Məhəmməd Əmin Rəsulzadə 1 azərbaycan cümhuriYYƏTİ
Yüklə 0,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
namlı missioner Astraumov tərəfindən nəşr olunan türkcə bir qəzetə ilə Qızıl Lenin mənaqibindən və kommunist firqəsi nəzəriyyatından başqa bir şey bilməyən Azərbaycan kommunist türk mətbuatı arasında bir fərq görəmiyorum. Bu mətbuatın digər türk mətbuatı ilə müştərək bir şeyi varsa, o da yazısındakı ərəb hərfləridir. Fəqət, bolşeviklər bu fərqi də ortadan qaldırıyorlar. Azərbaycan höküməti-hazirəsi latın hürufatının tətbiqinə aid qərar almış və buna təşəbbüs eyləmişdir. Bu təşəbbüs tamamilə tətbiq olunarsa, o zaman Azərbaycan ilə digər türk mətbuatı arasında nə batinən bir münasibət qalacaq, nə də zahirən bir müşahibət!
* * *
Azərbaycanlılar, dəmindən bəri saydığım məhrumiyyətlərdən, kəbinə varılamayacaq qədər böyük fəlakətlərdən daha acı bir xüsrana uğradılar. Məruz olduqları təcavüz və istila nəticəsində ilticaya məcbur qaldıqları Türkiyədə, bu qardaş məmləkətdə bolşeviklərin propaqandası, bu propaqandaya inanan və aldananların təbliğat və intişaratı sayəsində öylə acı hallara müsadif oldular ki, imansız və xünxar bir düşməndən qaçdıqlarını kimsəyə anlatamadılar. Biləks, burada bir məlcə ararkən daima kəndilərini təbrəə etmək, məğduriyyətlərini soyuq bir mühitə qarşı isbat eyləmək zərurətində qaldılar. Siyasət iqtizasınca ixtilalçı Rusiya ilə anlaşmaq zərurətində qalan Türkiyə, Azərbaycanda güzəran edən həvadisin künh və mahiyyətini daha əmin vasitələrdən öyrənincəyə qədər öylə təsəvvür ediyor ki, Gəncədə vüqua gələn üsyan, ingilis siyasətinə alət olan zəvat tərəfdən təhiyyə edilmişdir. Bu fikir, məəttəəssüf, ən böyük məqamlara varıncaya qədər icrayi-təsir etmişdi. Azərbaycan höküməti-milliyyəsinin fəcaətli fəlakətdən daha acıqlısı bu idi ki, milliyyətpərvərlər Türkiyəyə garşı vəfasızlıqla ittiham olunuyordu. Ehtimal ki, bəziləri hala bu qənaətlərində baqidirlər. Iştə ən çəkilməz faciə bu faciədir! Vəfasızlığın ən böyük dəlili olmaq üzrə Azərbaycanın müşkül və möhtac günündə Anadoluya qarşı laqeyd qaldığı, laqeyd deyil, hətta düşmənlərinə təmayül etdiyi sərd olunuyor. Əgər bolşeviklər və ələlümum ruslardan qorxaraq işi daha
51
əmin bir qazığa bağlamadan azərbaycanlıların Antantaya qarşı elani-xüsumət etmədiyi bu “təmayül”ə dəlil ədd edilirsə, zənn edərəm ki, bu qədər vəqayei- faciəyi nəql etdikdən sonra, artıq kimsə Azərbaycanı, bu xüsusda Türkiyəyə qarşı vəfasızlıqla ittiham edəməz! Digər xüsusatda dəxi Azərbaycanın Türkiyə müqəddaratına laqeyd qalmadığını, zamanı gəlirsə, vasaiqi ilə isbat etmək mümkündür. Azərbaycan fikir və əməlini doğuran cərəyani-milli türk ədəbiyyatının təhti- təsirində bulunan bir mətbuatın zadeyi-təlqinatı ikən, məclisi-məbusanda, ingilislər daha Bakıda ikən, məbusanın ən məsul firqəsi naminə “Əvət, türkləri biz dəvət etdik, onlar bizi xilas üçün gəldilər. Bu xilaskarlara paytaxtımızın ta göbəyində abidələr tikmək vəzifəmizdəndir!” deməkdən çəkinməyən, İzmir faciəsi üzərinə məmləkətin hər tərəfində təzahürati-milliyyələr icra edən, hökümət firqəsi “Müsavat”ın vasiteyi-nəşri-əfkarı “İstiqlal” məcmuəsində və hökümətin rəsmi qəzetəsi “Azərbaycan”da mütarikəyi mütəaqib təhəddüs edən qaranlıq günlərdə Türkiyənin ölməz bir qüvvət olduğunu yazan və Osmanlı imperatorluğu çökdüsə, yerində Türk höküməti təsis etdi – ümidi ilə təsəlli bulan, ingilis həbsxanasından qaçan möhtərəm millətçiləri istəyənlərə “Müsafir bulundurmaya haqqı olmayan bir istiqlalı istəməyiz” – cavabilə müqabilə edən, Bakı istirdadında şəhid düşən türk əsgərlərinin məzarı üstündə ehtifalati-əzimə ilə abideyi-şükran rəkz etdirən bir mühit, nasıl olur da vəfasızlıqla ittiham olunur?!... Azərbaycan zəmami-idarəsini əllərinə almaq zərurətində bulunan milliyyətpərvərlərin öhdələrinə düşən məsuliyyət həqiqətən də əlim idi. Qərib bir təcəlliyi-tale deyilmi ki, rus firqələri nəzərində, erməni mətbuatında, gürcü məhafilində türkçülüklə bəllənən və Türkiyəçiliklə ittiham olunan bu zəvat eyni zamanda dəxi Türkiyəyə qarşı bivəfalıqla ittiham olunurlar?!... Azərbaycanlılar üçün məmləkətlərinin düçari-fəlakət olmasından, iki qardaş millət arasında təhəddüt edən suyi-təfəhhüm daha acıdır, daha fəcidir. Fəqət, mədari-təsəlli olan bir şey varsa, o da bu suyi-təfəhhüm təvəllüdü bir taqım əşxasın hərəkətindən doğduğu kibi, icra etdiyi təsirin də yalnız müəyyən əşxas üzərində hakim olması ilə məhdud qalacağı qənaətidir. Yoxsa, türklüyünü anlamış Azərbaycan ilə türklük üçün qan tökən, can verən Anadolu arasındakı qardaşlıq bağını nə tarixin şimdiki Türk-Rus müxadinəti kimi təsadüfi vəqə epizodları, nə də bir taqım əşxasın siyasi xətaları çözəməz!
IX ŞİMDİKİ VƏZİYYƏT
“İxtilalı” mütəaqib Azərbaycan istiqlalını təmin edər kibi görünən Rusiya bolşevikləri 29 təşrini-sani 1920 tarixində Ermənistan Cümhuriyyətini, 25 şübat 1911 tarixində də Gürcüstan Cümhuriyyətini istila etdikdən sonra Mavərayi- Qafqasiyadakı üç cümhuriyyətin tövhidi üçün bir taqım təşəbbüsata qalxmışdılar. 14 təşrini-sani 1921 tarixində Mavərayi-Qafqas federasyonu rəsmən təşəkkül etdi. Fəqət, iş bununla da qalmadı. 10 təşrini-sani 1922 tarixində Moskvada iniqad edən konqre Rusiya sovetlərinin ittifaqı, cəmahiri-müctəmeə təsis etdiklərini elan
52
eylədi. Şu surətdə felən çoxdan qaib etdiyi istiqlalını, Azərbaycan bu dəfə də rəsmən qaib ediyordu. Şimdiki şəkli ilə Azərbaycan Cümhuriyyəti cüzi məhəlli- muxtariyyətdən başqa bir şey deyildir. Qafqasiyanın şu surətlə yenidən Moskva mərkəzinə rəbt olunması nə Gürcüstanın, nə də Azərbaycanın arzuyi-ümumisi üzərinə vaqe oluyor. Arzu və ya əfkari-ümumiyyə ilə bolşevik idarəsinin bir dəfə işi yoxdur. Hürriyyəti-mətbuat və sərbəstiyi-ictimaat olmayan bir yerdə və öylə bir yerdə ki, əhalinin qismi- mühümmü əhliyyət haqqından məhrumdur, əfkari-ümumiyyədən bəhs etmək, əlbəttə, gülünc olur. Fəqət, bolşevik nöqteyi-nəzərindən mövcud olan əfkari- ümumiyyə (məhəldəki kommunistlərin rəyi) belə bu ittifaqın əleyhinədir. Rusiya Federasyonu Kommunist Firqəsi Mərkəzi Komitəsinin qərarı və Leninin amiranə teleqrafları ilə təşəkkül etmişdir. Bu xüsusda Tiflis gürcüləri ilə Moskva rusları arasında təati edilən gizli teleqraflar bilxassə calibi-diqqətdir. Gürcü Kommunist firqəsi heyəti-mərkəziyyəsi 15 iyul 1922 tarixli cələsəsində Moskvadan gələn bir təklifi tədqiq ediyordu. Bu təklif Rusiya Kommunist firqəsi heyəti-mərkəziyyəsi baş katibi Stalinin “tez”lərinə binaən tərtib edilmiş idi. Bu tezlərə görə Mavərayi-Qafqas cümhuriyyətləri hər növ şüuni- istiqlaldan imtina edərək müttəhid bir federasyon vücuda gətirməli, eyni zamanda, bu federasyon dəxi Rusiya, Ukrayna və sair muxtar Sovet cümhuriyyətləri ilə birlikdə Sovet cəmahiri-müttəfiqəsini təşkil etməlidir. Gürcü kommunistləri müzakirədən sonra bu təklifi şayani-qəbul gördüklərinə və Qafqasiya cümhuriyyətlərinin şüuni-istiqlalından məhrum buraxılmaq sırasının daha hülul etmiş olmadığına aid bir qərar çıxardılar. Bu qərar 19 rəyi-müvafiqə qarşı 6 rəyi- müxalif qazandı. Gürcü komitəsi bu xüsusdakı rəyini Moskvaya bildirdi. 17 təşrini-əvvəl 1922 tarixində Moskvadan böylə bir cavab alındı: “Yoldaş Oraxelaşviliyə! 68 Gürcü mərkəzi komitəsinin birləşmək üçün daha sıra gəlmədiyinə və istiqlalın ibqası lüzumuna aid olan mülahizəsini heyəti-mərkəziyyə ictimai- ümumisi ittifaqi-arailə rədd etdi. Gürcüstan mürəxxəsi bulunan Midivani 69 , bu xüsusdakı vəhdəti-fikriyyəyi gördüyündən gürcü komitəsinin təklifindən imtina etmək məcburiyyətində qaldı. İctimai-ümumi Stalin, Orjenikidze 70 , Myasnikov 71 və Molotov 72 yoldaşlardan təşəkkül edən komisyonun Mavərayi-Qafqas federasyonunun ibqası və eyni zamanda, Rusiya, Ukrayna, Belorusiya ilə birlikdə “Sosialist cəmahiri-müttəfiqəsi” təşkili lüzumuna aid qərarını bilatəhrif qəbul eylədi. Qərarın mətni yoldaş Orjenikidzeyə göndəriliyor. Rus kommunist firqəsi heyəti-mərkəziyyəsi işbu qərarın kəmali-məmnuniyyət və həyacanla tələqqi ediləcəyinə şübhə etməz. Nömrə 7643 (xəfi) R.K. F.M.H. katibi Stalin”. Fəqət, bu teleqrafi-mürsəlin son sətirdəki ümidinə rəğmən Tiflisdə məmnuniyyətbəxş bir həyəcan deyil, yəsavər bir hissi-infial oyandırıyordu. Bu hissi-infialı gürcü kommunistlərinin bir qismi xətti-müstəqim ilə həmən Moskvaya bildiriyor: Rusiya imperializmindən lisani-şəkva ilə bəhs ediyorlardı. Bu şikayətin Moskvayı nə dərəcədə iğzab etdiyini aşağıdakı teleqraflardan anlıyoruz: “Moskva 3 təşrini-əvvəl Çinçadze və Maxaradze 73 yoldaşlara. Kopyasını mərkəzi-ümumi əzası Orjenikidze və Mavərayi-Qafqas komitəsi katibi Oraxelaşviliyə verməli.
53 Sizin velikorus milliyyətpərvərliyinə qarşı çıxışınız, gürcü milliyyətpərvərliyini iltizam etdirəməzdi. Siz bilməliydiniz ki, ictimai-ümuminin Mavərayi-Qafqasın da Rusiya ittihadına düxulu haqqındakı qərarı eyni ilə tətbiq etməli idiniz. Bu qərarı əgər istərsə yalnız ictimai-ümumi kəndisi nəqz edə bilər. Göndərdiyiniz məxtərənin üslubu firqə adabını ələnən ixlal ediyor. Bu xüsusdakı təfrəfüruşluğa intiha
ekayə edən bir teleqraf ki, 21 təşrini-əvvəl tarixilə Moskvadan çəkilm
ilə kəşidə
standa hal böylə olursa, Azərb
flisdə təmsil edən M
illətlərinin istiqla
diki şəkli-idarəsi tədqiq olunursa, hökümətin zahiri ilə batini
ə verilməsinə tövsiyə ediriz. İmzalar Kamenyev 74 , Buxarin”. Təfrə füruşluqlarından və sərkeşlərindən bəhs olunan Çinçadze ilə Maxaradze Gürcüstanın saç ağartmış pək əski sosialistlərindəndilər. Onların ələnən Moskva imperializminə qarşı çıxışları Leninin kəndisini belə iğzab ediyordu. İştə bu qəzəbi h işdir. “Gürcü mərkəzi komitəsi əzasından Çinçadze və Kavtaradzeyə: Çinçadze və digərləri imzasilə göndərilib də mərkəzi-ümumi katiblərindən birisi vasitəsilə deyil, nədənsə, Buxarin tərəfindən mənə təslim olunan müzakirənin müğayiri-ədəb bulunan mündəricatına heyrət etdim. Mənim bilavasitə və Midivaninin iştirak etdiyimiz ictimai ümumi qərarından sonra hər ixtilafın bərtərəf edilmiş olduğuna qane idim. Orjenikidzeyə qarşı istemal olunan tüfuatı tamamilə təqbih eylərəm və kəndisi ilə aranızda vaqe olan hadisənin mühakiməsini müvafiq ədəbi bir tərzdə mərkəzi-ümumi kitabətinə vermənizi müsirranə təklif eylərəm. Xətti-müstəqim etdiyiniz ərzi-hal dəxi məzkur kitabətə verilmişdir. Lenin, nömrə 7994”. Bolşevikliyin məzalimini binnisbə az görən Gürcü aycanın nə kibi hallar keçirdiyi təsəvvür oluna bilir. Bu hala qarşı Türkiyə məətəəssüf seyirçi vəziyyətdə qalıyor. Cərəyani- vüquat üzərinə bir nüfuz və təsiri olamıyor. Bir gün əvvəl Türkiyəni Ti uxtar bəy bir gün sonra Moskvaya getmək zərurətində qalıyor. Türkiyə bolşevik Rusiyası ilə – bizim bildiyimiz – iki müahidə ilə mərbutdur: biri Moskva müahidəsi ki, 1921 sənəsində imzalanmışdır, digəri də Mavərayi-Qafqas cümhuriyyətləri ilə əqd olunan Qars müahidəsi ki, 11 iyul 1922 tarixində imzalanmışdır. Birinci müahidə ilə Türkiyə mürəxxəsləri Qafqasiya cümhuriyyətlərinin mövcudiyyətini təsbit etdirməklə bərabər, Azərbaycan kommunistləri tərəfindən Ermənistan şuralarına hədiyyə olunan Naxçıvan vilayəti mümtaz bir vilayət ünvanilə və salis bir hökümətə hədiyyə edilməmək şərtilə Azərbaycan təhti-himayəsinə verilmiş 75 və bir də tərəfin aktın Şərq m llarına ehtiram edəcəklərini mütəqabilən təyid eyləmişlərdi 76 . Azərbaycanın şim bundan ibarətdir: Zahirdə məmləkət bir komissarlar heyəti ilə bir də icra komitəsi tərəfindən idarə olunuyor. İcra komitəsi bütün Azərbaycan əmələ və köylüləri tərəfindən toplanan Şuralar (Sovetlər) konqresində intixab olunyor. Bu komitə isə komissarlar heyətini intixab edər. Komitə bir heyəti-müraqibə ikən, hey t bir qüvveyi- icraiyyədir. Fəqət, bolşevik üsul-idarəsində təfriqi-qəva əsası mövcud olmadığından qüvveyi-icraiyyə, eyni zamanda, səlahiyyəti-təşriyyəyi dəxi haizdir. Qəvaninin (dekretlərin) əksəri zatən komissarlar heyəti tərəfindən nəşr olunur. Bütün Azərbaycan Şuralar konqresi yalnız sənədə bir dəfə toplanır. Sovet
54
qəvanini-əsasiyyəsinə görə Şuralar köylü ilə əmələ mürəxxəslərindən təşəkkül edirsə də, əmələnin haqq rəyi köylüyə nisbətlə faiqdir. Bir əmələ rəyinin qiyməti- təşriyyəsi bir köylü rəyinin qat-qat fövqündədir. Yüz əmələ bir mürəxxis verdikdə min köylü bir mürəxxis çıxara bilir. Şəhərlərdəki əmələ qisminin əksəriyyən ruslardan təşəkkül eylədiyi nəzəri-etinaya alınıyorsa, bunun Azərbaycan həyati- siyasiy
r rus dururdu. Demək, Azərb
daxil olduğu halda) rus ərkani- hərbin
bir müəssisədir. Başında rus məmu
ı ətən birər diktatorlardır. Azərbaycan diktatoru isə Ki amilə rus hərsin siyayı təmsil edəcək. O biri gün də mühəqqəq heç bir şey yəsində nə kibi kombinezonlara (təhəvvülata) müncərr olacağı anlaşılır. Hökümətin əmrləri üzərinə ən böyük təsir icra edən müəssisəyi-ictimaiyyə, Bakı əmələlərinin şurasıdır. Bu şura, əmələ, bəhriyyə tayfası, əsgər və köylü mürəxxəslərindən təşəkkül edər. Bakıda bulunan əmələnin, bəhriyyə tayfasının və rus işğal ordusu nəfərlərinin əksəriyyətindən təşəkkül edən bu müəssisə, adətən, bir rus müəssisəsidir. Bu müəssisənin başında Krılov namında bi aycan əfkari-ümumiyyəsini təmsil edən zat bir rusdur. Azərbaycan qüvayi-əsgəriyyəsi namına cəmən 3000-4000 qədər bir qüvvət var ki, bu da məmləkətin müxtəlif mərkəzlərində pərakəndə bir halda bulunuyor. Rus qüvvəyi-işğaliyyəsi isə bir kaç firqəyə malik mühüm bir yekun təşkil etməkdədir. Əsgəri idarə (Azərbaycan qüvası dəxi ə tabedir. Komanda heyəti də ruslardandır. Azərbaycan iqtisadiyyatına hakim olan petrol ocaqları “Neftkom” deyilən bir müəssisə tərəfindən idarə olunuyor. Bu müəssisə hökümət içində hökümətdir. Tamamilə muxtar və doğrudan-doğruya Rusiyaya tabe rlarından Serebrovski nam nda bir rus duruyor. Kommunist idarələrinin şəkli yalnız zahiri pərdələrdən ibarətdir. Bu pərdələrin arxasında icrayi-hökümət edən qüvvət daima və mütləqən firqə qüvvətidir. Azərbaycanın icra komitəsi ilə komissarlar heyətini idarə edən qüvvət əsla dəxi bu qüvvətdir - Azərbaycan Kommunist Firqəsinin mərkəzi heyətidir. Bu mərkəz əvamirini Moskva mərkəzi-ümumisindən alır. Mərkəzlərdə katibi- ümumilər var. Katibi-ümumilər ad rov namında bir rusdur 77 .
icraiyyəsi birər rus əlində bulunan bu dövlətin yalnız komissarlar heyəti- rəyasətində bulunan Musabəyov ilə icra komitəsi rəyasətində bulunan Səməd Ağası türkdürlər ki, ikisi də türkcə adlarını belə yazmaqdan aciz, tam ə məğlub və milliyyət nöqteyi-nəzərindən pək şübhəli adamlardır. Xaricə qarşı Azərbaycan yalnız iki yerdə təmsil olunuyordu: Ankara ilə Moskvada. Moskvada Azərbaycanı bir çox zaman moskvalı Solovyov namında birisi təmsil ediyordu. Ankarada isə Əbilov bəy təmsil ediyordu. Fəqət, Türkiyə əfkari-ümumiyyəsini iğfaldan başqa bir vəzifəsi olmayan bu yeganə müməssili- siyasinin əcaib bir taleyi vardır. Əhibbadan birisinin pək haqlı olaraq söylədiyi kibi o, dün Azərbaycanı təmsil ediyordu, bu gün Mavərayi-Qafqas federasyonunu təmsil ediyor. Yarın ehtimal Ru i təmsil etməyəcəkdir! 78
istiqbal mərasimi ilə Moskvadan Bakıya vürud edən Nəriman, “Təzə pir” meydanında xalqa xitabən söylədiyi nitqində deyordu ki, “Məxsusi bir komisyon
55
təşkil etdik. Bu komisyon əski hökümətin övraqını tədqiq ediyor. Bir kaç gün sonra nəticəyi elan edəcək, o vəqt siz də görəcəksiniz ki, nə kibi xainlər sizi idarə ediyor ə hasil olan sərvəti də məmləkəti istila edən Qızıl o
gətiril sadi faydasından keçə biliyor, fəqət, öz lisa
.. Heç kimsə olmasa da, marksistlər bunun qeyri-mümkün olduğunu bilməl
ıxmasına müsaid bir maddə varsa da, böylə bir haqdan kim istifadə edə bilir?!... muş!” Kaç gün deyil, kaç sənə keçdi, o komisyon bu nəticəyi hələ elan etməmişdir. Həm edəməz də! Çünki məmləkəti ingilislərə satdı deyə, ittiham olunan hökümətin bir həbbə olsun hüquqi-millətdən əcanibə tərk etdiyini bir Nəriman deyil, bütün bolşeviklər bir araya gəlsələr də isbat edəməzlər! Fəqət, Nərimanov və yoldaşları ruslara satmadıq bir şeyi buraxmadılar. Onlar hər şeyi verdilər. Maddi, mənəvi nə varsa həpsini təslim etdilər. Top əndaxtları ilə badi-həva göndərdikləri petrolun yüzdə 15 faizini Azərbaycana alıb verdirmək üçün aylarla yalvarırdılar. Hissələrinə düşən petrola sərbəst bir bazar təmini üçün dəxi nə dərəcə kiçildilər, nə qədər təzəllül göstərdilər. Nəhayət, bu surətl rdunun şərəfinə israf etdilər 79 . Bakı petrolları ilə şimdiki Bakı deyil, Moskva spekulasyon (ehtikar) yapıyor. Məmaliki-əcnəbiyyə ilə yapılan ticarət mütləqən Moskva təriqilə icra olunuyor. Qafqasiya məvaddi-ibtidaiyyəsi etibarilə Rusiyadan daha ziyadə mübadiləyə mühəyya ikən Batum təriqilə deyil, Moskva yolu ilə Avropaya rəbt edilmək istəniliyor. Bu kibi süni vasitələrlə Mavərayi-Qafqas münasibəti-iqtisadiyyəsinin məcrayi-təbiisini – Azərbaycan-Gürcüstan nöqteyi-nəzərindən deyil, böyük Rusiya mənafeyi-nöqteyi-nəzərindən idarə ediyorlar. Cəbrlə, süngü ilə, ÇK ilə vücuda ən Rusiya federasyonuna böylə süni yollarla iqtisadi bir zəmin hazırlıyorlar. Məsələ bununla da qalmıyor. Azərbaycanda türk hərsi-milliyyəsi əleyhinə görülən təşəbbüslər o qədər irəliləmiş olmalıdır ki, Nəriman kəndisi belə buna qarşı qəzetə sütunlarında məqalə qazmaq məcburiyyətində qaldı. O, Bakıda çıxan rusca “Bakinski raboçi” və türkcə “Kommunist” qəzetlərində nəşr eylədiyi bir məqaləsində diyordu ki: “Azərbaycan əmələ və köylüsü bəzi mülahizat ilə siyasi haqqından, təmamiyyəti-mülkiyyəsindən, iqti nından kimsəyə fədakarlıq yapmaz” 80 . Fəqət, siyasi haqqına, kəndi toprağına və həyatın əsasını təşkil edən iqtisadiyyatına qarşı laübali qalan bir millət, lisan və hərsi-milliyyəsini müdafiə edə bilərmi?!. idirlər. Mavərayi-Qafqas cümhuriyyətlərinin siyasi, hüquqi və iqtisadi müqəddəratı, şimdi kəndi mərkəzlərindən ziyadə, Moskvaya mərbutdur. 1922 sənəsinin nəhayətində, Moskvada ittixaz olunan qərara görə Rusiya, Ukrayna, Belorusiya və Mavərayi-Qafqas cümhuriyyətlərindən mütəşəkkil bir Sovetlər cəmahiri- müttəfiqəsi vücuda gəlmişdir. Burada bütün Mavərayi-Qafqas namına bir mürəxxəs vardır. Cəmahiri-müttəfiqə heyəti-idarəsi cümhuriyyətlərinin müsavi surətdə ezam eylədikləri mürəxxəslərdən deyil, məmləkətlərin nüfusi- ümumiyyələri nisbətində göndərdikləri mürəxxəslərdən təşəkkül etmişdir. Şöylə ki, ismən müttəfiq heyəti denilən müəssisə, Rusiya və rus mürəxxəslərinin qatı bir əksəriyyət təşkil etmələrilə federasyon bir məna və mahiyyətdən çıxarılmışdır. Hər müttəfiqin istədiyi zaman bu ittifaqdan ç
56
QIZIL İMPERİALİZM qare, şübhəsiz, kəndisini yeni sistem – bir şdur.
Rusiya
ütəcaviz bolşevik qüvvətinə qarşı uzun müddət müqavimət göstər
qayət mühüm birisi vardır ki, onun zikrini burada bilxassə müfid buluyo
X
Bolşeviklərin nə kibi bir Şərq siyasəti tətbiq eylədikləri, Azərbaycan misalında bütün vüzuh və sərahətilə meydana çıxmışdır. Şərq millətlərinin xilas və nicatına aid şüarlar ilə bolşeviklər sözdə millətlərin hüququna, hürriyyətinə və istiqlalına hörmətkardırlar. İşdə isə digər imperialistlərdən heç də fərqli deyildirlər. Bütün bu anlatdıqlarımızı oxuyan imperializm qarşısında bulmu -
Qızıl imperializm! Hərbi-ümumi nəticəsində zühur edən daxili ixtilal nəticəsində qara Rusiya imperializmi dünyayı vəlvələyə verən bir təraqqə ilə çökdü. Bu çökən əzəmət, 180 milyonluq müxtəlif cins və millətdən yapılma müasir bir Babil qalası idi. Bu qalanın əqsami-mürəkkəbəsini təşkil edən millətlər kəndi müqəddəratlarının təyini surətilə vücudi-millilərini xilasa çalışıyor və bu məqsədlə təəzzüv ediyorlardı. Əski nın gərək qərbində və gərək cənubunda yeni hökümətlər təşəkkül ediyordu. Rusiya ənqazı üzərində təşəkkül edən hökümətlərdən Baltik sahili ilə Qərb hüdudunda bulunanları – Qara imperializm ilə Qızıl imperializm arasında keçən istihalə dövründən kəmalilə istifadə edərək yeni bolşevik qüvvəyi-hərbiyyəsi təşəkkül edincəyə qədər kəndilərini toparlıyacaq bir hala gəldilər. Finlandiya, Litva, Latviya, Estoniya və Lehistan kibi dövlətlər əldə silah olaraq kəndi mövcudiyyətlərini isbat etdilər. Bolşevik təcavüzünə müqavimətlə həm Rusiyanın, həm də bütün dövlətlərin təsdiqinə nail oldular. Qafqasiya dövlətləri isə böylə bir müvəffəqiyyətə məzhər olmadılar. Bunlar, hər nə qədər bir hökümət təşkil edərək Avropa dövlətləri tərəfindən qismən bilfel və qismən də bilhüquq təsdiqə nail oldularsa da, m əmədilər. Rusiyanın iki tərəfində təhəddüs edib də müxtəlif nəticələrlə xitampəzir olan bu vəqayenin əsbabını tədqiq etmək, şübhəsiz, faidədən xali deyildir. Bu səbəblər miyanında ruz.
Dövlətlərin təşəkkül və istihalə tarixlərinə müraciət edərsəniz, kəndi mövcudiyyəti üçün cidala başlayan bir millətin kəndisi ilə mənafei-müştərək bulunan bir taqım qüvayi-siyasiyyədən istifadə eylədiyini görürsünüz. Yunanıstan istiqlalını ingilislərə, Balkandakı islav dövlətləri – Rusiyaya mədyundurlar. Baltik sahilindəki dövlətlər istiqlalları üçün yapdıqları mübarizədə düvəli-müttəfiqə filosu ilə mühümmati-əsgəriyyəsindən pək çox faidə görmüşlərdir. Finlandiya Cümhuriyyəti bolşevizm bəlasından Almaniyanın məzahirəti-əsgəriyyəsi ilə qurtulmuşdur. Bolşevizm Qərb hüduduna doğru təcavüz edərkən, yalnız Rusiyadan ayrılmış yeni dövlətləri deyil, onların arxasında duran müxalif Avropa qüvvətini də buluyordu. Bu hal bilxassə Lehistan misalında gözə çarpar. Lehistan müqaviməti, eyni zamanda da Fransa ərkani-hərbinin müqaviməti demək idi. Halbuki Qafqasiya
57 cəbhəsi böylə deyildi. Rusiyadan xilasa can atan Qafqasiya bu xilas ilə əlaqədar olan İran ilə Türkiyə dövlətlərinə istinad edəmiyordu. İran hadisatında qüvayi- müdafiədən məhrum və təşkilati-əsgəriyyəcə zəif idi. Türkiyə isə kəndisini boğmaq istəyən Avropaya qarşı livayi-üsyan açdığından ixtilalçı Rusiyanın hər nə surətlə olursa-olsun, bir az əvvəl kəndi hüduduna yaxınlaşmasını istiyordu. Qafqasiyaya doğru enən bolşevik qüvvətində o, Avropaya müxalif bir qüvvət gördüyü üçün Şimaldan uzanan əli uzun boylu tədqiqə imkan bulamıyaraq, çabuq sıxıyordu. Qafqasiyanın başı üzərində yapılan bu müsafihə şübhəsiz ki, Qafqasiya cümhu siyasi məsələləri vəqayedən ziyadə i çalmaqla istifadə ediyor. Necə ki, Azərb min put (12 milyon kilo) pambıq və pək çox ipək və sairə aşırmı lə ilğa etmək təəhhüdünə giriyor və propağandalarını həmən tədil ediyorlardı. riyyətlərinin müqəddaratı üzərində qəti bir təsir icra eyləmişdir. Həyat və məmat mübarizəsinə atılan Türkiyənin böylə vəziyyət almaq zərurətində qalması, şübhəsiz ki, “Əhvən şərin xeyirən” düsturu üzərinə vaqe olmuşdur. Mühəqqəq ki, Qafqasiyanın təkrar Rusiya rəbqəyi-əsarətinə keçməsi, Türkiyə mənafei-nöqteyi-nəzərindən böyük bir zərərdir. Fəqət, “Sevr” müahidəsi ilə qabiliyyəti-həyatiyyədən məhrum, zəlil bir dərəkəyə endirilən Türkiyə daha böyük bir zərərdə idi. Türkiyəyi bolşeviklərlə müsafihəyə icbar edən səbəb Lloyd Corc 81
82 Avropasının nəşeyi-zəfərlə kor olan siyasəti idi. Bu siyasət var ikən Türkiyə Böyük millət məclisi zəmamdarlarını bolşeviklərlə anlaşdıqları üçün kimsə müaxizə edəməz. Bolşevik siyasətinin Türkiyə üçün siyasi bir sövqülceyş manevrəsi olduğunu qəbul etməmək, dünya məsələlərini pək dar bir gözlüklə görmək olurdu. Fəqət bu böylə olmaqla bərabər, bolşevik siyasətinin də imperializmin digər bir şəkli olduğunu unutmaq, xəyal və arzularımıza görə təqdir etmək olur. Avropa imperialistləri müstəmləkələrini qiyməti-faziləyi “Ana yurd”a çəkmək surətilə istismar ediyorlar. Halbuki Qızıl imperializm müstəmləkə halına qoyduğu “müttəfiq”lərindən sərvətin kaffəsin aycan bu xüsusda ən bariz bir misaldır. Avropa imperialistlərinə qarşı müdafiəyi-nəfs edən Türkiyəyi təqviyə etməklə, Rusiya Türkiyədən daha ziyadə istifadə etdi. Türkiyəyə verdiyi müavinəti-maddiyyə və əsgəriyyənin nə kibi bir qiymətə vardığını bilmiyoruz. Fəqət bolşeviklərin Bakıya girdikləri zaman banklardan çalınan, “talan həftəsi”ndə yəğma 83
daşınan əmtəə və müxalifatdan başqa 300 milyon put (4 milyard 800 milyon kilo) petrol ilə 750 şlardır. Bundan başqa, petrol mənbələrinə vəzi-yəd etdikdən sonra Lenin höküməti ən böyük düşməni olan ingilislərlə anlaşa bilmiş, Türkiyədən daha əvvəl Avropa dövlətlərilə bil-fel müzakirata girişmiş və ticari müqavilələr əqdinə müvəffəq olmuşdur. İngiltərə ilə yapdığı müqavileyi-ticariyyə dolayısı ilə bolşeviklər Şərq siyasətini be * * * Qızıl imperialistlərə “Siz də müstəmləkəçisiniz” dedikdə, idarələrində bulunan millətlərə hürriyyət və hakimiyyət haqqı əta etdiklərini rədiyyə məqamında söylüyorlar. Gələlim Qafqasiya cümhuriyyətlərinə. Əcəba, yüz sənə
58
əvvəl çar höküməti Qafqasiyaya enərkən, silah qüvvəti ilə məğlub etdiyi xanlıqlarla kəndi rizası ilə Rusiyaya iltihaq edən Gürcüstan haqqında nə kibi bir siyasət tətbiq ediyordu? O zaman xanlıqlar birdən-birə ilğa edilməmişdi. Gürcüstan şahlığı çox zaman nam və ünvanilə baqi qalmışdı. Yalnız nə oluyordu? Rusiya əleyhdarı bir xan qaldırılıb yerinə rus tərəfdarı sadiq birisi nəsb olunuyordu. Təşkilati-məhəlliyyəyə əl dəyilmiyor, yalnız şəhərlərdə rus əsgəri qarnizonu saxlanıyordu. Məhakim və divan belə əskisi kibi idarə olunuyordu. Xanlıqların təşkilati-idariyyəsi ilə bunlara məxsus şüünatın kamilən ilğası istila sənələrinin ibtidal ərin
ilğası, maq
(denas
Fəqət varsa, Yüklə 0,83 Mb. Dostları ilə paylaş:
|