Qədim arxivlər haqqında

Mauristlər və onların arxiv elminin inkişafında rolu.
Arxivin inkişafında mauristlər mühüm rol oynamışlar; onlar Qərbi Avropa orta əsr əlyazmalarının toplanması və nəşrində xüsusilə görkəmli rol oynayıblar. Müqəddəs Maurus yığıncağı 1618-ci ildə yaradılmışdır (mərkəzi Paris Sen-Jermen-des-Pres monastırıdır) və 1790-cı ildə ləğv edilmişdir.
18-ci əsrdə ilk arxivşünaslıq idarələri yarandı. Ümumiyyətlə, XVIII əsrin sonlarında Avropa ölkələrinin hər birində bir-biri ilə əlaqəsi olmayan çoxlu arxivlər mövcud idi.
Müasir dövrdə arxiv işinin tarixinin əsas xüsusiyyətləri.
18-ci əsrin sonlarında baş verən Böyük Fransa İnqilabı arxiv işində yeni böyük dəyişikliklərə səbəb oldu. Arxivlər millətin malı elan edildi; feodal və kilsə arxivlərinin sənədləri feodalizmə qarşı mübarizədə güclü silaha çevrildi. Milli, daha sonra isə Müəssislər Məclisi Fransa Milli Arxivinin yaradılmasına qərar verdi, inqilab zamanı ölkənin qanunvericilik qurumlarının fəaliyyəti nəticəsində saxlanılan sənədlər burada cəmləşməyə başladı. Cümhuriyyətin 11-ci ilinin 7-ci ildönümündə (respublika təqviminə görə; 25 iyun 1794-cü il) Konvensiya Milli Arxivləri mərkəzi dövlət arxivi elan edən fərman verdi və ona həm yeni qanunvericilik sənədlərini, həm də tarixi sənədləri təqdim etmək tapşırıldı. Əyalətlərdə analoji materiallar idarə arxivlərində cəmlənməli idi. Yalnız tarixi baxımdan qiymətli sənədlər Paris Milli Kitabxanasına təhvil verilirdi. İlk dəfə olaraq ümumi arxiv islahatı haqqında müddəa müəyyən edən Messidor 7-nin fərmanının qəbul edilməsi bir sıra ölkələrin arxiv qanunvericiliyi üçün dönüş nöqtəsinə çevrildi.
XIX-XX əsrlərdə dövlət arxivlərinin cəmləşməsində, həm də arxivlərin xüsusi yaradılmış idarəetmə orqanına tabeliyində özünü göstərən arxivlərin mərkəzləşdirilməsi prosesi başladı. 19-cu əsrdə arxivlərin aşkarlığı prinsipi tanındı ki, bu da arxiv sənədlərindən istifadəni nisbətən əlçatan etdi. Fransada arxivlərin mərkəzləşdirilməsi sonralar XIX əsrin 40-80-ci illərində bir sıra qanunvericilik aktları ilə əsaslandırılmışdır. Bunlardan ən əhəmiyyətlisi 1884-cü il qanunu idi. Həmin qanuna görə, Milli Kommunal və xəstəxana arxivləri idarələrinin rəhbərliyi Təhsil Nazirliyində cəmləndi, onun nəzdində Arxiv İdarəsi, Arxiv Komissiyası və Müfəttişlik yaradıldı. Bütün idarə arxivləri arxiv idarəsinə, o da öz növbəsində kommunal və xəstəxana arxivlərinə tabe idi. Fransa modelinə yönəlmiş oxşar sistemlər Belçika (1879) və Hollandiyada (1875) da arxiv islahatı nəticəsində yaradılmışdır; burada Daxili İşlər Nazirliyinə tabe olan dövlət arxivləri (mərkəzi və əyalət) şəbəkəsi formalaşdırılmışdır.
İngiltərədə arxivlərin sistemləşdirilməsi prosesi yarımçıq qaldı. Burada, 1838-ci ildə İctimai Dövlət Arxivinin yaradılması haqqında qanun qəbul edildi və 1854-cü ildə Londonun bütün tarixi anbarları yeni binada cəmləşdi; mövcud qurumlardan da bəzi materiallar buraya gəlməyə başladı. Dövlət Arxivi heç bir nazirliyin və ya idarənin tabeliyində deyildi, İngiltərədə nə ümumi arxiv idarəsi, nə də yerli dövlət arxivləri şəbəkəsi yaradılmamışdır.
19-cu əsrin 2-ci yarısına qədər parçalanmış İtaliya arxivlərinin cəmləşməsi başladı: 1808-ci ildə Neapolda Baş Arxiv, 19-cu əsrin ortalarında Venesiyada, Florensiyada Dövlət Arxivi yarandı. İtaliyanın birləşməsindən sonra arxiv işində müəyyən islahatlar aparıldı. 1861-ci ildə İtaliya Krallığının Arxivi yaradıldı, bütün dövlət arxivləri Daxili İşlər Nazirliyinin tabeliyinə verildi.
Siyasi cəhətdən parçalanmış Almaniyada da arxiv islahatları 19-cu əsrin birinci yarısında, yalnız ayrı-ayrı alman dövlətləri daxilində (Prussiya, Bavariya, Saksoniya və s.) həyata keçirilirdi.
Arxivin inkişafı və onların məlum mərkəzləşdirilməsi, sənədlərin elmi şəkildə öyrənilməsi arxiv elminin inkişafına səbəb oldu. Demək olar ki, hər bir az və ya çox inkişaf etmiş ölkələrdə tarixçi və arxivçilərin xüsusi kadrlarının hazırlanmasına başlanıldı. Fransa bu məsələdə aparıcı rol oynadı. Hələ 1821-ci ildə burada Xartiyalar Məktəbi (Ecole des chartes) kimi tanınan xüsusi arxiv institutu yaradılmışdır. Dünyanın bir çox başqa ölkələrində də tədricən oxşar məktəblər və institutlar yaradıldı.
Şərqin bir çox ölkələrində müstəmləkəçi hakimiyyətlərin diqqətsizliyi siyasəti Şərq ölkələrində arxiv işinə mənfi təsir göstərmişdir. Çox vaxt müstəmləkə və yarımmüstəmləkə ölkələrinin arxivlərinə etinasız yanaşılır, bəzən arxivlər müstəmləkəçilər tərəfindən talan edilir, bir çox qədim əlyazmalar Avropa ölkələrinə aparılırdı. Buna görə də müstəmləkə dövrünün bir çox materialları Şərq ölkələrinin hüdudlarından kənarda ortaya çıxmışdı.

Ədəbiyyat:

1. Архивы и архивное дело в иностранных государствах. Под ред. В.В.Максакова.- вып.1, Москва, 1959, вып.2, Москва 1957.
Старостин Е.В. Зарубежное архивоведение: проблемы истории, теории и методологии. Москва, 1997.
Иофе В.Г. Всеобщая История Архивов И Ведущие Архивы Современного Мира. Ташкент, 2009 https://proza.ru/2013/07/25/601