etilish chizmasi.
Har bir endokrinli funktsiya – dinamik, murakkab tashkil bo`lgan
tizim hisoblanib, qator o`zaro uzviy va o`zaro nozik muvozanatlashgan
komponentlardan tashkil topgan (tizimosti). Har bir endokrinli
funktsiyaning fiziologik jihatdan strukturasi quyidagilarni o`ziga qamrab
olgan: 1) bezda gormonlarning (yoki progormonlar) sintezi va
sekretsiyasi; 2) bezlar funktsiyalarini maxsus va o`zini–o`zi boshqarish
jarayonlari; 3) sekretsiya qilinayotgan gormonlarning qonga maxsus
Spetsifik
boshqarish
tizimi va gormonlar
mahsulotini
o’z-
o’zidan boshqarilishi.
Gormonlar biosintezi
(progormonlar)
Endokrin
tizim
S
p
et
si
fi
k
tr
an
sp
o
rt
o
q
si
ll
i
g
ar
m
o
n
la
r
L
im
fa
Q
on
Spetsifik gormonal retseptorlar
va metabolizm fermentlari
Gormonlar metabolizmining
spetsifik fermentli tizimlari
Jigar,buyraklar, ichaklar va boshq.
Gormonal
metabolitlar
ekskritsiyasi
transport qilinishi; 4) gormonlar metabolizmining maxsus fermentlarini
periferiyaga hamda ularning ekskretsiya qilinishi; 5) gormonlarning
javob beruvchi (reaktsiya qiluvchi) to`qimalar bilan maxsus o`zaro ta`sir
qilishi. Barcha, yuqoridagi komponentlarni birlashishi maxsus
gormonalli signalni yuzaga kelish, uzatilish, qabul qilish, tezlashtirish,
amalga oshirish va tamom bo`lish kabi cheklovlarni ta`minlovchi o`zaro
mos holdagi endokrinli funktsiyalarni tashkil etadi. Ushbu funktsional
tizimning har qanday bir zvenosida yuzaga keluvchi o`zgarish, tizimni
yaxlitligicha ishini o`zgartiradi (V.V.Menshikov, 1970). Turli endokrinli
funktsiyalar orasidagi o`zaro bog`liqlikni, har qanday zvenosi darajasida
amalga oshirilishi mumkin.
1. Har bir endokrin funktsiyaning markaziy zvenosi bo`lib,
gormonlar biosintezi (biogenezi) bajariladigan unga xos bo`lgan
endokrin bez hisoblanadi. Gormonning spetsifik strukturasi shakllanadi
va sintezlangan gormonni qonga sekretsiyasi amalga oshiriladi.
2. Har qanday boshqaruvchi apparat singari endokrinli bezlar
organizmning ichki va tashqi muhit o`zgarishlariga o`zining funktsional
o`zgartirishi bilan javob berish orqali, juda sezuvchanlik bilan reaktsiya
qiladi. Spontan ravishda ayrim bazal miqdordagi gormonlarni qonga
sintez va sekretsiya qilib, bezlar maxsus tashqi stimullarga javob tarzida
o`z
funktsiyasini
tezlashtirib
(giperfunktsiya,
gormonlarni
gipersekretsiyasi) yoki uni susaytirib (gipofunktsiya, gormonlarni
giposekretsiyasi) reaktsiya qiladi. Bezlarning holatini o`zgarishi har bir
bezga hos bo`lgan maxsus boshqarish va o`z-o`zini boshqarish
mehanizmlari yordamida amalga oshiriladi. Ayrim hollarda bezlar
funktsiyasini to`g`ridan-to`g`ri boshqarish gipotalamus-gipofiz tizimi
bilan bajariladi. Holbuki, masalan, kortikosteroidlar biosintezi va
ularning sekretsiyasi spetsifik ravishda gipofizning AKTG gormoni
bilan nazorat qilinadi va uning sekretsiyasi gipotalamusning
kortikoliberinlarining nazorati ostida bo`ladi. Boshqarishning huddi
shunday tizimi gonadlar (lyuliberin va folliberin LG va FSG –jinsiy
gormonlar) qalqonsimon (tiroliberin –TTG –tireoid gormonlar) kabi
bezlarda ham mavjud.
Boshqa hollarda bezlarning bevosita spetsifik stimullanilishi ham
gormonlar
yordamida
bajariladi,
y`ani
buyrakusti
bezidan
aldosteronning biosintezi va sekretsiya qilinishi, angiotenzin gormoni
bilan me`daosti bezidan insulinni sekretsiyasi esa – glyukagon maxsus
stimullanadi. Bu vaqtda bezlarning funktsiyalari albatta gormonlar
yordamida maxsus boshqarilmasligi ham mumkin. Ko`pchilik
holatlarda neyromediatorlar glyukoza, aminokislotalar, ionlar kabi turli
gormonal bo`lmagan metabolitlarni endokrin funktsiyalari uchun
boshqaruvchi stimullar bo`lishi mumkin.
M.M.Zavadovskiyning
(1941)
aniqlashicha,
ichki
sekretsiya
bezlarining bevosita boshqarilish omillari bilan birga, ularning o`z-
o`zini boshqarish mehanizmlari muhim rol o`ynaydi. Boshqaruvchi
stimul o`zaro mos holda bezlarning funktsiyalarini modullashtirib,
ularning qonga sekretsiya qilinuvchi gormonlarni darajalarini nazorat
qiladi, ya`ni ularning o`zgarishi o`z navbatida yuboriladigan stimullar
tezligiga boshqaruvchanlik ta`sir ko`rsatadi. Shunday qilib, qayta
bog`lanish mehanizmi amalga oshiriladi. Ayrim hollarda funktsional
tizimni o`z-o`zidan faollashuvini ta`minlab-ijobiy bo`lsa, boshqa
hollarda uning holatini mutadillashishini ta`min etib-salbiy bo`ladi.
3. Qonga tushgan gormonlar, u bilan to`qima va organlarga
transport qilinadi. Bu paytda faqatgina gormonning uncha katta
bo`lmagan qismi erkin holda suvning eritmasi shaklida aylanadi.
Kattagina qismi esa qon tarkibida plazma oqsillari va shaklli elementlar
bilan qayta tiklanish qobiliyatiga ega bo`lgan komplekslar shaklida
bo`ladi. Bunday komplekslarni tashkil qiluvchi komponentlari bir-biri
bilan nekovalentli bog`lar bilan bog`langan. U yoki bu gormonlarni
maxsus biriktirib oluvchi plazmaning transport oqsillari muhim
ahamiyatga ega. Maxsus biriktirib transport qiladigan oqsillarga-
transkortin, tanlab biriktirib oluvchi-kortikosteroidlar va progestinlar,
tireoid gormonlar bilan kompleks hosil qiluvchi-tiroksin biriktiruvchi
globulin va hakoza.
Ushbu oqsillar bilan komplekslar hosil qilgan gormonlar qon
yo`llarida jamlanadi va shu bilan vaqtinchalik biologik ta`sir ko`rsatish
va metabolik o`zgarishlar doirasidan chiqadi. Bizning nazarimizda,
gormonlarning plazmaning maxsus oqsillari bilan komplekslar hosil
qilishi–gormonlar konsentratsiyasida og`ishlarni buferlanish va qon
oqishda ularning zahiralarini hosil bo`lish mehanizmidir.
4. Qonning transport oqsillari bilan birikmagan gormonlar
hujayralar va to`qimalarga kirish imkoniga ega bo`ladi. To`qimalarda
parallel ravishda ikki jarayon kechadi:gormonal samaralarning amalga
oshishi va gormonlarning metabolik inaktivatsiyasi-katabolizmi.
Metabolik inaktivatsiya jarayoni jigarda, ingichka ichaklarda va
buyraklarda juda jadal kechadi va gormonal gomeostazni ta`min etishda
muhim ahamiyatga ega.
Agar
gormonlarning
sekretsiya
tezligini
jiddiy
darajada
to`qimalarga kelayotgan miqdori aniqlasa, katabolizm va ekskretsiya
qilinish tezligini esa uni organizmdan chiqarilishi aniqlaydi. Shunday
qilib, gormonal katabolizm periferik to`qimalardagi fermentlar tizimi
har bir gormonlar guruhi uchun gormonal katabolizmni amalga oshirib,
organizmdagi gormonlar faolligini boshqarishning muhim mehanizmi
hisoblanadi, ikkinchi tomondan maxsus katabolik jarayonlar, qondagi
faol gormonlar konsentratsiyasiga bevosita ta`sir ko`rsatib teskari
bog`lanish mehanizmi orqali bezlardan uning ajralish tezligini nazorat
qiladi. Periferiyada gormonlarni metabolik o`zgarishi ayrim hollarda
ularni faqatgina inaktivatsiyaga uchratmasdan, balki uni faollashtiradi
ham.
Bunday
hollarda
gormonlar
metabolizmini,
gormonlar
faollashuvini to`qimali o`z-o`zidan boshqarilish shakli deb baholash
mumkin.
Gormonlar katabolizmi organizmda ularning faol shakllarini
saqlanishiga va qonda erkin hamda oqsillar bilan birikkan gormonlar
nisbatini o`zgartirish yo`li bilan ta`sir qiladi. Katabolizmni tezlashishi
qondagi erkin va birikkan gormonlar orasida o`rnatilgan dinamik
muvozanatni avtomatik ravishda erkin shakldagi gormonlarni ortishiga
olib keladi va natijada ularni to`qimalarga kiradigan miqdorini
ko`paytiradi. Katabolizmni tezlashishini uzoq muddat davom etishi,
maxsus transport oqsillarini biosintezini to`xtatishi mumkin va qondagi
gormonlarni erkin holdagi biologik faol shakllari miqdorini
ko`paytiradi.
5. Gormonlarning murakkab dinamikasining ohirgi biologik
mohiyati maxsus boshqaruvchilik samarasini amalga oshishiga olib
keluvchi reaktiv to`qimalar bilan uning o`zaro maxsus ta`sir
ko`rsatishidir. Shu sababli ushbu jarayon endokrin funktsiyalarni, uning
hujayrali
taqdim
qilinayotgan
fiziologik
tuzilishining
muhim
komponentidir. Holbuki, periferiyadagi gormonlar ta`siriga reaktsiya
qiluvchi barcha organ va to`qimalarni to`lig`icha endokrinli tizimlar
tarkibiga kiritish mumkin emas. Shu bilan birga gormonlarni sezuvchan
va nishon to`qimalarning hujayralarida ma`lum organlarni taniy
oladigan maxsus apparatlar bor. Muhim hujayra oqsillaridan tashkil
topgan bu apparat gormonal tsitoreseptorlar deb nomlanadi. Nishon
organlarda kortikosteroidlar, jinsiy, tireoid, insulinli, glyukagon, AKTG
va boshqa gormonlarni alohida spetsifik sitoretseptorlari mavjud. Bu
gormonlarning
retseptorlari
har
bir
endokrin
funktsiyaning–
kortikosteroidli, gonadli, tireoidli, insulinli, glyukagonli to`qima
komponentlari hisoblanadi. Retseptorlarning funktsional, strukturaviy
tashkil etilganligi va kontsentrasiyasidan ushbu gormonga to`qimalar
reaktsiyasining xususiyatlari va darajasi imkoniyatlari ma`lum darajada
bog`liq bo`ladi.
Shunday qilib, har bir endokrinli funktsiya, gormonalli signalni
kuchi va spetsifikasining hamda hujayralar va to`qimalarning ushbu
gormonga sezuvchanligini aniqlovchi turli darajadagi ko`p komponentli
o`zaro uzviy bo`lgan jarayonlarning dinamik tizimi bilan taqdim etiladi.
Funktsiyalarning har bir darajasida signallarning spetsifikligi mutloq
emas, balki u yoki bu darajada nisbiydir. Shu bois, endokrinli tizim–
faqatgina ichki sekretsiya bezlari emas, balki endokrinli funktsiyalar
tizimidir.
Turli
endokrinli
funktsiyalarning
fiziologik
tashkillanish
mehanizmlarining komponentlarini tahlil qilish hozirgi zamon nazariy
endokrinologiyasining bosh vazifalaridan birini tashkil etadi.
Hozirgi zamon endokrinologiyasining boshqa muhim jihatlaridan
bo`lib, organizmning hayotiy faoliyat jarayonlarini boshqarishdagi turli
endokrinli funktsiyalarni o`zaro uzviyligini tadqiq qilish hisoblanadi.
Bu muammoni hal etish juda murakkab masaladir, chunki, endokrin
funktsiyalarning o`zaro ta`siri turli darajadagi ko`plab dinamik
xarakterga ega bo`lgan tashqi va ichki shart-sharoitlarga bog`liqdir.
Dostları ilə paylaş: |