R
.
m
,
və
R
kəmiyyətləri konstant deyildir və
mürəkkəb asılılıqlara təyin olunur. Maqnit nüfuzluğu
Ģəkil 3.1 [2]-də verilmiĢ əyri üzrə təyin olunur.
;
lim
0
0
H
B
H
baş
dH
dB
d
0
.
56
Şək. 3.1. Maqnit sahə gərginliyi H- dan asılı olan
maqnit nüfuzluğu (1) və
d
differensial
maqnit nüfuzluğu (2)
m
kəmiyyətinin qiymətindən asılı olaraq bütün
cisimlər üç sinfə bölünür: diomaqnetiklər, paramaqnetiklər
və ferromaqnetiklər.
Diomaqnetiklərdə
m
«0; paramaqnetiklərdə
m
>0;
ferromaqnetiklərdə
m
»0 (10
4
və daha çox).
Ferromaqnetiklər
paramaqnetiklərdən bir çox
xüsusiyyətlərinə görə fərqlənirlər:
H və B arasındakı asılılığı ifadə edən maqnitlənmə
əyrisi paramaqnitlər üçün düz xətt, ferromaqnitlər üçün
ün sabit olmadığından mürəkkəb xarakterli olur;
Küri temperaturu (küri nöqtəsi) adlandırılan bir sıra
temperaturda yox olur: ferromaqnitik maqnitsizləĢir və
paramaqnitikə çevrilir;
ferromaqnetikin maqnitlənmə və yenidənmaqnit-
ləmə əyriləri uyğun gəlmir - maqnit sahə gərginliyinin
dəyiĢməsi ilə induksiya özünəməxsus gecikmə ilə dəyiĢir.
Bu hadisə histerezis adlanır, yenidən maqnitlənmədə B-
57
nin H-dan asılılığından alınan qapalı əyri isə histerezis
ilgəyi adlanır (Ģəkil 3.2).
B-nin H-dan asılılığında bir sıra xarakterik
nöqtələrin uyğun adları vardır.
B
s
maqnit induksiyasının doyması olub M-in
maksimum qiymətinə uyğundur. B- nin sonrakı artımı H-
ın artmasının hesabına olur, necəki
)
(
M
H
B
.
Yenidən maqnitlənmədə induksiyanın əldə edilən
qiymətlərindən asılı olarq son həddinə çatdırılmıĢ və
xüsusi histerezis ilgəklərinə ayrılırlar. Son həddinə
çatdırılmıĢ ilgək materialın maqnitlənməsinin B
s
doyma
həddinə qədərki halına uyğun gəlir. Qalan digər xüsusi
histerezis ilgəkləri H
max
-dan kiçik qiymətlərə uyğun gəlir.
Şək. 3.2. Maqnit histerezis ilgəyi.
1-2-maqnitsizləĢdirilmiĢ vəziyyətdən ilkin maqnit-
ləndirmə əyrisi; 1-2- alçalan budaq (qol); 4-1-
yüksələn budaq; 1-2-3-4-1- histerezis ilgəyinin son
həddi.
58
B
r
- qalıq maqnit induksiyası elə induksiyaya deyilir
ki, maqnit sahəsini götürdükdən sonra materialın doymaya
qədərki maqnitlənməsindən qalmıĢ olsun.
H
c
- koersitiv qüvvə (coercitio latın sözü olub, –
saxlama deməkdir) - maqnit sahə gərginliyi, ferromaqnitin
doymaya qədər əvvəlcədən maqnitlənməsini tam
maqnitsizləĢdirmək üçün lazımdır (son hədd histerezis
ilgəyində B=0 almaq üçün). Ferromaqnitlərin maqnit
xüsusiyyətləri (ilk növbədə poladın) onların kimyəvi
tərkibləri ilə təyin edilir. Belə ki, nikelin, marqansın,
karbonun, azotun və misin daxil edilməsi
baş
baĢlanğıc
maqnit nüfuzluğunu azaldır və H
c
koersitiv qüvvəni
çoxaldır. Eyni vaxtda silisium, xromu, molibdeni,
niobiumu, volfromu və vanadiumu daxil etdikdə
baş
artırır və H
c
azalır. BaĢlanğıc maqnit nüfuzluğu
baş
ilə
koersitiv H
c
qüvvəsi arasında, polad üçün əks
mütənasiblik asıllığı mövcuddur. Belə ki, H
c
=0,2…5
kA/m və
270
...
10
qiymətləri arasındakı diopozonda
1
)
17
,
0
(
c
baş
H
asılılığı müəyyən olunmuĢdur.
Ferromaqnitlərin xüsusiyyətləri onunla izah olunur
ki, onlarda bərabər miqdarda doymaya qədər özbaĢına
maqnitlənmiĢ və keçid qatı ilə hüdudlanmıĢ domenlərin
(həcmlərin) olmasıdır (domen- fransızca domiane- sahib
olma deməkdir). Domenlərin ölçüləri (0,005...0,5)10
-3
m,
sərhəd qatının qalınlığı isə (0,25...0,35)10
-7
m həddə
dəyiĢir. Domenlərin hər birinin maqnitlənmə vektorları
necə deyərlər yüngül maqnitlənmə boyunca yönəlmiĢdir.
QonĢu domenlərin maqnitlənməsi ya qarĢı-qarĢıya, ya da
90
0
bucaq altında yönəlmiĢdir. Bu onunla əlaqədardır ki,
ferromaqnetiklərdə yüngül maqnitlənmə istiqaməti kristal
59
qəfəsdə kubun qabırğası və yaxud kubun fəzavi dioqanalı
(nikel üçün) hesab olunur. Bu vektorların xaotik
istiqamətlərinin nəticəsidir ki, xarici maqnit sahəsinin
olmadığı halda materialın ümumi maqnitlənməsi sıfıra
bərabər olur.
Ferromaqniti maqnit sahəsində yerləĢdirdikdə
domenlər arasındakı sərhədlər qarıĢır və onların
maqnitlənmə vektorları maqnitləndirici sahə istiqamətində
dönürlər ki, nəticədə ferromaqnit maqnitləĢir.
Maqnitləndirici sahəni dəyiĢdirdikdə demon sərhəd-
ləri sıçrayıĢla yerlərini dəyiĢirlər, belə yerdəyiĢmə bəzi
energetik səviyyəni dəf etmək üçün vacibdir. Bu halda,
enerjinin itməməsi qanununa əsasən domenlər arası qatın
enerjisi çoxalır. Bu sıçramaları daha böyük həddə (10
9
)
maqnitlənmə əyrisində görmək olar (bax Ģəkil 3.2). Bu
effekt 1919-cu ildə alman alimi Henrix Barkqauzen kəĢf
etmiĢdir və onun adını daĢıyır. Barkquzen sıçramalarının
parametrlərindən (onların sayı, forma və müddəti, spektral
paylanması) materialın keyfiyyətinə və xüsusiyyətlərinə
nəzarət etmək üçün istifadə olunur. Bu metoddan nazik
zolaq və təbəqə materiallarda istifadə edilir, çünki böyük
kütləli maqnitləĢən materiallarda sıçramalar bütöv səsə
qarıĢır. Bununla yanaĢı təyin edilmiĢdir ki, yenidən
maqnitləĢmədə maqnit gurultusunun e.h.q-si nəinki
maqnitləĢən materialın kütləsindən asılıdır və həm də ona
təsir edən gərginliyin səviyyəsindən asılıdır. Bu asılılıqdan
ferromaqnit detalla da qalıq və ona tətbiq edilmiĢ
gərdinliyin səviyyəsinə nəzarət etdikdə istifadə olunur.
Məsələn, PĠON-01 maqnit gurultu cihazında yenidən
maqnitləĢmədə maqnit səs-küyünün qeydə alınması,
tətbiqi çevirici vasitəsilə yerinə yetirilir. Cihaz nəinki
gərginlikli-deformasiyalı vəziyyətdə olan və həmçinin
60
döymə-özüllü KCU polad yeraltı qaz kəmərlərinin nəzarət
olunmasında da müvəffəqiyyətlə tətbiq olunur.
B
s
əhatəsinə yaxınlaĢdıqca, domenlər arasındakı
qarıĢma və onların maqnitlənmə vektorlarının fırlanması
qurtarır və sonralar B
s
-in cüzi artımı maqnit sahəsinin
təsiri ilə atomların maqnit momentlərinin dönməsi
hesabına yaranır. Dağıtmadan maqnit nəzarəti zamanı
ilkin informativ parametrlər kimi, hər Ģeydən əvvəl, B
s
, B
r
və H
s
istifadə olunur.
Dostları ilə paylaş: |