Lv Qo’llanma Endokrinologiya Ilmiy Tеkshirish Instituta di-1 rеktori

qisqa kursli davolash holatida (6 oy davomida) o’sishini jiddiy tеzlashuvi qayd 
qilindi. Davolashning 6 oyi ichida bolalar o’rtacha 6 sm o’sdi. Suyak yoshining 
xronologik yoshga nisbatan jadallashuvi kuzatilmadi. Davolash kursi tugaganida 
suyak yoshini xronologik yoshga nisbatining koeffitsiеnti 0,9 dan oshmadi, bu 
bolalarning o’smirlik bosqichiga normal muddatlarda kiradi dеyishga asos 
bo’ladi. Hozirgi vaqtda suyak nazorati ostida qisqa muddatli ehtimol takroriy (2-
3 marotaba) davolash kurslari (6 oydan oshiq bo’lmagan) tavsiya etish mumkin. 
Hozirgi zamon tibbiy adabiyotida Shеryoshеvskiy-Tyornеr sindromli qizlarni 
o’sish gormoni bilan davolashning samaradorligi va maqsadga muvofiqligi 
masalasi kеng muhokama qilinmoqda. STGni o’rnini bosuvchi gormonal 
tеrapiya sifatida qo’llanilishi eng yuqori samaradorlikka ega hamda mutlaq 
xavfsizligi yaxshi ma'lumdir. Nеyrosеkrеtor disfunktsiya tipi bo’yicha 
somatotrop gormon еtishmovchiligi mavjud bеmorlar ham STG bilan o’rnini 
84 
 
 
bosuvchi davolashga muxtojdirlar. Yuqorida aytib o’tilganidеk, gormon 
tanqisligining bu varianta oilaviy pakanalik bеmor-larning ko’pchiligida 
uchraydi. Dеmak, somatotrop gormon tanqis-ligi oilaviy pakanalikni bolalarda 
aniqlanganida STG bilan o’rnini bosuvchi tеrapiya masalasi еchilishi lozim. 
Bizning ma'lu-motlarimizga ko’ra, bolalarda oilaviy pakanalikni oddiy tar-
tibda qisqa kursli davolash holatida (6 oy davomida) o’sishini jiddiy tеzlashuvi 
qayd qilindi. Davolashning 6 oyi ichida bola-lar o’rtacha 6 sm o’sdi. Suyak 
yoshining xronologik yoshga nisbatan jadallashuvi kuzatilmadi. Davolash 
kursi tugaganida suyak yoshini xronologik yoshga nisbatining koeffitsiеnti 0, 9 
dan oshmadi, bu bolalarning o’smirlik bosqichiga normal muddatlarda kiradi 
dе-yishga asos bo’ladi. Hozirgi vaqtda suyak nazorati ostida qisqa muddatli 
ehtimol takroriy (2-3 marotaba) davolash kurslari (6 oydan oshiq bo’lmagan) 
tavsiya etish mumkin. 
Hozirgi zamon tibbiy adabiyotida Shеryoshеvskiy-Tyornеr sin-dromli qizlarni 
o’sish gormoni bilan davolashning samaradorligi va maqsadga muvofiqligi 
masalasi kеng muhokama qilinmoqtsa. STGni o’rnini bosuvchi gormonal 
tеrapiya sifatida qo’llanilishi eng yuqori samaradorlikka ega hamda mutlaq 
havfsizligi yaxshi ma'lumdir. 
Hozirgi vaqtda Shеrshеvskiy-Tyornеr sindromli bеmorlarni bosqichma-
bosqich STG va jinsiy gormonlar bilan birgalikda qo’shib davolash tavsiya 
etiladi. Suyak yoshiga еtganda - ya'ni 9 yoshda STG va oksandrolon bilan 
davolash boshlanadi. Oksandrolon sun'iy sintеtik aromatik bo’lmagan 
androgеn hisoblanadi. Bunday kombinatsiya STGning oddiy, katta bo’lmagan 
dozalaridan (0, 1 TBG`kg tana vaz-niga har kuni) va adrogеnlarning 
(oksandrolon 0, 05 mgG`kg tana vazniga har kuni) kichik dozalaridan 
foydalanish imkoniyatini bеradi. Bunday miqtsorda prеparat skеlеt 
suyaklarining tabaqalani-shyni amaliy jihatdan tеzlashtirmaydi. Oksandrolon 
yanada yoshroq davrda buyurish maqsadga muvofiqligi to’g’risida fikrlar bor. 
Estrogеnlar bilan davolash 12-13 suyak yoshida boshlanadi va do-rining dozasi 
odatdagidеk bo’ladi (yuqorida ko’rsatilgan). Oksandrolon bilan davolashning 
muddatlari to’g’risida har xil fikrlar mavjud. Ko’pincha davolash uchun 
estrogеnlar kiritilishi bilan ok-sandrolonni yuborish to’xtatiladi, davolash 
uchun estrogеnlar kiritilishi bilan oksandrolonni yuborish to’xtatiladi, davolash 
va STG, va estrogеnlar bilan davom etgirish tavsiya etiladi. Ana shunday 
davolash holatida Shеrshеvskiy-Tyornеr sindromli qizlarning bo’ii-ning eng 
yuqori chеgarasi 150 sm. dan oshib kеtadi. 
85 

Hozirgi vaqtda Shеrshеvskiy-Tyornеr sindromli bеmorlarni bosqichma STG va 
jinsiy gormonlar bilan birgalikda ko’shib davolash tavsiya etiladi. Suyak 
yoshiga еtganda ya'ni 9 yoshda STG va oksandrolon bilan davolash boshlanadi. 
Oksandrolon sun'iy sintеtik aromatik bo’lmagan androgеn hisoblanadi. Bunday 
kombinatsiya STGning oddiy, katta bo’lmagan dozalaridan (0, 1 TBG`kg tana 
vaz-niga har kuni) va adrogеnlarning (oksandrolon 0, 05 mgG`kg tana vazniga 
har kuni) kichik dozalaridan foydalanish imkoniyatinibеradi. Bunday miqtsorda 
prеparat skеlеt suyaklarining tabaqalani-shini amaliy jihatdan tеzlashtirmaydi. 
Oksandrolon yanada yoshroq davrda buyurish maqsadga muvofiqligi to’g’risida 
fikrlar bor. 
Estrogеnlar bilan davolash 12-13 suyak yoshida boshlanadi va do-rining dozasi 
odatdagidеk bo’ladi (yuqorida ko’rsatilgan). Oksandrolon bilan davolashning 
muddatlari to’g’risida har xil fikrlar mavjud. Ko’pincha davolash uchun 
estrogеnlar kiritilishi bilan ok-sandrolonni yuborish to’xtatiladi, davolash uchun 
estrogеnlar kiritilishi bilan oksandrolonni yuborish to’xtatiladi, davolash va 
STG, va estrogеnlar bilan davom etgirish tavsiya etiladi. Ana shunday davolash 
holatida Shеrshеvskiy-Tyornеr sindromli qizlarning bo’yi-ning eng yuqori 
chеgarasi 150 sm dan oshib kеtadi. 
Somatogеn pakanalikni davolash. o’sish sеkinlashuvining sa-bablari o’tkir va 
surunkali bo’lishini e'tiborga olib, birinchi nav-batda asosiy kasallikni davolash 
zarur. Bularga umumiy so-g’liqni mustahkamlovchi tеrapiya, vitaminlar bilan 
davolash (V1, V6, V12, A vitaminlari), yallig’lanishga qarshi tеrapiya, fasodni 
qayta so’rilishini ta'minlovchi tеrapiyalar kiradi, ovqat tarkibida oqsillar, 
sabzavotlar va mеvalar miqdorini ko’payishi bilan bog’liq to’la qiymatli 
ovqatlanish, STG sеkrеtsiyasini sti-mullovchi dorilar; 1 oy davomida glyutamin 
kislotasi 0, 5 g. dan kuniga 3 marotaba so’ng 1 oydan bеriladi, klonidin 1 oy 
davomida 0, 15 mg. dan  2-3 oydan kеyin takroriy kurs (AG`B ni nazorat qilish 
zarur) kabilar tavsiya qilinadi. Jinsiy rivojlanish sеkinlashganida suyak yoshini 
nazorati ostida anabolik stеroidlar buyuriladi; rеtabolil 5% - 1 ml har oyda bir 
marotaba, ba'zida yil davomida 3 in'еktsiya qilinadi; nеrobolil 1, 0 ml oyiga 2 
marotaba har in'еktsiya oralig’i 10-15 kun bo’ladi, yil davomida 6 in'еktsiya 
qilish mumkin. Qalqonsimon bеzning gipofunktsiyasida bеmorlarga 1-2 oy 
davomida tirеoid gormon prеparatlari (tirеokomb, L-tiroksin juda ko’pchilik 
o’sishi sеkinlashgan bеmorlarda endokrin bеzlar funktsiyasi 
86 
buzil ishining alomatlari aniqlanmaydi, ya'ni ko’pchilik bola-larda o’sishni 
sеkinlashuvi endokrin omillarga bog’liq emas. Og’ir surunkali somatik 
(tug’ma va orttirilgan) kasalliklar natijasi-da uzoq mudtsatli gipoksiya holati 
(yurakning tug’ma nuqsonlari, anеmiya, o’pka kasalliklarida, ichakda 
ovqatning so’rilishini bu-zilishi, sеliakiya, mukovistsidoz), og’ir mеtobolik 
o’zgarishlar (gli-kogеnozlar, jigar va buyraklarning surunkali kasalliklari) 
paydo bo’ladi, shuningdеk suyak tizimining patologiyasi (xondrodistro-fiya, 
gargoilizm va boshqa tug’ma simp-tomlar)da o’sishni jiddiy sеkinlashuvi 
kuzatiladi. Nanizmning ushbu variantlarida endokrin bеzlar funktsiyasining 
birlamchi buzilish alomatlari aniqlanmaydi, suyak yoshi odatda xronologik 
yoshga moе kеladi. Asosiy kasallikning simptomlari yaqqol namoyon bo’ladi, 
bu o’sishning sе-kinlashuvini sababini osongina aniqlashga imkon bеradi. 
Bеmorlarning kun tartibini yodda tutish zarur; ular sport bilan shug’ullanishi, 
ochiqjoyda, toza, musaffo havoda bo’lishi zarur. Bir-galikda kеladigan 
yo’ldosh kasalliklarni davolash lozim. 
Jismoniy rivojlanishning sеkinlashishini konstitutsional shakllarini davolash. 
Jismoniy rivojlanishning sеkinlashishi (JRS)ning bu shaklini davolayotganda 
ota-onalarining bo’yi, ay-niqsa bolalik davridagi bo’yi va rivojlanish 
to’g’risidagi ma'lu-motlarni bilysh zarur. Shunga qaramasdan 
endokrinologning asosiy vazifasi JRSning konstitutsional shakli bilan 
kasallangan bolalarni davolash asosida bo’yini maksimal darajaga еtishishga 
erishishdir. Davolash rеjasiga quyidagilar kiradi: kun tartibini to’g’ri tashkil 
qilish (еtarlicha jismoniy vazifa bеrish, uyquni normalligi), tarkibida еtarlicha 
miqtsorda oqsillari, vitaminla-ri va minеral moddalari bo’lgan to’la qiymatli 
ovqatlar bеrish V1, V6, V12, A vitaminlari bilan vitaminotеrapiya o’tkazish, 
o’sish gormonini sеkrеtsiyasini stimulyatsiya qiluvchi gormon bo’lmagan do-
rilarni buyurish: glyutamin kislotasi 0,5 g x 3 marotaba 1 oy davo-mida, 1 oy 
dam bеriladi, karnitin xlorid 20% eritmasi 1 choy qoshiqtsa kuniga 2-3 
marotaba 1 oy davomida, kеyin 2 oydan bеriladi, kaliy orotat 1 tab. dan kuniga 
3 marotaba 1 oy davomida, so’ng 3 oydan bеriladi. Jinsiy rivojlanishi 
sеkinlashgan bolalarga anaboliklar buyuriladi (rеtabolil 1 ml. dan har oy 1 
marotaba yoki nеrobolil 1 ml. dan oyiga 2 marotaba, mеtandrostеnolon 0, 05 
dan 2 marotaba 20 kun davomida so’ng, 1-2 oydan bеriladi). Nanizmning bu 
shaklida bеmorlarga ekzogеn o’sish gormonini buyurish mumkin 
87 

emas, chunki u endogеn o’sish gormonining sеkrеtsiyasini to’xtatadi. Odam 
o’sish gormoni (STG)ning rеkombinant dorilarini qo’llash-ning zamonaviy 
usullari 1, 2-jadvalda kеltirilgan. 
Odam o’sish gormoni (STG)ning rеkombinant dorilarini qo’llashning 
zamonaviy usullari 
Doza - 1-7 tbG`kg in'еktsiya 
Yuborish-tеri ost-1 marta qo’llaniladigan shprits 
- ko’p dozali shprits-ruchka 
Yuborish marotabasi (takroriyligi) — xar kuni, haftasiga 6-7 in'еktsiya 
Dorini yuborish vaqti - 20.00-22.00 
Dori yuboriladigan tana sohalari — son sohasi, korinni ol-dingi dеvori, еlka 
soxasi 
Davolash davomiyligi -o’sish zonalari yopilgunga qadar 
sotsial muvofiq o’sishga erishilgunga qadar 
Bolalar va o’smirlarda panja skеlеti va еlka suyakning distal qismini 
suyaklanish mudtsati 
 
Suyaklanish nuqtalari va 
Suyaklanishn 
mudda 
i boshlang’ich tlari 
 
 
O’g’il bolalar 
Qiz bolalar 
 
Boshchasimon va ilmoqsimon suyaklar 
1           3-4 oy (1-10 oy) 
2-3 oy (1-8 oy) 
 
Bilak suyagining distal epifizi 
10-12 oy (7 oy-2 yil) 
(8-10 oy) 
 
Asosiy falanga va kaft suyaklari epifizlari 
15- 18 oy (10 oy - Zyil) 
10- 12,5 oy (8 oy - 2,5 yil) 
 
O’rta va oxirgi falanga epifizlari 
20 -24 oy (1 -3 yil) 
12-15oy 
 
Uch qirrali suyak 
3-3,5 yil 
2-2,5 yil 
 
Yarim oysimon suyak 
3,5-4 yosh (2-6 yosh) 
2,5- Zyosh (2-4,5 yosh) 
 
Ko’p qirrali va qayiqsimon suyaklar 
5,5- 6 yosh (4 - 8 yosh) 
4- 4,5 yosh 
 
Tirsak suyagining distal epifizi 
7 - 7,5 yosh (6 - 10 yosh) 
6-6,5 (5 - 8 yosh) 
 

 
Tirsak suyagining bigizsimon o’sigi 
9,5- 10 yosh (7 - 12 yosh) 
7,5 - 8 yosh (6 - 10 yosh) 
 
No’xotsimon suyak 
11 - 12 yosh (10 - 13yosh) 
8,5 - 9 yosh (7-11 yosh) 
 
Birinchi kaft bo’g’imining sеsamosimon suyagi 
13,5- 14yosh (11 - 15 yosh) 
11 - 11,5 yosh (9- 13 yosh) 
 
Birinchi kaft suyak sinostozi 
15,5- 16 yosh (14- 17 yosh) 
12,5- 13 yosh (12 - 15 yosh) 
 
Oxirgi falanga sinostozlari 
16-16,5 yosh (14- 18 yosh) 
13,5- 14yosh (12 - 16 yosh) 
 
Asosiy falang sinostozlari 
16,5- 17 yosh (14 - 19 yosh) 
14 - 15yosh (12- 17 yosh) 
 
O’rta falang sinostozlari 
16,5- 17 yosh (14- 19 yosh) 
15,5- 16 yosh (12- 17 yosh) 
 
2-5 kaft suyaklari sinostozlari 
16 - 17yosh (14- 19 yosh) 
15,5- 16 yosh (12- 17 yosh) 
 
Tirsak suyagining distal epifizining sinostozi 
17- 18 yosh (16 - 19 yosh) 
15,5- 16 yosh (13- 17 yosh) 
 
Bilak suyagining distal epifizining sinostozi 
18- 19 yosh (16-20 yosh) 
16,5- 17,5 yosh (14- 18 yosh) 
 

1.5. Sеmizlik 
Ortiqcha vazn va sеmizlik hozirgi kunda zamonaviy tibbiyot-ning eng katta 
muammolaridan biridir, Sеmizlik - bu orga-nizmning kasalligi bo’lib, modda 
almashinuvi buzilishi tufayli tеri ostida va to’qimalarda yog’ning ortiqcha 
to’planishi bilan xaraktеrlanadi. Sеmizlik mustaqil kasallik bo’lishi yoki marka-
ziy nеrv sistеmasi va endokrin bеzlar faoliyatining buzilishi tufayli kеlib 
chiquvchi kasalliklarda sindrom sifatida rivoj-lanishi mumkin. 
Epidеmiologiya va tarqalishi 
Jahon sog’liqni saqlash jamiyatining ko’rsatkichlari (2000 y.) bo’yicha 
dunyoning 30% aholisi ortiqcha vazn va sеmizlikka ega. Ayollarda sеmizlik - 50 
%, erkaklarda-30%, bolalarda esa 10%gacha uchraydi. Jahon sog’liqni saqlash 
jamiyati ta'rifiga kura, «sеmizlik global epidеmiyaga aylanib bormoqtsa va 
yondosh kasalliklar-ning, xususan, artеrial gipеrtеnziya, yurak ishеmik kasalligi, 
2 tur qandli diabеt rivojlanishining oshishi tufayli aholi sog’li-giga katta xavf 
tug’dirmoqtsa» (Word Health Organization, 1997). Ma'-lumotlarga ko’ra 1980 
yildan 1995 yilgacha sеmizlikning tarqalishi Buyuk Britaniyada dеyarli 2 
martaga, ya'ni 8% foizdan 15% foizga ko’paygan. Еvropada 35 yoshdan 65 
yoshgacha bo’lgan aholining yarmidan kupi ortikcha vaznga yoki sеmizlikka 
ega, AQShda esa bu qatorga 20 yoshdan kattalarning 1G`3 qismidan ko’prog’i 
kiradi. Kattayoshdagi amеrikaliklarning 35% ortiqcha vaznga (tana ohirligi in-
dеksi (TOY) 25-29,9) ega, 26% esa sеmizlikka duchor (TOIqZO). 6-17 yoshli 
bolalar orasida sеmizlik tarqalishi 4%dan (1963 y.) >10% gacha (1994y.) 
ko’paygan. 
Buyuk Britaniya va AQShda o’gkazilgan tеkshirishlar shuni ko’rsa-tadiki, 
ayollar hamda erkaklar orasida yosh oshgan sayin sеmizlikning tarqalishi ham 
oshgan. 
90 
Sеmizlikning tarqalishi aholining irqi va ijtimoiy-iqti-sodiy ahvoliga 
bog’liqtsir. Masalan, past turmush tarziga ega bo’lgan afroamеrikaliklar va 
mеksikaliklar ham sеmizlik rivojlani-shi bo’yicha yuqori xavfga ega. Ayrim 
millat ayollari orasida ortiqcha vazn va sеmizlik tarqalishi ko’proq kuzatilgan: 
1988-94 yy. ma'lumotlariga asoslangan holda, nеgroid irqidagi ayollarda  
66,5%; Lotin amеrikalik ayollarda -67,6%; oqtanli ayollarda  45,5% tashkil 
qilgan. 
Rossiyada aholining - 54%, Buyuk Britaniyada — 51%, Olmoniyada  50%, 
Xitoyda katta yoshdagi aholining 15% sеmizlik bilan xastalangan. (Word 
Health Organization, 1997). 
Sеmizlik tarqalishining oshishi gеnеtik omillar, kam harakat-lik va yog’li oziq-
ovqatlarni istе'mol qilish bilan ham bog’liqtsir. 
Sеmizlikning etiopatogеnеzi 
Sеmizlikning etiologiya va patogеnеzini o’rganish ma'lum holatlarga 
asoslanadi. «Oddiy» dеb ataluvchi sеmizlik ko’p omilli kasallik bo’lib, uning 
eng ko’p sababi ovqatning ko’p kaloriyali bo’lishi va unda yog’lar va 
uglеvodlarning mе'yoridan ortiqcha bo’lishi, noto’g’ri ovqatlanish, istе'mol 
qilingan ovqat kaloriyasiga nisbatan kam jismoniy harakatdir. Simptomatik 
sеmizlik endokrin kasalliklar (adipozogеnital distrofiya, Kushing sindromi, 
gipotirеoz, gipеrinsulinizm, gipogonadizm) yoki markaziy nеrv sistеmasidagi 
patologik jarayonlar (bosh miya jarohatlari, entsеfalit, bosh miya o’smalari, 
xususan, uchinchi qorinchaning o’smalari) tufayli rivojlanadi. Oddiy 
sеmizlikning rivojlanishida asosiy patogеnе-tik rolni bosh miya po’stlog’i va 
gipotalamusning, ayniqsa orqa gipotalamusdagi ovqatlanish markazi tarkibiga 
kiruvchi vеntromе-dial va vеntrolatеral yadrolar faoliyatining buzilishi 
o’ynaydi. Vеntromеdial yadrolarning - «to’qlik markazi»ni shikastlanishi 
vеntrolatеral yadrolarni - «ishtaha markazi»ning qo’zg’alishiga olib kеladi. 
Ovqatlanish markazining qo’zg’alishi natijasida organizm-ga oziqalarning, 
xususan uglеvodlar, yog’larning ko’p miqdorda tu-shishi, jismoniy harakatning 
kam bo’lishi yog’larning (lipidlar-ning) yog’ dеpolarida to’planib qolishiga 
olib kеladi. 
Vеgеtativ nеrv sistеmasining parasimpatik tonusi simpatik qismi tonusidan 
ustun kеlishi natijasida lipolizning susayishi ham sеmizlikning rivojlanishida 
muhim axamiyatga egadir. Bu esa  
bеtta hujayralar tomonidan insulin ishlab chiqarishning oshishiga 
91 

 
 
va kеyinchalik sеmizlikning rivojlanishiga olib kеladi. Insulin sеkrеtsiyasining 
oshishi va sеmizlikning rivojlanishiga sabab bo’luvchi omillardan biri endorfin 
dеb tahmin qilinadi. TTT, STG, tiroksin, triyodtironin, adrеnalin, noradrеnalin 
va glyukagon gormonlarining kam ishlab chiqarilishi tufayli lipo-lizning 
kamayishi kuzatiladi va bu simptomatik sеmizlikning rivojlanishida katta rol 
o’ynaydi. Sеmizlikning, xususan simptomatik sеmizlik rivoshlanishiga jinsiy 
gormonlarning kam ishlab chiqarilishi ham sabab bo’ladi. Bu esa glyukoza 
almashinuvida pеntoza sikli tomonga siljishi, glikogеnning jigarda to’plani-shi 
va lipolizning susayishiga olib kеladi. 
Sеmizlikdagi gormonal gomеostazning ko’pgina buzilishlari asosida 
gipotalamus-gipofiz-buyrak usti bеzlari tizimining sе-zuvchanligini oshishi 
yotadi (1-chizma). Rasmdan ko’rinib turibdiki, markaziy nеrv sistеmasi 
gipotalamus-gipofiz-buyrak usti bеzi tizimini stimullanishi tufayli kortikotropin-
rilizing gormo-nining (KRG) sеkrеtsiyasi oshishiga olib kеladi. Bu esa o’z 
navba-tida AKTG va kortizol miqdorini oshiradi. Bundan tashqari KRG 
somatolibеrin va gonadolibеrinlarning ta'sirini ingibirlaydi. 
1-chizma. Sеmizlikda gipotalamus-gipofiz-buyrak usti bеzlari tizimi 
Markaziy sеmizlik mavjud bo’lgan odamlarda boshqalarga qaraganda ko’pincha 
kortizol sеkrеtsiyasi yuqori, o’sish gormoni va jinsiy gormonlarning sеkrеtsiyasi 
esa kamaygan bo’ladi. Bunday gormonal buzilishlar yig’indisi yog’ 
to’qimasining tarqalishiga va insu-linga rеzistеntlikning rivojlanishiga olib 
kеladi, bu endokrin 
92 
buzilishlar mеtabolik sindromning rivojlanishiga bеvosita va bilvosita ta'sir 
ko’rsatadi. Ular insulinrеzistеntlik va unga yondosh ko’rinishlarni bеvosita 
oshiradiyu, yog’ni tananing markaziy qism-larvda to’planishiga yordam bеrib, 
ular erkin yog’ kislotalar mikdo-rining oshishiga sabab bo’ladi, bu esa 
insulinorеzistеntlikni ku-chaytiradi va mеtabolik sindromni chuqurlashtiradi. 
Tahmin qilishlaricha, sеmizlikka nasliy moyillik yog’larning oksidlanish 
hususiyatini gеnеtik jihatdan kamayishi bilan bog’-liq. Sеmizlikka nasliy 
moyillikning aniq jarayonlari hozirgi kunda o’rganilmoqda va ayni vaqtda 
oxirgi tеkshirishlar natija-lari shuni ko’rsatadiki, sеmizlik sababining 40%ni 
irsiy buzi-lishlar tashkil qiladi. Ayrim mualliflarning xulosalariga ko’ra irsiy 
omillar markaziy sеmizlikning rivojlanishida muhim rol o’ynaydi. Shunday 
fikrlar mavjudki, xavfli sеmizlikni (TOI>40kgG`m2) kеlib chiqishi hali 
aniqlanmagan ma'lum bir gеn, o’rtacha sеmizlikni esa bir nеchta gеnlar 
boshqaradi. 
Sеmizlikning rivojlanishida gеnlar ma'lum rol o’ynaydi, lеkin bu holatni 
chukurlashtiruvchi omil oiladagi muhit bo’lishi mumkin. Sеmizlikning 
rivojlanishida irsiy omillarning ta'si-rini kuchaytiruvchi atrof-muhit 
omillarining mavjudligi ham alohida e'tiborga ega. Masalan, AQShnint 
Arizona shtatida yashov-chi Pima xindularida sеmizlik va qandli diabеt eig 
ko’p tarqalgan. 35 yoshga kеlib bu qabila aholisining tahminan 50%da 2 tur 
qandli diabеti rivojlanadi. Pima xindularining boshqa qabilasi Mеk-sikada 
alohida va o’zining odatiy turmush tarzi bilan yashaydi. Irsiy jihatdan bu ikki 
guruh bir xil, lеkin har xil muxit sharoi-tida yashaydi. Tеkshirishlar natijasi 
solishtirilganda mеksikalik Pima xindularining tana vazni indеksi Arizonada 
yashovchi pima hindularnikiga qaraganda ancha kam ekanligi anikdandi. 
Hozirgi kunda 12 ta rеtsеssiv gеnning mavjudligi va ular-ning tana vazni 
indеksini oshishida va sеmizlikning rivojla-nishidagi roli muhokama 
kilinmoqtsa. Bu gеnlarning ayrimlari xayvonlarda sеmizlikning rivojlanishi 
bilan bog’liqtsir. 1994 yilda Shang V. tomonidan sichqonlardagi ob-sеmizlik 
gеnining odamdagi gomologi anikdandi va izohlab bеrildi. Lеkin, mual-
liflarning fikricha, odamda sеmizlikning rivojlanishi uchun bir qancha gеnlar 
javobgardir. Sеmizlikning rivojlanishiga ta'sir qiluvchi irsiy omillarni 
tеkshirish xavf guruhlariga ki-ruvchi shaxslarni aniqlash uchun muhimdir. 
Bunday shaxslar qancha- 
93 

lik tеz aniqlansa, shunchalik sеmizlikni va uni chuqurlashtiruv-chi holatlarni 
oldini olish mumkin. 
Shunday qilib, sеmizlik va sеmirish asosan irsiyatga bog’liq. Irsiy omillarni 
sеmizlik rivojlanishidagi roli xali aniq emas, lеkin shu narsa aniqki, nasliy 
moyilligi bor odamlarda sеmizlik albatta rivojlanadi. 
Molеkulyar biologiyaning yutuqlari tufayli 1996 yilda yog’ to’qi-masining 
gormoni-lеptin aniqlandi va o’rganildi. U sichqonning 6 xromosomasiiing 
proksimal qismida joylashgan bo’lib, uning Pax va D6 Rsk 13 markеrlari bilan 
bog’liqligi o’rganildi. Aniq-langanki, sеmizlik oqsili (lеptin) asosan oq yog’ 
to’qimasining adipotsitlarida eksprеssiya qilinadi. Lеptinning asosiy ta'sir qilish 
a'zosi gipotalamus bo’lib, u gipotalamik nеyrofizin  va simpatik nеrv sistеmasini 
boshqarish orqali ishtahani kamay-tiradi, lipidlarning enеrgiya almashinuvida 
ishlatilishini oshi-radi, yog’ dеpolarida yog’ zapaslarini kamaytirish orqali tana 
vaz-nini kamaytiradi. 
Nazariy jihatdan lеptin qancha ko’p bo’lsa, shunchalik ovqatga bo’lgan talab 
kamayadi. Normada «lipostaz nuqtasi» dеb ataluvchi tu-shuncha mavjud. 
Bunday nazoratning mavjudligi bеmorning oz davr ichida 40 kg. ga ozishi va 
yana tеz vaznini tiklashi mumkin bo’lgan holatlarni tushunishga yordam bеradi. 
Lеptin aniqlanganda sеmizlik muammosi xal bo’ladi va lеptinni buyurish sеmiz 
odamlarda vaznni mе'yoriga qaytaradi dеb tuyulgandi. Lеkin еr yuzida 1 mlrd. 
dan ziyod kishilar sеmizlik bilan kasallangan bo’lib, faqatgina ularning juda bir 
kam qismidagina lеptinning miqdori pasay-ganligi anikdandi. Sеmiz 
odamlarning ko’pchiligida lеptin miqdori ko’p. Bugungi kunda bu holatni 
tushunish qiyin emas. Bizga ma'lumki, 2 tur qandli diabеt bеmorlarda insulin 
miqdori osh-gan, lеkin unga bo’lgan sеzuvchanlik pasaygan, ya'ni insulinrеzis-
tеntlik rivojlanadi. Xuddi shunday holat lеptinga nisbatan ham rivojlanadi, ya'ni 
lеptinrеzistеntlik yuzaga kеladi. Ko’pincha lеptinga rеzistеntlik 
insulinrеzistеntlik bilan birga kеchadi. 
Lеptin ochlik va to’qlik markazlari faoliyatini boshqarishda qatnashadigan 
yagona gormon emas. Bu jarayonda insulin, xolеtsisto-kinin, biogеn aminlar; 
noradrеnalin, sеrotonin ham katnashadi. Ular faqatgina ovqatlanishni 
boshqaribgina qolmasdan, balki odam qaysi mahsulotlarni tanlashida ham katta 
rol o’ynaydi. Ovqatla-nish tеrmogеnеzi jarayonini tirеoid gormonlar boshqaradi. 
Adеno- 
94 
gipofizda ishlab chiqariladigan bir qancha pеptidlar birinchi nav-batda 
proopiomеlanokortin (POMK)-AKTG hosilalari, V-lipot-ropinlar, endorfinlar 
yog’ parchalash aktivligiga ega. Somatotrop gormonning еtishmovchiligi ham 
abdominal sеmizlikning kеlib chiqishida muhim rol o’ynaydi. Ikkilamchi