Microsoft Word Economic theory lecture 13

---

13-mavzu. AGRAR MUNOSABATLAR VA AGROBIZNES
Iqtisodiy qonunlar va kategoriyalarning amal qilishi iqtisodiyotning barcha sohalari, 
tarmoqlari va bo‘g‘inlari uchun umumiy bo‘lsada, lekin ulardagi tabiiy va ijtimoiy-iqtisodiy 
sharoitga bog‘liq holda o‘ziga xos xususiyatlar ham kasb etadi. Ayniqsa, bu o‘ziga xos 
xususiyat agrar sohada yaqqol namoyon bo‘ladi. Shuning uchun bu mavzuda iqtisodiyotning 
umumiy tomonlari bilan birgalikda uning agrar sohada namoyon bo‘ladigan o‘ziga xos 
xususiyatlarini ko‘rib chiqiladi. 
Ushbu mavzuda avval agrar munosabatlarning mazmunini tahlil qilib, keyin e’tibor yer 
rentasiga qaratiladi. Yer rentasining vujudga kelishi va taqsimlanishi muammosiga turlicha 
qarashlarni bayon qilib, ularning qisqacha tavsifi beriladi. Agrosanoat integratsiyasi va 
agrosanoat majmuasining mazmuni, ularning tarkibi va vazifalariga to‘xtalib o‘tilib, mavzu 
so‘ngida agrobiznes va uning turlari bayon etiladi. 
13.1. Agrar munosabatlarning iqtisodiy mazmuni. Qishloq xo‘jaligida ishlab 
chiqarishining o‘ziga xos xususiyatlari. 
Agrar sohada ishlab chiqarish ko‘p jihatdan yer bilan bog‘liq bo‘ladi. Yerga egalik qilish, 
tasarruf etish va undan foydalanish bilan bog‘liq bo‘lgan munosabatlar agrar munosabatlar 
deyiladi. 
Qishloq xo‘jaligida takror ishlab chiqarishning muhim xususiyatlaridan biri shundaki, bu 
yerda ishlab chiqarish jarayoni bevosita tirik mavjudotlar-yer, o‘simlik, chorva mollari bilan 
bog‘liq bo‘ladi va tabiiy qonunlar iqtisodiy qonunlar bilan bog‘lanib ketadi. Bunda yer mehnat 
vositasi va mehnat predmeti sifatida qatnashadi. Yerning boshqa ishlab chiqarish vositalaridan 
farqi shundaki, undan foydalanish jarayonida u eyilmaydi, eskirmaydi. Aksincha, agar undan 
to‘g‘ri foydalanilsa, uning unumdorligi oshib boradi.
Yerning hosil berish qobiliyatiga tuproq unumdorligi deyiladi. U tabiiy yoki iqtisodiy 
bo‘lishi mumkin. Uzoq yillar davomida kishilarning hech qanday aralashuvisiz, tabiiy 
o‘zgarishlar natijasida yerning ustki qatlamida o‘simlik oziqlanishi mumkin bo‘lgan turli 
moddalarning vujudga kelishi yerning tabiiy unumdorligi deyiladi. 
Agar tuproq unumdorligi kishilarning tabiatga ta’siri natijasida, ya’ni tuproq tarkibi va 
dehqonchilik usullarini yaxshilash sun’iy yo‘l bilan, yerni organik va kimyoviy o‘g‘itlash, 
ishlab chiqarishni mexanizatsiyalash, ilmiy asoslangan sug‘orish, irrigatsiya va melioratsiya 
kabi ishlab chiqarish usullarini joriy qilish hamda boshqa shu kabi yo‘llar bilan amalga 
oshirilsa, bu iqtisodiy unumdorlikni tashkil qiladi. 
Yerdan olinadigan hosil ko‘proq mana shu yerning tuproq unumdorligini saqlash va uni 
oshirish, ya’ni insonning, aniqrog‘i ishchi kuchining, jonli mehnatning yerga faol ta’siri bilan 
bog‘liq bo‘ladi. Iqtisodiyotning boshqa tarmoqlari kabi qishloq xo‘jaligida ham ishlab chiqarish 
uning omillarining bevosita birikishi asosida sodir bo‘ladi. Bunda ishchi kuchi faol bo‘lib, 
asosiy o‘rinni egallaydi. Qishloq xo‘jalik korxonalarida yerdan boshqa barcha ishlab chiqarish 
vositalari xususiy, shaxsiy, jamoa mulk shaklida bo‘lishi mumkin. Bundan ulardan barcha 
jamiyat a’zolarining turmush darajasini yaxshilash yo‘lida foydalaniladi. Hozirgi vaqtda 
qishloq xo‘jaligida xo‘jalik yuritishning asosiy ko‘rinishlari fermer va dehqon xo‘jaligi 
shakllarida bo‘lib, ulardagi ishlab chiqarish jarayonlari turli iqlim va tuproq sharoitlarida olib 
boriladi. 
Qishloq xo‘jalik korxonalarida ham asosiy kapital turli xil traktorlar, mashinalar, transport 
vositalari, bino, inshootlar, ko‘p yillik daraxtlar, mahsuldor chorva mollari, shuningdek, xizmat 
muddati bir yildan ortiq bo‘lgan turli xil asbob-uskunalardan tashkil topadi.
Qishloq xo‘jaligida muhim ishlab chiqarish vositasi hisoblangan yer pul bilan bilan 
baholanmasligi, ya’ni qiymati o‘lchanmasligi tufayli, kapital qiymati tarkibida hisobga 

---

olinmaydi. Qishloq xo‘jaligida mavjud bo‘lgan asosiy kapitalning ayrim turlari, masalan, ko‘p 
yillik daraxtlar, mahsuldor chorva, ish hayvonlari, sug‘orish inshootlari va boshqalar sanoat 
tarmoqlarida bo‘lmaydi.
Bundan tashqari, ishlab chiqarish vositalari hisoblangan binolar, sug‘orish inshootlari va 
boshqalar ishlab chiqarish natijasini oshirishga faol ta’sir o‘tkazadi, sanoat tarmog‘ida esa ular 
birmuncha sustroq va bilvosita ta’sir o‘tkazadi. Shunga binoan qishloq xo‘jaligidan kapitalning 
tarkibida turli inshootlar, binolar, uzatma mexanizmlar va boshqalarning hissasi ko‘proq. 
Qishloq xo‘jaligida takror ishlab chiqarishni amalga oshirishda asosiy kapital ham qatnashadi. 
Qishloq xo‘jaligi korxonalarida aylanma kapital quyidagilardan tashkil topadi: yosh va 
boquvdagi hayvonlar, yem-xashak, urug‘lik fondlari, kimyoviy o‘g‘itlar, xizmat muddati bir 
yildan kam bo‘lgan turli xil ishlab chiqarish vositalari-inventarlar, yoqilg‘i va moylash 
materiallari va h.z. Ishlab chiqarish jarayoni qishloq xo‘jaligida aylanma kapitalning ko‘pgina 
qismi hali tugallanmagan ishlab chiqarish shaklida bo‘ladi. Qishloq xo‘jalik mahsulotlarini 
ishlab chiqarish va ularni sotish jarayonida kapital boshqa tarmoqlardagidek doiraviy aylanib 
turadi, ya’ni pul shaklidan ishlab chiqarish shakliga, undan tovar shakliga o‘tib, yana pul 
shakliga qaytib keladi. Shuni ham ta’kidlash kerakki, qishloq xo‘jaligida ishlab chiqarilgan 
mahsulotlarning miqdori yerning hosildorligi, uning sifatiga bevosita bog‘liq bo‘ladi. Yerning 
tabiiy, biologik, iqtisodiy va texnikaviy sharoitlarini yaxshilash ham qishloq xo‘jaligida mavjud 
bo‘lgan kapitalning doiraviy aylanishiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun bu 
omillardan to‘laroq foydalanish har bir xo‘jalikning muhim vazifasidir. Tabiiy omillar qishloq 
xo‘jalik mahsulotining bevosita ko‘payishiga ta’sir etsa ham, mahsulotning qiymatini 
oshirmaydi, ya’ni qiymat yarata olmaydi. Ishlab chiqarish tabiiy sharoitlar bilan bog‘liq 
bo‘lganligi uchun ham bu yerda ish davri va umumiy ishlab chiqarish vaqti o‘rtasidagi muddat 
sanoatga nisbatan birmuncha uzoqroq bo‘ladi. Masalan, qishloq xo‘jaligida turli ekinlarni ekib 
bo‘lingandan to hosil yig‘ishtirib olinguncha ishlab chiqarish vaqti davom etadi. Ish davri esa 
shu vaqt ichida qishloq xo‘jalik ekinlari mehnat ta’sirida bo‘lgan kunlar hisoblanadi. 
Qishloq xo‘jaligida ishlab chiqarish jarayoni mavsumiyligi bilan xususiyatlidir. Bu hol 
qishloq xo‘jaligida mavjud bo‘lgan mehnat vositalaridan, ya’ni kombayn, turli ekish asboblari 
va shu kabilardan foydalanish vaqtiga bevosita ta’sir o‘tkazadi. Boshqacha qilib aytganda, bu 
mehnat vositalaridan yilning ma’lum muddatlaridagina foydalaniladi, qolgan vaqtda esa ular 
bekor turadi. Shuning uchun ham qishloq xo‘jaligida mehnatning kapital va energiya bilan 
qurollanish darajasi moddiy ishlab chiqarishning boshqa tarmoqlariga nisbatan yuqori bo‘lishini 
taqozo qiladi, lekin bu yerda asosiy va aylanma kapital harakati sustroq. Bulardan tashqari 
qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi va mehnat jarayonlarining mavsumiyligi sababli yil 
davomida aylanma mablag‘larning sarfi bir me’yorda bo‘lmaydi. Qish va yoz mavsumlarida 
xarajat qilinadigan aylanma mablag‘lar tarkibida birmuncha tafovutlar mavjud. Masalan, qish 
mavsumida aylanma mablag‘larning ko‘pgina qismi, urug‘lik, yem-xashak, turli ozuqalar ishlab 
chiqarish ehtiyot qismi shaklida turadi, yoz faslida esa tugallanmagan ishlab chiqarish, 
texnikaning butlash qismlari, neft mahsulotlari va shu kabilarning hissasi ortib boradi. Qishloq 
xo‘jaligi ishlab chiqarishini tashkil qilishda yuqorida sanab o‘tilgan xususiyatlarni hisobga olib, 
ishni tashkil qilish uning samaradorligini ta’minlashda muhim ahamiyatga egadir.
Bizning mamlakatimizda aholining nisbatan zichligi va qishloq xo‘jaligiga yaroqli 
yerlarning cheklanganligini hisobga olib, yerga xususiy mulkchilik joriy qilinmagan, unga 
davlat mulki saqlanib qoldi. Lekin, bozor iqtisodiyoti talablaridan kelib chiqib, agrar islohotlar 
amalga oshirilmoqda va bu jarayon muvaffaqiyatli olib borilmoqda. O‘zbekistonda yer davlat 
mulki hamda umummilliy boylik bo‘lganligi sababli yerga bo‘lgan mulkchilik, yerga egalik 
qilish va yerdan foydalanish masalalarini alohida ko‘rib chiqamiz. 

---

Yerga egalik jismoniy va huquqiy shaxslarning ma’lum yer uchastkasiga tarixan tarkib 
topgan asoslardagi yoki qonun hujjatlarida belgilangan tartibdagi egalik huquqini tan olishini 
bildiradi. Yerga egalik deganda avvalo yerga bo‘lgan mulkchilik huquqi va uni iqtisodiy 
jihatdan foydalanish ko‘zda tutiladi. Yerga egalikni yeri bo‘lgan mulkdor, ya’ni davlat amalga 
oshiradi. O‘zbekiston Respublikasining Yer kodeksida ta’kidlanganidek «Yer uchastkalari 
yuridik va jismoniy shaxslarga doimiy va muddatli egalik qilish hamda ulardan foydalanish 
uchun berilishi mumkin». 
Yerdan foydalanish huquqi-bu o‘rnatilgan urf-odatlar yoki qonuniy tartibda undan 
foydalanishni bildiradi. Yerdan foydalanuvchi yer egasi bo‘lishi shart emas. Real xo‘jalik 
hayotida yerga egalik qilish va yerdan foydalanishni ko‘pincha har xil jismoniy va huquqiy 
shaxslar, xususan hozir bizda asosan dehqon va fermer xo‘jaliklari amalga oshiradi. 
Xulosa qilib aytganda, qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishida ham to‘rt omil-yer, kapital, 
tadbirkorlik qobiliyati va ishchi kuchi qatnashib, bunda yer muhim ishlab chiqarish vositasi 
sifatida ishtirok etadi. Ammo biz avval aytganimizdek, ishlab chikarish jarayonida hamma 
ishlab chiqarish vositalarini, jumladan, yerni harakatga keltirib, undan unumli foydalanadigan, 
uning iqtisodiy unumdorligini oshiradigan omil-inson omili, ya’ni tadbirkorlik qobiliyati va 
ishchi kuchidir.