p yillar davomida olib borilgan geologik, paleontologik arxeologik tadqiqot ishlari oraliqdagi bu uzilishni bir darajada to’ldirdi. Odamning ham, gorilla va shimponzelarning yaqin umumiy ajdodi hisoblangan odamsimon qazilma maymunlar driopiteklar 11-20 million yillar ilgari miotsen davrida, janubiy Osiyo, janubiy Yevropa va Afrikada tarqalgan edi.

Bulardan yana biri darvin driopeteki bo’lib, uning qoldiqlari Avstraliyaning o’rta miotsen yotqiziqlaridan topilgan.

Odam ajdodiga yaqinroq maymunlardan yana biri ramapitek bo’lib, ularning suyak qoldiqlari Shimoliy -Hindistondagi Sivalika tepaligining quyi pliotsen yotqiziqlaridan topilgan.

Romaniteklarning qoldiqlari Sharqiy Afrikadagi Keniyadan topilib, uni keniyapitek ham deb ataladi. Ular 10-14 million yil ilgari yashagan mavjudotdir.

Bu bosqichda inson ajdodi hozirgi zamon odamsimon maymunlaridan ajralib chiqqan bo’lib, romanotipek odam ajdodi deb hisoblash mumkin emas edi.

Romanotipetik tropik o’rmonlarda, daraxtlar ustidayashab o’simliklar bilan ovqatlanar va u ham odamsimon maymunning o’zginasi edi. Lekin ba`zan olimlar romanitipek nisbatan ochiq joylarda yashib, ikki oyoqda yurgan, degam fikrni ilgari suradilarki. Ammo bu qarashni ko’p olimlar qo’llab quvvatlamaydilar.

Bu jihatdan ham diqqatga sazovor bo’lib, uning ikki tishi, yuqori jag’ suyagining sinig’i 1939 yili Sharqiy Gruziyaning Sagarji rayonidagi Udobno degan joydan topilgan.

Udobnopitek miotsening oxiri, plotsenning boshlarida ya`ni 13-16 million yil muqaddam yashagan. Udobnopitek tishlarning tuzilishiga qarab xukm chiqarilsa, u ko’p jixatdan drionitek va rominipiteklarga yaqin bo’lgan. Olimlarning ta`kidlashicha u qadimgi karkidan, mastadan, ginparion, jrafa va giena kabi yirik hayvonlar bilan zamondosh bo’lgan odamsimon maymun edi.

Ammo avstralopitek deb ataluvchi qazilma maymun zoti romanipitekka, nisbatan ham odamga juda yaqin edi. Avstrolopitekning suyaklari dastlab 1924 yili R. Larte tomonidan kashf etilib bayon etilgan.



So’nggi vaqtda olib borilgan qidiruv ishlari natijasida 400 dan ortiq avstrolopitek maymunlarining suyak qoldiqlari topildi. Ularning aksariyati Janubiy va Sharqiy Afrikadan topilib, ikki urug’ga mansubdir.

Bu Tuanga, Makapansgata va Sterkfoyitadan topilgan afrikali avstralopitek hamda Kromdraya va Svarkraisadan topilgan parangriotidir. Ularning sanasn 900 ming yildan 3 million yilgacha borib taqaladi. Bular parantrop va boys zinjontropiga mansub bo’lib, Tanzaniyaning Olduvay darajasidan, Keniyaning Turkona (Rudolf) ko’li atrofidagi Kanepoy, Koo’a-fora, Lotegam, Ileret, Efiopiyaning janubidagi Omo daryosi vodiysidan topib o’rganilgan. Sharqiy Afrika avstropiteklarining sanasi kadiy-argon usuli bilan aniqlanishiga 5,5 bilan 0,7 million yil bilan chegaralanadi.

Shuni ham aytib o’gish kerakki, Sharqi-Janubiy va Janubiy Osiyodan ham avetrolonitekka yaqin bo’lgan mavjudodlarning suyaksuyaklari topilgan.

Xitoyning janubidan topilgan Blek gigantopitegeni Shimoliy Hindistonda topilgan bilaspur gigantointegining hamda Yavaning Sangirak degan joyidan topilgan qadimgi yavan magintroplarini shular jumlasidan kiritish mumkin.

Avstrolipetiklar yerda yashashga moslashgan mavjudod bo’lib, ikki oyoqlab yurgan. Ular hamma odamsimon maymunlardan tarqalgan va ayni vaqtda odamga yaqinlashib, qolgan edi. Ammo ularning oyoq-qo’llarida ushlagich organlari saqlanib qolgan bo’lib, u holi tayanch organi sifatida to’liq shakllangan emas edi. Uning barmoqlari ancha kuchli, bo’g’inlari taraqqiy etgan bo’lib, qamrab olish va mahkam tutish xususiyati bilan har qanday odamsimon maymunlar bo’g’inidan farq qilar edi.

Ammo bo’g’inlarida odamsimon maymunlarning biqinlariga o’xshash xususiyatlarga oz emas edi. Jag’ suyaklari katta bo’lib, lod tomonga turtib chiqmagan oziq tishlarinig kichikligi, tishlar orasidagi bo’shliqning bo’lmasligi, ularni odamsimon maymunlardan keskin (ajratib, odam bilan yaqinlashtirgan edi.) Avstropolitek miya qutisining o’rtacha xajmi 522 sm-ga barobar bo’lib, asosan 435 dan 600 sm³ oralig’ida tebranadi.

Ba`zi olimlar avstrolopitekni odam qatoriga qo’shsa, ba`zilari uni odamsimon maymunga mansub deb hisoblaydilar.

Ammo shuni unutmaslik kerakki, avstropoliteklar insonlar dunyosiga emas balki, hayvonot olamiga mansub mavjudod edi. Jag’ suyaklari tishining tuzilishi, hamda ular tomonidan o’ldirilgan pavian va boshqa sut emizuvchi hayvon suyaklarini topilishi avstropoliteklarni boshqa maymunlardan farq qilib, go’sht bilan ovqatlanganliklarini ko’rsatadi.