O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus talim vazirligi



Yüklə 246,07 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə5/11
tarix02.01.2022
ölçüsü246,07 Kb.
#41488
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   11
endokrin funktsiyalarning fiziologik tashkillanishi

etilish  chizmasi. 

 

Har  bir  endokrinli  funktsiya  –  dinamik,  murakkab  tashkil  bo`lgan 



tizim    hisoblanib,  qator  o`zaro  uzviy  va  o`zaro  nozik  muvozanatlashgan 

komponentlardan    tashkil  topgan  (tizimosti).  Har  bir  endokrinli 

funktsiyaning  fiziologik  jihatdan  strukturasi  quyidagilarni  o`ziga  qamrab 

olgan:  1)  bezda  gormonlarning  (yoki  progormonlar)  sintezi  va 

sekretsiyasi;  2)  bezlar  funktsiyalarini  maxsus  va  o`zini–o`zi    boshqarish 

jarayonlari;  3)  sekretsiya  qilinayotgan  gormonlarning  qonga  maxsus  

Spetsifik 

boshqarish 

tizimi  va  gormonlar 

mahsulotini 

o’z-

o’zidan boshqarilishi. 



Gormonlar  biosintezi 

(progormonlar) 

Endokrin 

tizim 


 

S

p



et

si

fi



tr

an



sp

o

rt



 o

q

si



ll

g



ar

m

o



n

la



 

L

im



fa

 

Q



on

 

Spetsifik  gormonal retseptorlar  



va metabolizm  fermentlari 

Gormonlar  metabolizmining   

spetsifik fermentli  tizimlari 

Jigar,buyraklar,   ichaklar  va boshq. 

Gormonal 

metabolitlar 

ekskritsiyasi 



transport  qilinishi;  4)  gormonlar  metabolizmining  maxsus  fermentlarini 

periferiyaga    hamda  ularning  ekskretsiya  qilinishi;  5)  gormonlarning 

javob  beruvchi  (reaktsiya  qiluvchi)  to`qimalar  bilan  maxsus  o`zaro  ta`sir 

qilishi.  Barcha,  yuqoridagi    komponentlarni  birlashishi  maxsus 

gormonalli  signalni  yuzaga  kelish,  uzatilish,    qabul  qilish,  tezlashtirish, 

amalga  oshirish  va  tamom  bo`lish  kabi  cheklovlarni  ta`minlovchi  o`zaro 

mos  holdagi  endokrinli  funktsiyalarni  tashkil  etadi.  Ushbu    funktsional 

tizimning  har  qanday  bir  zvenosida  yuzaga  keluvchi  o`zgarish,  tizimni  

yaxlitligicha  ishini  o`zgartiradi  (V.V.Menshikov,  1970).  Turli  endokrinli 

funktsiyalar  orasidagi  o`zaro  bog`liqlikni,  har  qanday  zvenosi  darajasida 

amalga  oshirilishi mumkin.   

1.  Har  bir  endokrin  funktsiyaning  markaziy  zvenosi  bo`lib, 

gormonlar    biosintezi  (biogenezi)  bajariladigan  unga  xos  bo`lgan 

endokrin  bez  hisoblanadi.    Gormonning  spetsifik  strukturasi  shakllanadi 

va sintezlangan  gormonni  qonga sekretsiyasi  amalga  oshiriladi.   

2.  Har  qanday  boshqaruvchi  apparat  singari  endokrinli  bezlar 

organizmning  ichki  va  tashqi  muhit  o`zgarishlariga  o`zining  funktsional 

o`zgartirishi  bilan  javob    berish  orqali,  juda sezuvchanlik bilan reaktsiya 

qiladi.  Spontan  ravishda  ayrim  bazal    miqdordagi  gormonlarni  qonga 

sintez  va  sekretsiya  qilib,  bezlar  maxsus  tashqi  stimullarga javob tarzida 

o`z 

funktsiyasini 



tezlashtirib 

(giperfunktsiya, 

gormonlarni  

gipersekretsiyasi)  yoki  uni  susaytirib  (gipofunktsiya,  gormonlarni 

giposekretsiyasi)  reaktsiya  qiladi.  Bezlarning  holatini  o`zgarishi  har  bir 

bezga  hos  bo`lgan  maxsus    boshqarish  va  o`z-o`zini  boshqarish 

mehanizmlari  yordamida  amalga  oshiriladi.      Ayrim  hollarda  bezlar 

funktsiyasini  to`g`ridan-to`g`ri  boshqarish  gipotalamus-gipofiz    tizimi 

bilan  bajariladi.  Holbuki,  masalan,  kortikosteroidlar  biosintezi  va 

ularning    sekretsiyasi  spetsifik  ravishda  gipofizning  AKTG  gormoni 

bilan  nazorat  qilinadi  va    uning  sekretsiyasi  gipotalamusning 

kortikoliberinlarining  nazorati  ostida  bo`ladi.    Boshqarishning  huddi 

shunday  tizimi  gonadlar  (lyuliberin  va  folliberin  LG  va  FSG  –jinsiy  

gormonlar)  qalqonsimon  (tiroliberin  –TTG  –tireoid  gormonlar)  kabi 

bezlarda   ham mavjud.   

Boshqa  hollarda  bezlarning  bevosita  spetsifik  stimullanilishi  ham 

gormonlar 

 

yordamida 



bajariladi, 

y`ani 


buyrakusti 

bezidan 


aldosteronning  biosintezi  va    sekretsiya  qilinishi,  angiotenzin  gormoni 

bilan  me`daosti  bezidan  insulinni    sekretsiyasi  esa  –  glyukagon  maxsus 

stimullanadi.  Bu  vaqtda  bezlarning    funktsiyalari  albatta  gormonlar 

yordamida  maxsus  boshqarilmasligi  ham  mumkin.      Ko`pchilik 




holatlarda  neyromediatorlar  glyukoza,  aminokislotalar,  ionlar  kabi  turli  

gormonal  bo`lmagan  metabolitlarni  endokrin  funktsiyalari  uchun 

boshqaruvchi   stimullar bo`lishi mumkin.   

M.M.Zavadovskiyning 

(1941) 

aniqlashicha, 

ichki 

sekretsiya 



bezlarining    bevosita  boshqarilish  omillari  bilan  birga,  ularning  o`z-

o`zini  boshqarish    mehanizmlari  muhim  rol  o`ynaydi.  Boshqaruvchi 

stimul  o`zaro  mos  holda    bezlarning  funktsiyalarini  modullashtirib, 

ularning  qonga  sekretsiya  qilinuvchi    gormonlarni  darajalarini  nazorat 

qiladi,  ya`ni  ularning  o`zgarishi  o`z  navbatida  yuboriladigan  stimullar 

tezligiga  boshqaruvchanlik  ta`sir  ko`rsatadi.  Shunday  qilib,    qayta 

bog`lanish  mehanizmi  amalga  oshiriladi.    Ayrim  hollarda  funktsional 

tizimni    o`z-o`zidan  faollashuvini  ta`minlab-ijobiy  bo`lsa,  boshqa 

hollarda uning holatini  mutadillashishini  ta`min  etib-salbiy  bo`ladi.   

3.  Qonga  tushgan  gormonlar,  u  bilan  to`qima  va  organlarga 

transport  qilinadi.    Bu  paytda  faqatgina  gormonning  uncha  katta 

bo`lmagan  qismi  erkin  holda  suvning    eritmasi  shaklida  aylanadi. 

Kattagina  qismi  esa  qon  tarkibida  plazma  oqsillari  va    shaklli elementlar 

bilan  qayta  tiklanish  qobiliyatiga  ega  bo`lgan  komplekslar    shaklida 

bo`ladi.  Bunday  komplekslarni  tashkil  qiluvchi  komponentlari  bir-biri 

bilan    nekovalentli  bog`lar  bilan  bog`langan.  U  yoki  bu  gormonlarni 

maxsus  biriktirib    oluvchi  plazmaning  transport  oqsillari  muhim 

ahamiyatga  ega.  Maxsus  biriktirib  transport  qiladigan  oqsillarga-

transkortin,  tanlab  biriktirib  oluvchi-kortikosteroidlar    va  progestinlar, 

tireoid  gormonlar  bilan  kompleks  hosil  qiluvchi-tiroksin  biriktiruvchi 

globulin va hakoza.   

Ushbu  oqsillar  bilan  komplekslar  hosil  qilgan  gormonlar  qon 

yo`llarida  jamlanadi  va  shu  bilan  vaqtinchalik  biologik  ta`sir  ko`rsatish 

va  metabolik  o`zgarishlar  doirasidan  chiqadi.  Bizning  nazarimizda, 

gormonlarning  plazmaning  maxsus    oqsillari  bilan  komplekslar  hosil 

qilishi–gormonlar  konsentratsiyasida  og`ishlarni  buferlanish  va    qon 

oqishda  ularning zahiralarini  hosil bo`lish mehanizmidir.   

4.  Qonning  transport  oqsillari  bilan  birikmagan  gormonlar 

hujayralar  va    to`qimalarga  kirish  imkoniga  ega  bo`ladi.  To`qimalarda 

parallel  ravishda  ikki  jarayon  kechadi:gormonal  samaralarning  amalga 

oshishi  va  gormonlarning  metabolik    inaktivatsiyasi-katabolizmi. 

Metabolik  inaktivatsiya  jarayoni  jigarda,  ingichka    ichaklarda  va 

buyraklarda  juda  jadal  kechadi  va  gormonal  gomeostazni  ta`min    etishda 

muhim ahamiyatga  ega.  




Agar 

gormonlarning 

sekretsiya 

tezligini 

jiddiy 

darajada 

to`qimalarga    kelayotgan  miqdori  aniqlasa,  katabolizm  va  ekskretsiya 

qilinish  tezligini  esa  uni    organizmdan  chiqarilishi  aniqlaydi.  Shunday 

qilib,  gormonal  katabolizm  periferik    to`qimalardagi  fermentlar  tizimi 

har  bir  gormonlar  guruhi  uchun  gormonal    katabolizmni  amalga  oshirib, 

organizmdagi  gormonlar  faolligini  boshqarishning  muhim  mehanizmi 

hisoblanadi,  ikkinchi  tomondan  maxsus  katabolik  jarayonlar,    qondagi 

faol  gormonlar  konsentratsiyasiga  bevosita  ta`sir  ko`rsatib  teskari 

bog`lanish    mehanizmi  orqali  bezlardan  uning  ajralish  tezligini  nazorat 

qiladi.  Periferiyada  gormonlarni  metabolik  o`zgarishi  ayrim  hollarda 

ularni  faqatgina  inaktivatsiyaga    uchratmasdan,  balki  uni  faollashtiradi 

ham. 

Bunday 


hollarda 

gormonlar 

 

metabolizmini, 



gormonlar 

faollashuvini  to`qimali  o`z-o`zidan  boshqarilish  shakli  deb    baholash 

mumkin.   

Gormonlar  katabolizmi  organizmda  ularning  faol  shakllarini 

saqlanishiga  va  qonda  erkin  hamda  oqsillar  bilan  birikkan  gormonlar 

nisbatini  o`zgartirish  yo`li  bilan  ta`sir  qiladi.  Katabolizmni  tezlashishi 

qondagi  erkin  va  birikkan  gormonlar  orasida  o`rnatilgan  dinamik 

muvozanatni  avtomatik  ravishda  erkin  shakldagi  gormonlarni    ortishiga 

olib  keladi  va  natijada  ularni  to`qimalarga  kiradigan  miqdorini 

ko`paytiradi.    Katabolizmni  tezlashishini  uzoq  muddat  davom  etishi,  

maxsus  transport  oqsillarini    biosintezini  to`xtatishi  mumkin  va  qondagi 

gormonlarni  erkin  holdagi  biologik  faol    shakllari  miqdorini 

ko`paytiradi.   

5.  Gormonlarning  murakkab  dinamikasining  ohirgi  biologik 

mohiyati  maxsus  boshqaruvchilik  samarasini  amalga  oshishiga  olib 

keluvchi  reaktiv  to`qimalar  bilan    uning  o`zaro  maxsus  ta`sir 

ko`rsatishidir.  Shu  sababli  ushbu  jarayon  endokrin    funktsiyalarni,  uning 

hujayrali 

taqdim 

qilinayotgan 

fiziologik 

tuzilishining 

muhim  

komponentidir.  Holbuki,  periferiyadagi  gormonlar  ta`siriga  reaktsiya 

qiluvchi  barcha    organ  va  to`qimalarni  to`lig`icha  endokrinli  tizimlar 

tarkibiga  kiritish  mumkin  emas.    Shu  bilan  birga  gormonlarni  sezuvchan 

va  nishon  to`qimalarning  hujayralarida    ma`lum  organlarni  taniy 

oladigan  maxsus  apparatlar  bor.  Muhim  hujayra    oqsillaridan    tashkil 

topgan  bu  apparat  gormonal  tsitoreseptorlar  deb  nomlanadi.  Nishon  

organlarda  kortikosteroidlar,  jinsiy,  tireoid,  insulinli,  glyukagon,    AKTG 

va  boshqa    gormonlarni  alohida  spetsifik  sitoretseptorlari  mavjud.  Bu 

gormonlarning 

 

retseptorlari 



har 

bir 


endokrin 

funktsiyaning–

kortikosteroidli,  gonadli,  tireoidli,    insulinli,  glyukagonli  to`qima 



komponentlari  hisoblanadi.  Retseptorlarning    funktsional,  strukturaviy 

tashkil  etilganligi  va  kontsentrasiyasidan  ushbu  gormonga    to`qimalar 

reaktsiyasining  xususiyatlari  va  darajasi  imkoniyatlari  ma`lum  darajada  

bog`liq  bo`ladi.   

Shunday  qilib,  har  bir  endokrinli  funktsiya,  gormonalli  signalni 

kuchi  va    spetsifikasining  hamda  hujayralar  va  to`qimalarning  ushbu 

gormonga  sezuvchanligini  aniqlovchi  turli  darajadagi  ko`p  komponentli 

o`zaro  uzviy  bo`lgan  jarayonlarning    dinamik  tizimi  bilan  taqdim  etiladi. 

Funktsiyalarning  har    bir  darajasida  signallarning    spetsifikligi  mutloq 

emas,  balki  u  yoki  bu  darajada  nisbiydir.  Shu  bois,  endokrinli    tizim–

faqatgina  ichki  sekretsiya  bezlari  emas,  balki  endokrinli  funktsiyalar 

tizimidir.   

Turli 

endokrinli 



funktsiyalarning 

fiziologik 

tashkillanish 

mehanizmlarining  komponentlarini  tahlil  qilish  hozirgi  zamon  nazariy 

endokrinologiyasining  bosh  vazifalaridan  birini tashkil etadi.   

Hozirgi  zamon  endokrinologiyasining  boshqa  muhim  jihatlaridan 

bo`lib,    organizmning  hayotiy  faoliyat  jarayonlarini  boshqarishdagi  turli 

endokrinli    funktsiyalarni  o`zaro  uzviyligini  tadqiq  qilish  hisoblanadi. 

Bu  muammoni  hal  etish  juda  murakkab  masaladir,  chunki,  endokrin 

funktsiyalarning  o`zaro  ta`siri  turli    darajadagi  ko`plab  dinamik 

xarakterga  ega bo`lgan  tashqi va ichki shart-sharoitlarga   bog`liqdir.   

 


Yüklə 246,07 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   11




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin